Алаш мұраты және Т.Қожакеевтің әдеби еңбектері

Егер біз Алаш қ озғ алысын ұ лт тарихында ерекше орны бар қ ұ былыс ретінде ғ ана бағ алаумен шектелсек, онда біз оны тү сіне алмағ ан ұ рпақ болып шығ ар едік. Бізге бү гін жалпыұ лттық дең гейде қ орытылып жалпыұ лттық дең гейде игерілген, яғ ни ұ лттық дү ниетаным мен ұ станымның іргетасы міндетін атқ ара алатын тарих қ ажет. Ал Алаш қ озғ алысы сол дү ниетанымдық тарихтың ө зегі. Ө йткені Алаш халқ ымызды бесігінде тербетіп, есейіп ат жалын тартып мінгенде бойына кү ш-қ уат жә не сенім берген - ұ лттық идея. Алаш - ұ лттың ө зін бө лінбес тұ тас жер, яғ ни территория ретінде сезінуі. Алаш - ұ лттың аспан асты, жер ү стінде ө з орны бар ел ретінде ө з еншісі мен ү лесін анық тау харакеті» [5]. Бұ л Алаш мұ расы мен мұ ратын танудың терең толғ амы. Біз бабаларымыздың кү ресі мен ө сиетін бойымызғ а сің іруде, олардың бү гінгі кү німізбен тікелей сабақ тас қ ұ ндылық екендігін ә рқ ашан сезінуіміз қ ажет. Осы тамырластық сезім бү гінгі қ азақ тың азаттығ ына, ел болуына, ел болу ү шін, басқ а да мемлекеттік атрибуттармен, істермен бірге ұ лт тілінің мерейін асыратын, отаршылдық қ алдық тарымен кү ресетін баянды шаруаларғ а жұ мылдыруы шарт һ ә м міндетті. Бағ зы бабалардың да, абыз Абайдың да, Алаш зиялыларының да аманаты осында.

«Тас – уатылады, сү йек – мұ жылады, су – қ ұ риды, сү йектен ө тетін сө з ғ ана болмаса, темірдің ерекше металл екеніне ешкім кү мә н келтіре қ ояр ма екен! Сонау ық ылым заманнан бері темірдің орны айрық ша екені белгілі. Темір – қ оршау, темір – қ ұ рсау, темір – қ ұ рал, темір – ыдыс… Айтпаң ыз деймін, темірдің бағ асы мү лде бө лек! Ә скери ұ ғ ымда: «Темірдей тә ртіп керек» деп жатады.

Сонау дү ниені дү р сілкіндірген сұ рапыл соғ ыста да Қ азақ стан ақ ындарының айтыс шымылдығ ын ашқ ан жыр алыбы Жамбылдың:

«Асу да асу белім бар,

Айдын да шалқ ар кө лім бар,

Ел басқ арғ ан ерім бар,

Жер қ ойнына қ арасаң

Лық сып жатқ ан кенім бар,

Алтын, қ ұ рыш, қ алайы,

Қ орғ асын, мырыш, – Темір бар!» деп тө гілгенде де жү рек тебіренісін темірмен тү юі тегін емес!

Ал, енді о заманда бұ заман темір тегеурінді адамды кө рдің іздер ме, алдияр? Жиырмасыншы ғ асырдың 74 жылын тұ тас жасап, жиырма бірінші ғ асырдың бастап­қ ы ү ш жылын кө зімен кө ріп, ө з болмысымен кө п кө ң ілін тояттатып, саф сө здерімен санамызды сусындатып ө ткен сайып қ ыран сатирик, ғ ұ лама ғ алым, ұ лағ атты ұ стаз, аяулы азаматты білетін едік. Ол темір тұ лғ алы Темірбек Қ ожакеұ лы болатын.

…Қ ысқ асы, Темірбек деген бір мық шеге! Дү ниенің қ аны қ ашқ ан, қ аусағ ан, қ аң ырағ ан жерін қ ағ ып-қ а­ғ ып жіберіп, қ алпына келтіру ү шін осындай адам­дар­дан шеге жасар ма еді» – дейді. Энциклопедия­лық білімді академик ағ амыз дауылпаз ақ ын Мая­ковскийдің: «Бә лшевектер шымыр, ширақ шеге­дей» дегеніне «мық» сө зін қ осып онан сайын кү шей­тіп жібергені сезіліп тұ р.

Темең нің журналистика, ә дебиеттану, қ азақ сатирасы тарихы хақ ында инемен қ ұ дық қ азғ андай, тер тө гіп қ алың оқ ырманғ а ұ сынғ ан қ адау-қ адау зерттеу ең бектері Ә зірбайжан, Қ ырғ ыз, ө зге де кө птеген ғ алымдардың берген бағ аларын кө зі тірісінде-ақ ө з қ ұ лағ ымен естіп, кө ң ілі кө ншіген-ді [6, 3-4].

Қ азақ филологиясында елеулі орын алатын, белгілі Алаштанушы, артына ө шпес із қ алдырғ ан ірі тұ лғ алардың бірі – Темірбек Қ ожакеев.

