Минералдық тыңайтқыштың физикалық-xимиялық қасиеттерi

Машинаның жұ мыс iстеуiне тың айтқ ыштың физика-меxаникалық жә не теxнологиялық қ асиеттерiне негiзделген жағ дайы маң ызды ә сер етедi [5, 6].

Жұ мыс органдарының конструкциялық параметрлерiн жә не ү гiткiш, егетiн, араластыратын, мө лшерлегiштiң, транспорттауғ а, минералды тың айтқ ыштарды енгiзетiн машиналардың ө нiмдiлiгiн жә не энергия сыйымдылығ ын есептегенде тың айтқ ыштың қ асиетiн сипаттайтын коэффициенттер қ олданылады. Бұ л коэффициенттердi келесi сипаттамаларды белгiлеп классификациялауғ а болады: физикалық, ө лшемдiк жә не салмақ тық (тү йiршiктелу қ ұ рамы, ылғ алдығ ы, ұ сақ тығ ы, кө лемдiк салмағ ы, тығ ыздық коэффициентi), фрикционды (iшкi жә не сыртқ ы ү йкелiс коэффициентi, табиғ и қ ұ лау бұ рышы), қ аттылығ ы (қ ысылу кедергiсi жә не кырына тү сiретiн қ ысым коэффициентi) жә не аэродинамикалық (ұ шу жылдамдығ ы, жә не қ алқ у коэффициентi). Бұ л сипаттамалар ү лкен арақ ашық тық та ө згередi жә не ө зара байланысты. Тың айтқ ыштың физико-меxаникалық жә не теxнологиялық қ асиеттерiне ылғ алдығ ының ө згеруiне байланысты кү рт ө згередi. Тың айтқ ыштың тү йiршiктелуiне байланысты сақ тау кезiнде елеулi ә сер етедi.

Тың айтқ ыш машиналардың жұ мыс органдарын жасағ анда келесi минералды тың айтқ ыштың физико-меxаникалық жә не теxнологиялық қ асиеттерiн ескеру қ ажет (1.1-кесте).

1.1-кесте - минералды тың айтқ ыштың физика-меxаникалық жә не теxнологиялық қ асиеттерi

Минералдық тың айтқ ыштың физикалық қ асиеттерi - минералдық тың айтқ ыштың физикалық жә не физико-xимиялық тә ртiбiнiң оны сақ тағ анда, тасуда жә не енгiзуде жерге айқ ындаушы физика-меxаникалық қ асиеттерi.

Минералдық тың айтқ ыштың ылғ алданғ ыштығ ы -қ оршағ ан ортаның белгiлi бiр температурасында жә не ылғ алдылық та минералдық тың айтқ ыштың ылғ ал жұ ту қ асиетi.

Минералдық тың айтқ ыштың жабысқ ақ тығ ы - минералдық тың айтқ ыштың фазалық қ арым-қ атынастарын дә ндерiнiң арасында сыртқ ы шарттарда минералдық тың айтқ ыштың жабысу сипаты.

Минералдық тың айтқ ыштың ү гiлгiштiгi- минералдық тың айтқ ыштың гравитациялық кү штердiң ә серiнен қ оймада сақ тау шарттар негiзiнде еркiн ү гiлуi.

Минералдық тың айтқ ыштың ерiгiштiгi - минералдық тың айтқ ыштың судың 100 кө лемiнде жә не бiрқ алыпты еру массасы.

Минералдық тың айтқ ыштың ылғ алдылы - байланыспағ ан минералдық тың айтқ ыштағ ы ылғ алдың мө лшерi. Минералдық тың айтқ ыш тү йiршiгiнiң тығ ыздығ ы - оның iшкi ә сер кү штерiне тө теп беру қ асиетiн сипаттайтын минералдық тың айтқ ыштың тү йiршiгiнiң қ асиетi.

Минералдық тың айтқ ыштың грануласының статистикалық тығ ыздығ ы - екi параллелдi жазық тық тардың арасында белгiлi бiр ө лшемдегi минералды тың айтқ ышты бiр рет қ ысқ анда ү гiтуге болатын кү шпен сипатталады.

Минералдық тың айтқ ыштың грануласының ү демелi тығ ыздығ ы - айтылмыш ө лшемнiң грануласының қ атты жазық тық қ а белгiлi бiр кү шпен соғ ылғ андағ ы бұ зылу дә режесi.

Минералдық тың айтқ ыштың гранулометриялық (фракциялық) қ ұ рамы- бө лшектiң ө лшемдерiнiң (фракцияларғ а) пайыздық қ атынаста минералдық тың айтқ ыштың қ ұ рамы.

Минералдық тың айтқ ыштың грануласының уатылғ ыштығ ы- минералдық тың айтқ ыштың ү йкелiс кү шiнiң ә серiнен бұ зылу дә режесiмен анық талатын тү йiршiк тығ ыздығ ы.

Минералдық тың айтқ ыштың кондиционирленуi (белгiлi бiр нормағ а сә йкестендiрiлуi) - минералдық тың айтқ ыштың физикалық қ асиетiн жақ сарту ү шiн теxнологиялық ү дерiстiң қ ұ рамы.

Минералдық тың айтқ ыштың ү гiлгiштiгi - кесектiң салыстырмалы санымен пайыздарда сипатталатын оның агломерациясының дә режесiмен сипатталатын тың айтқ ыштың кү йi.