Ғ алымның шығ армашылығ ын бірнеше бағ ытта алып қ арастыруғ а болады. Ол: сатира, сын жә не зерттеу ең бектері. Т. Қ ожакеевтің кө пке белгілі ең бектері: «Кө к сең гірлер», “Қ азақ сатирасы” (1970), “Абай – сатирик” (1970), “Қ азақ совет сатириктері” (1975), “Сатира жә не дә уір” (1976), “Бү гінгі қ азақ сатирасының проблемалары” (1978), “Адам. Қ оғ ам. Сатира” (1980), “Сатиралық жанрлар” (1983), “Сатира – кү штілер қ аруы” (1985), “Сатира негіздері” (1996), «Абай жә не Сұ лтанмахмұ т» (1969), “Қ азақ мысалы” (1969), “Ә лемнің Ә уезові” (1997). Ойы озық, сө зі жү йрік жазушының ең алды ең бектерінің бірі – «Кө к сең гірлер». Ғ алымның бұ л ең бегінде 1937-38, 50-жылдары қ уғ ын-сү ргінге ұ шырағ ан жә не Ұ лы Отан соғ ысы жылдарында елі ү шін жанын пида еткен 20-жылдардың кө рнекті журналист-публицистерінің шығ армашылық қ ызметі жайлы жазылғ ан.

Т.Қ ожакеев зерттеулерінің негізгі бө лігі сатира мен юмор мә селелері болғ анымен, қ азақ ә деби сынының тарихына қ атысты кө птеген дү ниелер жазғ анынын айтпай кетуге болмайды. Баспасө з бетіне жарияланғ ан ә р жылдардағ ы публицистикалық мақ алалары, кө п томдық «Таң дамалысы» мен «Кө к сең гірлер» (1992 ж.) сын-мемуарлық ең бегі бізге таныс емес кө п жайттардың бетін ашып кө рсетеді.

Ғ алымның жан-жақ тылығ ын кө рсететін қ асиеттерінің бірі – ғ алымның тарихты етене зерттеуінде еді. Сонымен қ атар ә дебиет пен тарихты салаластыра байланыстыруында еді. Бұ л жайында, тарих ғ ылымдарының докторы, Мемлекеттің сыйлық тың иегері, академик Кең ес Нұ рпейіс былайша сыр шертеді: «Темірбек Қ ожакеевтің сан қ ырлы талабының бірі оның сұ ң ғ ыла тарихшылығ ы еді.

Темекең халқ ымыздың кө пғ асырлық тарихында елеулі із қ алдырғ ан ондағ ан ұ л-қ ыздарының шындық қ а сай портреттер галереясын жасады. Ол бұ л ретте сталиндік тоталитарлық билік жү йесі ұ йымдастырғ ан ХХ ғ асырдың 20-30-шы жылдарындағ ы саяси қ уғ ын-сү ргін қ ұ рбандары болғ ан зиялылар ө кілдерінің есімдері мен олардың шығ армышлық мұ расын халық қ а қ айтаруғ а айтарлық тай ү лес қ осты» [19, 32].

Сонымен қ атар, қ азақ сатира зерттеушісі, қ азақ журналистикасының майталманы, сыншы Т.Қ ожакеев жайында шә кірті Мұ хтар Қ ұ л-Мұ хаммед: «Ол кө з майын тауысып «Қ азақ», «Алаш», «Сарыарқ а» газеттері мен «Айқ ап», «Абай» журналдарының сарғ айғ ан беттерінен сарыла іздеп Б.Сү леев, К.Тоқ табаев, Ы.Жайнақ ов, Б.Сырттанов, М.Сералин, Қ.Кемең геров, Н.Тө реқ ұ лов, С.Қ ожанов, Ғ.Тоғ жанов, Ш.Тоқ жігітов, М.Жолдыбаев т.б. қ азақ зиялыларының 20-30 жылдардағ ы ә деби-публицистикалық мұ раларын зерттеп, ғ ылыми-танымдық мақ алалар сериясын жариялады» - дейді [7, 177].

Осы ретте академик Зейнолла Қ абдолов былай дейді:

«..Темекең таптаурын жолмен тү п-тү зу келе жататын кө птің бірі емес, кө птен оқ шаулау, тек ө з соқ пағ ымен ғ ана жү ретін біртоғ а кісі еді. Кө пке ө зі кө п бағ ына бермейтін, кө біне кө пті ө зіне бағ ындырып жү ргісі келетін, Бірақ кө птің аты – кө п, кө птің ішінде де ә р тү рлі мінез бар; кө п адам бір адамғ а оп-оң ай бағ ына қ оя ма, біреу болмаса, біреу бұ ғ ан қ арсы келеді, ал, ол ондайды кешірмейді. Ымырасыз. «Ә р ауылдың бір Адырақ байы бар» дегендей, кө п ішінде «жұ дырық тың» да адамдары жоқ емес. Ондайлар, неге екені белгісіз, Темірбекті кө рсе, текекө зденіп кетеді. Мынау да «жә» деп қ оя салмайды, ажырая қ арап, ә лгіні кө зімен атады, сө зімен сұ латады. Жанжал осы арада: пайғ амбардың батыр кү йеу баласы туралы байырғ ылар «Ә ли жү рген жерден айғ ай шығ ады» дейді екен, сол секілді Темірбектің маң ы ә рқ ашан айтыс-тартысқ а толы, дү рліге дү рілдеп тұ ратын. Осығ ан байланысты мынадай салыстырма жасауғ а болар еді: жапан даладағ ы жалғ ыз ү йде тып-тыныш бұ йығ а ұ йық тағ ан қ ойшы оқ ыс шық қ ан дү рілге селк етіп оянса, қ алағ а жалу беретрін алып қ азан қ айнатқ ан кочегар зіркілдеген дү ріл тоқ таса, шошып оянады. Бұ л ретте Темкең қ ойшы емес, кочегар секілді, толассыз дү ріл, тынымсыз дү бір арасында еді...» [19, 311-312].

Темірбек Қ ожакеевтің тек жазушы, сыншы, сатирик шебері ғ ана емес, жан-жақ ты ғ алым ретінде қ аламгер тарапынан да зор қ ошеметке ие болды.

Сық ақ, мысқ ыл екінің бірінің қ олынан келе бермейді ғ ой. Сол себепті, біз де тек ө зің із сияқ ты кейбір жолдастарғ а ү міт артамыз. Нақ ты фактіге қ ұ рылғ ан фельетон ғ ана емес, шартты фельетон мысқ ыл жә не сық ақ ә ң гіме, мысал, миниатюра, ескілікті кү лдіргі ә ң гіме сияқ тылар да біздің кә демізге кә міл жарамды дү ниелер. Сол сияқ ты карикатура салатын ұ тымды тақ ырыптарды да далағ а тастамаймыз.

Ү мітімізді ақ тап, журналдың жұ мысына бұ дан былай белсене атсалысып, тұ рар деп сенеміз. Алғ ашқ ы «сә лемдемең ізді» жыл басы – январьда алсақ ө те дұ рыс болар еді... Солай болса ырымғ а да жақ сы ғ ой» - деп наз білдіреді.

Мұ ның ө зі ғ алым Қ ожакеұ лының жазушы ретінде қ алыптасуына ү лкен ә сер еткен сияқ ты. Ө йткені ортағ а он бес жыл салып, Темекең жазушылар Одағ ына мү шелікке қ абылданар сә тте жазушы Е. Ә укебаев былай деп кепілдеме беріпті:

«Талантты ә дебиетші, ірі ғ алым Т. Қ ожакеевтің творчествосын ә ріден білемін. Ол совет адамдарының ең бек ерліктері мен жоғ ары адамгершілік саналылылығ ын кө рсететін елуден астам кө ркем очерк пен публицистикалық мақ алалардың авторы. Сондай-ақ, сатиралық жанрлардың кіші формалары тө ң ірегінде жемісті қ алам тартып жү рген қ арымды жазушы да. Ә сіресе, Т.Қ ожакеевтің «Социалистік Қ азақ стан», «Казахстанская правда», «Қ азақ ә дебиеті» газеттері мен «Вопросы литературы», «Жұ лдыз» журналдарының беттерінде жарияланып жү рген қ азақ жазушыларының сатиралық шығ армаларындағ ы проблемаларды талдауғ а арналғ ан мазмұ ны терең ә рі ғ ылыми салыстыруы жағ ынан ерекше мақ ала, зерттеу, монографияларын атап ө тпеске болмайды. Т.Қ ожакеев – мұ нымен қ оса жиырмадан астам кітап пен брошюралардың авторы. Мә селен, оның 1965-1985 жылдар аралығ ында «Қ азақ мемелекеттік университеті», «Мектеп», «Қ азақ стан», «Жазушы», баспаларынан «Қ азақ сатирасы», «Сатира жә не дә уір», «Адам, қ оғ ам, сатира», «Сатиралық жанрлар», «Сатира-кү штілер қ аруы» жә не т.б. ең бектері шық қ ан.

Қ орыта айтарым, сендіре айтарым Т. Қ ожакеев сатираның жанрлар сынының дамуына ерекше ү лес қ осып, келе жатқ ан жә не қ оса да алатын бірден-дір қ аламгер екендігінде».

Кезінде бұ л тұ рғ ыда Темекең ді белгілі қ оғ ам қ айраткері, қ азақ ә дебиеттану ғ ылымының серкесі, академик М. Қ аратаев та қ остап, ө з ойын қ ағ аз бетіне былай деп тү сіріпті:

«Филология ғ ылымдарының докторы, профессор Т. Қ ожакеев – қ азақ сатирасының проблемалары бойынша оннан астам кітап жазғ ан, республика кө лемінде ә дебиет сыншысы жә не кө ркем ә дебиеттің сатиралық жанрларының жанашыры, насихатшысы ретінде кең інен танымал болғ ан жазушы. Оның ең бектері қ азіргі сатираның актуальді проблемалары мен оның тә рбиелік маң ыздарына арналып қ ұ рылғ ан. Баспасө з беттерінде ол сатирик ретінде кө рініп, негізінен сатиралық ә ң гімелер, фельетондар жазады.

Т. Қ ожакеев – жиырма жыл бойы журналистика факультетінің деканы бола тұ рып, бар кү шін ә дебиетшілерді дайындауғ а жұ мсап, жү рген жан. Ә ділін айту керек, қ азіргі кө птеген орта жә не кіші буын юморларшылар мен сатириктер оның шә кірттері болғ ан.

Т. Қ ожакеұ лы айтулы ғ алым, уытты сатириктігімен қ атар, танымал сыншы да. Олай деуміздің себебі, Темекең кезінде Е. Ысмайыловтың «Ақ ын жә не революция», «Сын мен шығ арма», Б.Кенжебаевтың «Қ азақ ә дебиеті тарихының мә селелері», «Асау жү рек», «Шындық жә не шеберлік», Б. Шалабаевтың «Қ азақ романының тууы мен қ алыптасу тарихы», «Қ азақ романының тарихы», Х. Сү йіншалиевтің «Ізденіс іздері», «VIII-XVIII ғ асырлардағ ы қ азақ ә дебиеті», Ж. Алтайбаевтың «Нақ, нақ», С. Адамбековтың «Атылғ ан қ ыз туралы аң ыз», Т. Нұ ртазиннің «Мұ рат» сияқ ты тү рлі жанрда жазылғ ан роман, повесть, зерттеу ең бектеріне ә діл сын жазып, жоғ ардыа айтқ анымыздай барын бар, жоғ ын жоқ деуден таймағ ан.

Атақ ты авторлардан бастап, ә дебиет майданына келіп, сыншылардан кейде орынсыз таяқ жеп, оң мен солын ажырата алмай жү рген жастар да Темекең нің турашылдығ ы мен ә ділеттілігіне ү немі мойынсұ нып отырғ ан. Оны мына мысалдардан айқ ын байқ ауғ а болады.

Мә селен, қ азақ ә дебиет сынының тарланы Е. Ысмайылов Т. Қ ожакеұ лының ө зінің «Ақ ын жә не революция», «Сын мен шығ арма» атты зерттеу ең бектеріне бірде шү йіріле, бірде шиырыла жазғ ан ә діл сынынан соң; «Қ азақ ә дебиетінің талғ ампаз сыншысы, ойлы ә дебиетші досым Темірбек! Ә дебиет сынның жолындағ ы ең бегің жемісті бола беруіне тілектеспін» - деп ризашылығ ын білдірсе, қ азақ ә дебиеті мен баспасө зі тарихын зерттеушілердің бірі Б. Кенжебаев Темекең нің ө зінің «Шындық пен шеберлік» монографиясына жазғ ан сынына орай: «Қ ұ рметті інім, талантты ә дебиетші Темірбек! Нені талдасаң, не айтсаң принципің, ұ раның шындық болсын. Бізге шындық тағ ы да шындық керек», - деп жауап қ айтарады.

Енді бр сә т біздің назармыз Темекең нің есіктен тө рге, тө рден тө беге дейін жиылғ ан бай кітапханасына ауды. Бә рі де қ ажет кітаптар, қ азақ халқ ының соң ғ ы кездері жоғ алтың қ ырап алып жү рген рухани байлық тары. Қ айсыбірінің мұ қ абасын ашып қ алсаң да кемерінен асып, тасып жатқ ан ақ тілек, игі ниет, марапаттау мен қ ұ рметтеулерге жолығ асың. Мұ ның ө зі, кімді болсын бей-жай қ алдырмайтын дү ниелер. Сондық тан, қ ұ рметті оқ ырман, сіз де бұ л қ ұ рмет пен тағ зымнан шет қ алмаң ыз.

Сонымен мына бір алғ ашқ ы кітаптың мұ қ абасында «Ерекше дарын, ақ ылды Темірбекке шын достық жү ректен Б. Шалабаев» деп жазылса, екінші бір кітапта «Қ адірлі Темірбек! Ө мірде қ уанышың кө п болсын, мейірің ассын. Осы кітапта аттары аталғ ан бабалар аруағ ы қ олдап жү рсін. Автор Х. Сү іншә лиев» деп қ ол қ ойылғ ан. Ал, сатираның сардары, Ж. Алтайбаев: «Темеке! Сатира шаруашылығ ымыздың шын жанашыры – сізге мына «Нақ, нағ ымды» оң қ олымен ұ сынамын» десе, прозаның майталманы Д. Досжанов: «Қ адірлі Темеке! Сіздің ү лкен мә дениетімізге қ осқ ан ұ стаздық қ аламгерлік ү лесің ізді сырттай–іштей сыйлап жү ретін жасы кіші інің ізден» деп «Табалдырығ ың а табынын» сыйлапты.

Сондай-ақ, М. Қ аратаевтың «Мағ ан аса қ ымбат адамдар Азат пен Темірбекке ағ алық махаббатпен деген қ олтаң басы, жазушы Қ. Исбаевтың «Темірбек замандасқ а! Балаларың ның ө мірі Айқ ыз ө міріне ұ қ самасын! Адамгершіліктері аумасын! деген ақ тілеуі, ө мірден ерте кетенімен, ү лкенге іні, кішіге ағ а бола жү ріп, туғ ан халқ ының мақ танышына айналғ ан С. Ә шімбаев: «Қ ұ рметті Темірбек ағ а! Ө зің із сияқ ты еліміздің ү лкен Азаматына інің із Сағ ат деген жү рек-жарды ақ тарылысы мен осы мақ ала авторының «Ғ алым ә рі ұ стаз! Жастардың жанашыры, қ ара қ ылды қ ақ жаратын дара тұ лғ а, халық қ алаулысы Темірбек ағ амызғ а шә кірті ә рі ә ріптесі Қ ырық байдан игі ниетпен ұ сынылды» деген жолдарғ а дейінгі санқ илы ізгі тілектерге толы ү лкенді-кішілі ең бектер рет-ретімен кітап сө релерінен саптағ ы жауынгерлерше орын алыпты, Т.Қ ожакеұ лы кезінде одақ тас республикалардың барлық дерлік ә дебиетші, ғ алымдармен тығ ыз байланыста болғ ан. Біреулерінен ақ ыл кең ес сұ раса, екіншілеріне кө мек беріп отырғ ан. Мә селен, Москвалық ғ алым М.С. Черепахов Темекең е! «Аса қ ұ рметті Қ ожакеев! Мен сізге «Чернышевский жә не Маркс» деген мақ аламды жариялауғ а келіскенің із ү шін ә рине, сіздің тарапың ыздан қ ойылатын талапқ а сай болса, алдын-ала алғ ысымды білдіргім келеді. Оғ ан екі бірдей тарих ғ ылымдарының докторлары пікір жазып беруге келісіп отыр. Мені бұ л арада қ инайтыны бірақ мә селе. Ол сіздердің жинақ тарың ызғ а он екі машинкалық парақ тан артық кө лемдегі материалы қ абылданбайды деп естідім. Ал, менің мақ алам барлық қ ысқ артулар мен жө ндеулерден соң жиырма жеті бет болып отыр. Егер кө леміне бола басылмай қ алатын жағ дай болса, тым ө кінішіті-ақ.

Бірақ, сіздің кө мегің із арқ ылы ең бегімнің осы кө лемінен қ ысқ армай шығ атындығ ына шү бә м жоқ. Сә леммен доцент Черепанов деп жазса, екінші бір астаналық жазушы Е.А. Пермяк: Қ адірлі Темірбек Қ ожакеевич! Мен кеше ө здерің іздің қ ызметкерің із В.Н. Усачевтің ә жептә уір кітабын Свердловтық М. Бассиннің «Урал» газетінде (1973-№2) жанаталаса қ орғ аштап, ақ тамақ болғ аны туралы қ омақ ты да, нақ ты хат жазып қ ойып едім. Ал, бү гін таң ертең болса, ө з хатымды қ айтадан оқ ып шығ ып, Басиннің бұ л жан-жағ ындағ ысын кө рмейтұ ғ ын қ анша қ оғ амғ а тиесілі ақ ыл ой байлығ ын жекеменшіктілікке балап, тар шең берде тү сінуін ө зім ү шін де, сіз ү шін де талқ ығ а салу бекершілік екендігін аң ғ ардым деп басқ алардың тарапынан ешқ андай тіреу қ олдау таба алмай жаны қ ұ лазығ анда қ азақ ғ алымын ө зіне тартып, ақ ыл бө ліскен...

Т. Қ ожакеұ лы докторлық диссертациясын қ орғ ағ ан жылы небә рі 44-ақ жастағ ы қ амал бұ зар қ ылшылдағ ан жас екен. Бірақ, сонысына қ арамай ел адамдары да, басқ алар да оны халық қ амқ оршысы, жоқ таушысы ретінде танып ү лкен сенім артқ ан, ә р ісіне табыс тілеп, сырттай тілектес болып отырғ ан. Мә селен, академик М. Қ аратаев, Р. Нұ рғ алиев, М. Қ озыбаев сияқ ты қ азақ тың біртуар зиялылары Т. Қ ожакеұ лының қ уанышын да, қ айғ ысын да бірге бө лісіп, ү немі қ амқ оршы жанашыр ағ а, іні ретінде кө рініп, отырғ ан.

Енді мә селенің осы жағ ына қ арай ауыссақ, онда ең алдымен Мұ қ аң (М. Қ аратаев) Темекең нің отбасына басқ аларғ а қ арағ анда бір қ адам болса да жақ ын тұ рғ ан адам сияқ ты. Ө йткені жылдың тө рт мезгіліне байланысты айтулы даталар мен мерекелрге байланысты кү ндерде, Азат жең ешеміз бен Темірбек ағ амыздың қ абырғ аларына қ асырет болып қ атқ ан қ айғ ысы да Мұ хаң мен оның зайыбы Мә кең нің кө здері мен кө ң ілдерімен таса қ алмағ ан. Сондық тан да болар, жасы ү лкен ағ а-жең ге ө зінен кейінгі іні, келіндеріне «Мына гү л жайнағ ан кө ктемше жарқ ырай берің дер, жайнай берің дер! – деп игі тілек білдірсе, бірде «Айналайын Азат, Темірбек! Сіздерге жан-жү регімізбен айтар ақ тілегіміз мына жаң а 1984 жыл қ ұ тты болсын денсаулық, бақ ыт, абырой ә келсін! Қ абырғ аларың ды қ айыстырғ ан, қ айғ ылы жыл ө зімен кетсін! Енді балаларың ның тек қ ызық, қ уанышына бө ленің дер! Сә леммен Мә кең, Мұ хаң деп қ амқ оршы ретінде кө рінеді [10, 87-88].

Сын жанрларын зерттеумен айналысқ ан ғ алым Д.Ысқ ақ ұ лы сын жайында мынадай пікір айтады: «Сынның ә деби, ғ ылыми, эстетикалық сипаттары секілді, публицистикалық сипаты да негізгі қ асиеттерінің бірінен саналады. Сынның публицистикалық сипатына қ арай, оны журналистика деп қ арайтын пікірлердің бар екендігіне жоғ арыда тоқ талып ө ттік. Сын журналистика емес, публицистикалық – оның табиғ и қ асиеті. Енді осы ойымызды нақ тылай тү сейік.

Рас, сынның дамуында баспасө здің рө лі айрық ша. Сынның негізгі ө мірі – баспасө зде. Баспасө з бар жерде ә деби сын бар. Сынның дамуы баспасө здің дамуына тікелей байланысты. Баспасө з жоқ кезде шын мә ніндегі ә деби сын да болмадйы. Баспасө з – сынның ө мір сү ру формасы, даму арнасы» [7, 178]. Сыншының осы пікірін негізге ала отырып, Т.Қ ожакеевтің мақ алаларына талдау жасайтын болсақ, жазушының ә р жылдарда жарияланғ ан мақ алаларының ішінде ә дебиет жанашырлары туралы бірнеше қ ырынан танытатын материалдарды кездестіруге болады. Мә селен, І.Жансү гіров туралы «Журналист Жансү гіров» («Жұ лдыз» 1990, №2), «Сатира саң лағ ы» («Лениншіл жас» 1984, 27 сә уір), «Ү ш жә дігер» («Жас Алаш», 1992, 24 қ ыркү йек), «Ірілік», («Егемен Қ азақ стан», 1994, 20 мамыр), «І.Жансү гіров - журналистика жү йрігі» (Қ ожакеев Т. Таң дамалы шығ армалар. Кө птомдық. 6-том, А., 2007).

А.Байтұ рсынұ лы туралы «Алыптың ө мірінен ү ш ү зік сыр» («Қ азақ ә дебиеті», 1990, 9 қ араша), «Ахаң атын ә лем білген» («Қ азақ стан мұ ғ алімі», 1998, 27 мамыр), «Айтулы тұ лғ а Ахаң еді-ау» (Қ ожакеев Т. Таң дамалы шығ армалар. Кө птомдық. 6-том, А., 2007). Ж.Аймауытов туралы «Жү сіпбек жә не жастар» («Лениншіл жас», 1989, 16 ақ пан), «Заман тү зелер деумен жү рмін» («Қ азақ ә дебиеті», 1989, 13 қ араша), «Сатираның сардары» («Лениншіл жас», 1990, 16 ақ пан), «Дарқ ан дарын» (Қ ожакеев Т. «Кө к сең гірлер». А., 1992), «Ж.Аймауытов – ұ стаз журналист» (Қ ожакеев Т. Таң дамалы шығ армалар. Кө птомдық. 6-том, А., 2007). Б.Майлин туралы «Бейімбеттің алыптарды аралауы» («Алматы ақ шамы», 1997, 14 шілде), «Табындырар тағ ылымдар» («Халық кең есі», 1993, 15 маусым), «Қ алам майталманы» (Қ ожакеев Т. «Кө к сең гірлер». А., 1992). Б.Кенжебаев туралы «Ү лкен ұ стаз, білікті ғ алым» («Қ азақ стан мұ ғ алімі», 1964, 24 қ араша), «Абзал азамат» («Социалистік Қ азақ стан», 1974, 8 қ араша), «Ұ мытылмас ұ лағ ат иесі» («Жұ лдыз», 1994, №2), «Б.Кенжебаев – баспасө з байрағ ы» (Қ ожакеев Т. Таң дамалы шығ армалар. Кө птомдық. 6-том, А., 2007). Ғ.Мү сірепов туралы «Ғ абең шеберлігінің кейбір сырлары» («Заң», 2002, 17 сә уір), «Жазушының баспасө зге келуі» («Ақ иқ ат» 2002, №5), «Кү лкі кемең гері» («Егемен Қ азақ стан 2002, 13 мамыр, №28), «Талант қ ыры» («Оң тү стік Қ азақ стан», 1969, 1 қ араша).

Т.Қ ожакеевтің алаштанушы ғ алымдар жазғ ан мақ алалары ащы шындық ты кө пшілікке паш етеді.Жазушының сыншылығ ының сырын ашатын мақ алаларының бірі – «Ғ абең шеберлігінің кейбір сырлары» [8]. Кө ркем шығ арманың кө ркемдік сипатын анық тайтын – поэтикалық қ асиеті. Кез келген кө ркем туынды ү шін жазушы тілінің шұ райлылығ ы, ә лбетте, ө те маң ызды рө л атқ арады. Осы тұ ста, сыншы Т.Қ ожакеевтің зерделеуінде, ө зі бағ алап отырғ ан жазушы Ғ.Мү сіреповтің шығ армаларына шолу жасай отырып, шеберлік сырларын айқ ындап береді. Ө зі де сын жазғ ан, ө зіне де сын кө збен қ арағ ан жазушы Ғ.Мү сіреповке, шеберлігінің сыры неде деген сұ рау қ ойып, терең ү ң іліп жауап іздеуді қ ажет етпейтін қ аламгер екенін айқ ындап береді.

Кө ркем туындыдағ ы кейіпкер образын ашу ү шін, монолог пен диалогтің орны ерекше. Сыншы осыны оқ ырманғ а айта отырып, жазушының бірнеше шығ армаларынан нақ ты мысалдар келтіріп кө рсетеді. Мысалы: «Ұ лпан» романындағ ы Ұ лпан бейнесін танытуда жазушы Ғ абит Мү сірепов кейіпкеріне небір терең ойлар беріп, оны астар сө здермен шебер жеткізе білген. Есенейдің Ұ лпанғ а деген ниетін, кө ң ілін Мү сірептен естігенде ақ ылды қ ыз ой ү стінде қ алғ ан. Бұ л тұ стағ ы кейіпкердің ішкі жан-дү ниесін мынадай монологпен жеткізген: «Атақ ты би Есеней...кем болса, 40 жас ү лкен адам. Ұ рпақ сыз қ алғ ан. Ағ ашқ а асылып ө лмесең, қ ұ тыла алмайсың. Есенейден арашалап қ алар адам жоқ. Айтты болды. Басың болса, ие бер, тізең болса, бү ге бер» [9, 367], - дейді іштей. Бұ л жерде заман тең сіздігі, ә йел тең сіздігі шебер суреттелген. Сұ ң ғ ыла қ ыздың ой-парасаты, ақ ылдылығ ы кө рермен қ ауымды таң дандырмай қ оймайды. Бойына біткен кербездігі мен мінез сұ лулығ ы Есенейді тә нті етпен қ ойғ аны белгілі. Ұ лпанның бойындағ ы арда қ асиеттерді осы тұ стан кө руге болады. Ол қ арсылық етпейді, ү ркімейді де. Тек «ағ аң ның есінде болсын, Ұ лпан – арзанғ а тү спейтін қ ыз» [9, 390] деген астарлы жұ мбақ ты бір ауыз сө з айтқ ан да қ ойғ ан. Кө пке дейін бұ л не дегені екенін Есенейдің ө зі де тү сіне алмай дал болғ ан. Жазушының ерекшелігі кө п жерде ойын бү ркемелеп, астарлы етіп жеткізе білген. Тіпті жазушының кейіпкерлерін тілдестіруінде де «Алғ аш кездесіп, Ұ лпан бә йбішең із бар емес пе деп сұ рағ анда, кү йеу «арамыз жеті жылдық жол» деп астарлайды. Мұ ның мә нісі жеті жылдан бері Есенейдің бә йбішесінен бө лек тұ руында еді. Жазушы, тағ ы бір жерде – Ұ лпанның болашақ кә рі кү йеуіне берген мінездемесін «Еркекке тіс те керек, іс те керек. Білек те керек, жү рек те керек. Кү ні ө тіп бара жатқ ан кә рі тарланда мұ ның бә рі ә лі бар екен» - деп, ө зіндік топшылау жасай алғ ан сұ ң ғ ыла қ ыздың бейнесін, орағ ыта, тағ ы да астарлы ашып бергенін айтады [7, 180].

Сыншы, Т.Қ ожакеевтің тағ ы бір ерекшелігі жазушы қ аламынан туғ ан сө з тіркестері мен сұ лу сө здерді, мақ ал-мә телдерді сө з арасында жиі қ олданатынын да назарынан қ алт жібермеуінде: «Ақ ын қ ыран қ ияғ а да қ онады, ақ ын-адам, далағ а да қ онады, Ақ ын бойын да ойын да жасыра алмайды. Ақ ын жү регіне кек тұ рмайды. Ақ ын-заман, бір кү ндік те емес, бү гіндік те емес» [9, 552], «Қ ұ с баласы аспанғ а қ арайды, мал баласы жерге қ арайды» [9, 350], «Жақ сы еркек жаман ә йелді адам ете алмайды, Жақ сы ә йел жаман еркекті адам ете алады»

[9, 455].

Шебер сыншы, жазушы қ аламынан жылы юиордың да ілесіп отыратынын дә л кө рсетеді, «оның кез келген шығ армасын оқ ысаң, кү лкіге батып, жадырап, сергіп сала бересің». «Біздің айуылда Ғ али кө п. Менің атым Қ айырғ али болса, ағ амның аты айдынғ али. Қ ара мұ рттың шын аты Ашығ али екен, келе-келе аруақ мұ ртына қ онып, Қ арамұ рт атаны кетіпті» [9, 10], «мен ө ксіп жылап келе жатсам, кө лең кем ө зімді мазақ тап, жең імен кө зін сү ртеді. Мү мкін мен де соны істеген болармын» [9, 13].

Міне, осылай Ғ.Мү сіреповтің шығ армасынан кө птеген мысалдар келтіре отырып, жазғ ыштық тә сілдері мен қ аламгерлігінің шеберлігін биікке кө терген сиқ ырлы сырларын ашып береді.

Қ азақ фельетонының пайда болу, қ алыптасу даму кезең дерін алғ аш қ арастырып, оғ ан жол салу қ ұ рметі жас ғ алымның еншісіне тиді. Ал ол болса, бұ л сыннан мү дірмей ө тті» - деп жоғ ары бағ а берсе, оны екінші бір ә дебиеттанудың білігірі Е. Ысмайылов «Кү ні бү гінге дейін қ азақ совет фельетоны туралы жекелеген газет-журнал мақ алалары болмаса, арнайы зерттеу ең бектер жоқ -тын. Сондық тан, сатира жанрын зерттеу, біліп-тану қ азақ ә дебиеттану ғ ылымының алдында тұ рғ ан ү лкен міндет еді. Бұ л жерде сатираның дамуы қ азақ мерзімді баспасө зінің тарихы жә не практикасымен тығ ыз байланыста екендігін ұ мытпағ анымыз жө н. Олай болса, газет-журналымыз болу-болмауы да екіталай екен. Міне, осы ү рдіс талабынан кө ріне білген. Т.Қ ожакеев студенттер, газет-журнал қ ызметкерлері мен ізденушілер ү шін бағ а жетпес ең бек жазып шық ты», – деп толық тырды [10, 88].

Ғ алымның сатира жө ніндегі зерттеулерін оның тарихына жә не теориясына арналғ ан деп екіге бө ліп қ арастыруғ а болады. Қ азақ сатирасының ө ткен жолдарын зерттеуге арналғ ан ең бектері: «Қ азақ тың халық сатирасы», «Абай – сатирик», «ХХ ғ асыр басындағ ы қ азақ сатирасы», «Сатира жә не дә уір», «Адам. Қ оғ ам. Сатира».

Т.Қ ожакеевтің пікірінше, адам бар жерде, қ оғ ам бар жерде, сатира да бар. Сатиралық, юморлық – адамның бойында тумысынан бар қ асиет. Сатира – адамдардың ө мірдегі кемшіліктерге қ арсы кү рес қ ұ ралы ретінде есте жоқ ескі замандардан бері бірге жасап келеді. Ғ алым «Адам. Қ оғ ам. Сатира» (1980) атты ең бегінде осы мә селені анық тай келіп, ауыз ә дебиетіндегі сатиралық сарынғ а кең інен тоқ аталады. Атап айтқ анда, беташар, тойбастар, жар-жар, бә дік, шешендік сө здер, мақ ал-мә тел, жұ мбақ, жаң ылтпаш, ө тірік ө лең, аң ыз ә ң гімелер, ертегі, батырлар жыры, т.б. жанрлардағ ы сатираның кө ріністері сараланғ ан [12, 92-93].

Т.Қ ожакеев «Сатира негіздері» (1996) атты ең бегінде қ азақ сатирасын Абай дә уіріне дейінгі жә не Абай дә уіріндегі қ оғ амдық ө згерістер жә не қ азақ сатирасы бө ліп қ арастырады [13].

Абайғ а дейінгі қ азақ сатирасы дегенде, зерттеуші Бұ хар жырау, Шал ақ ынның, Махамбет Ө темісұ лы мен Шернияз Жарылғ асұ лының, Дулат Бабатайұ лының поэзиясындағ ы осы сарынды таратып айтады.

«Исатай, Махамбет кө терілісі қ азақ сатирасын едә уір серпілтті. Патша мен ханғ а, ә ділетсіздік пен тең сіздікке деген халық ызасы жеке-ақ ындардың намысын қ озғ ап, шығ армаларына сатиралық леп енгізді. Батыста Махамбет, Шернияз Жә ң гір хан мен Баймағ амбет сұ лтанды, Арқ ада Дулат жырау Барақ сұ лтан мен Кең есбай мырзаны, Жетісуда Сү йінбай Тезек тө рені аяусыз ә шкереледі. Олардың бірі хан мен бек, би мен сұ лтандардың сатиралық бейнесін жасаса, екіншісі жауыздық, қ аныпезерлік іс-ә рекеттерін сипаттайды. Аталмыш ақ ындар табан астынан, суырып салып айтылатын тапқ ырлық сатираны, ел ішіне тез тарайтын ә зіл-ә ң гіме, іліп-шалма қ алжындарды да кө п туғ ызып тастағ ан. Бұ л, ә сіресе, Шал, Шернияз, Шө же мұ раларынан елеулі орын алғ ан.

Ерекше атап айтар нә рсе: ауыз ә дебиетіндегі мысал нұ сқ алары осы тұ ста Дулат творчествосында ө зіндік жанрлық сипатымен кө рінді. Жыраудың «Сары шымшық», Қ ара қ арғ а», «Бір патша...» деген шығ армалары қ азақ жазба ә дебиетінің тарихындағ ы – тұ ң ғ ыш мысалдар.

Сө йтіп қ азақ сатирасын Абайғ а дейін-ақ ө з тұ сындағ ы болмыс қ ұ былыстардың айнасы, сә улесі болды» [13, 454-455].

Қ азақ сатирасының қ алыптасыуына септігін тигізе отырып, сол дә уірдегі заман шындығ ы ғ алым, Темірбек Қ ожакеевтің ә р ең бегінен кө рініс берді. Сонымен қ атар, ә дебиетшілер мен сыншылардың тарапынан зор бағ ағ а ие болды. Профессор Мә лік Ғ абдуллин: «Т.Қ ожакеев кө п жылдардан бері қ азақ сатирасының тарихын зерттеп келеді. Осы проблема бойынша автордың ұ зақ жылдардағ ы ең бегінің қ орытындысы ретінде екі бө лімнен тұ ратын «Қ азақ сатирасы» атты монографиялық зерттеу туды. Егер Қ азақ стан ә дебиетшілерінің ә дебиет жанрлары тарихын терең деп, зерттеп білуге ә лі шындап кіріспегенін ескерсек, Қ ожакеев жолдастың бұ л ең бегін ерекше ғ ылыми зерттеу ғ ана емес, ә рі ә дебиет жанрлары бойынша ү лкен монографиялық ең бектердің басы деп мойындауымыз қ ажет» [6, 12-13] деп пікір білдіреді. Сонымен, сатирашы Т.Қ ожакеевтің «Сатира негіздері» ең бегіне сү йене отырып, ондағ ы Абай дә уіріне қ атысты сатираның дамуы жайлы былайша ой тү йеді:

«Біріншіден, ол ауыз ә дебиеті стилімен, тек поэзия тү рінде, оның ішінде, кө бінесе ө мір-тіошіліктегі ұ намсыз жайларғ а жасалғ ан сатиралық шолу, портреттік суреттеме, эпиграмма ретінде айтылады.

Екіншіден, бұ л тұ стағ ы қ азақ сатирасының ө рісі ә лі тар, кө п ақ ынның айтары, мінейтіні – бір мін, бір сарындас дерт. Яғ ни, бә рінде де молда, байлардың сараң дығ ы, ұ лық, сұ лтандардың зорлығ ы, парақ орлығ ы сыналады. Жалпы мораль-этика мә селелері, жеке адамдардың мінез-қ ұ лқ ындағ ы ұ намсыз қ ылық тар аз кө теріледі...

Ү шіншіден, кө птеген сын-сық ақ ә лі де нағ ыз сатира дә режесіне кө теріле алмағ ан. Сатирадан гө рі жай сыншылдық, міншілдікке жақ ын. Олардың біразынан сатирағ а тә нн элемент, ә дістер табыла бермейді. Объектіні «ондайсың», «мұ ндайсың» деп ұ рсу, жеку, сө гу басым. Немесе, кө пшілікті кекесінсіз, келемежсіз хабарлау, айту ғ ана байқ алады. Қ алай дегенмен, мұ ның бә рі қ азақ сатирасының сол тұ стағ ы кө ріністері деп білеміз» [14, 81].

Т.Қ ожакеевтің сатираның сайыпқ ыраны болғ андығ ы барша жұ ртқ а мә лім. Ол ө зінің ең бектерінде сатирамен ө мір шындығ ын, кей тұ старда, адам бойындағ ы жағ ымды-жығ ымсыз қ асиеттерін, мінез-қ ұ лқ ын жеткізе білген. Осы тұ ста Қ ырғ ызстан Ғ ылым академиясының корреспондент-мү шесі Бибі Керімжанова былай дейді:

«Соң ғ ы уақ ытқ а дейін қ азақ сатирасын жан-жақ ты қ арастырып, бү тін бір халық тың, оның ә р дә уірдегі ә рбір ақ ын, жазушыларының сатиралық мұ расын терең талдауғ а алғ ан, соның негізінде қ азақ сатирасының даму жолдарын айқ ындағ ан, мұ ндай жинақ тауғ а кө терілген ең бек жоқ еді. Т.Қ ожакеевтің ең бектері белгілі дә режеде сол жоқ ты толық тырады. Осы жағ ынан оның ең бегінің актуальдылығ ы, маң ыздылығ ы даусыз.