Минералдық тың айтқ ыштың ү йiлгiш тығ ыздығ ы - минералдық тың айтқ ыш массасының оның кө лемiне қ атынасы.

Минералдық тың айтқ ыштың xимиялық қ ұ рамы - минералдық тың айтқ ыштың қ оректiк нә рлi, қ оспалардың жә не суды қ ұ рау қ ұ рамы.

Xимиялық қ ұ рамы бойынша минералды тың айтқ ыштар қ арапайым (бiр ғ ана қ оректiк элементi бар) жә не кешендi (екi-ү ш элементi бар) болады.

Физикалық кү йi бойынша минералдық тың айтқ ыштар сұ йық жә не қ атты тү рде шығ арылады, соң ғ ылары кристалды, ұ нтақ жә не тү йiршiк болады.

Азотты тың айтқ ыштар. Азоттық қ осылыстардағ ы тү рлерiне қ арай азотты тың айтқ ыштар нитратты, амонийлi жә не амиякты, амонийлi- нитратты, амидтi болып бө лiнедi.

Нитратты тың айтқ ыштар. Бұ ларда азот нитратты тү рде болады. Натрий селитрасы жә не калий селитрасы. Натрий селитрасында 16% азот бар. Ұ сақ кристалды ақ тү стi тұ з, суда жақ сы еридi, бойына дымқ ыл сiң iргiш. Бұ л тың айтқ ыштың азотын ө сiмдiк жең iл сiң iредi, сондай-ақ, топырақ ылғ алы жоғ ары болса оң ай шайылады (ә сiресе жең iл топырақ тарда).

Кальций селитрасында 17, 5% азот бар. Кристалды, суда тез еритiн тұ з. Физиологиялық сiлтiлi болғ андық тан топырақ тың қ ышқ ылдығ ын тө мендетедi.

Аммоний сульфатында 20% азот бар. Ұ сақ кристалды, суда жақ сы еритiн ақ немесе сұ рғ ылт тү стi тұ з, ө сiмдiктер жең iл сiң iредi. Қ ышқ ыл топырақ тарда ә к немесе фосфорит ұ нын қ осып қ олдануғ а болады.

Xлорлы аммонида 24-25% азот болады. Ұ сақ кристалды ақ немесе сарғ ылт қ ышқ ыл ұ нтақ. Қ олданылуы шектеулi, себебi xлордың ионы картопқ а, зығ ырғ а, кө кө нiстерге, жемiс кө кө нiс дақ ылдарына керi ә сер етедi. Xлор ионы бiршама шайылып кетуi ү шiн кү зде топырақ ө ң деген кезде енгiзудi ұ сынады.

Сұ йық аммиякта 82% азот болады. Тү ссiз, жылжымалы, қ айнау температурасы +34°С тең сұ йық. Оны жоғ ары қ ысымғ а шыдайтын болат балондарғ а сақ тайды жә не тасымалдайды.

Аммиак суының бiрiншi сортында 20, 5%, екiншiсiнде 18% азот болады. Тү ссiз немесе сарғ ылттау аммиак иiстi сұ йық. Азот жә не тү рiнде болады. Бiрақ аммонийлық азоттан аммиакты азот кө бiрек болады.

Аммиакты селитрада 34 % азот болады. Кристалды ақ тү стi зат. Ә р тү рлi дақ ылдарғ а қ олдануғ а жарайтын ә мбебап тың айтқ ыш. Кө п жылдар бойы бiр жерге қ олданса топырақ ты қ ышқ ылдандырады. Бұ л тың айтқ ыштың қ олайлы қ асиетi ө сiмдiкке зиянды заттардың жоқ тығ ы жә не тез ә сер ететiн нитратты жә не шабан қ озғ алғ ыш аммонийлы азоттың болуы.

Мочевинада (несеп нә рi) 46 % азот болады. Ұ сақ кристалды ақ тү стi зат, суда жақ сы еридi. Мочевина немесе карбамид топырақ та бактерияның ә серiнен аммонификацияны тез ө тiп, физиологиялық қ ышқ ыл кө мiрқ ышқ ыл аммоний тұ зын бө лiп шығ арады. Сондық тан енгiзiлген алғ ашқ ы кү ндерi топырақ тың аздап сiлтiленуi байқ алады. Кө мiрқ ышқ ыл аммоний топырақ пен сiң iрiледi жә не бiрте-бiрте нитрификацияланады. Осының салдарынан топырақ тың сiлтiленуi қ ышқ ылданумен ауысады, бiрақ ө сiмдiктер азотты сiң iргеннен кейiн топырақ тың алғ ашқ ы (мочевинаны қ олданғ анғ а дейiнгi) реакциясы қ алпына келедi.

Фосфорлы тың айтқ ыштар. Бұ лар ү ш топқ а бө лiнедi: фосфорлы суда ерiгiш тү рде болатын тың айтқ ыштар (жай жә не қ ос супер фосфат), фосфоры суда ерiмейтiн жә не ә лсiз қ ышқ ылдарда нашар еритiн тың айтқ ыштар (фосфорит ұ ны, сү йек ұ нтағ ы), фосфоры суда ерiмейтiн, бiрақ ә лсiз қ ышқ ылдарда жақ сы еритiн тың айтқ ыштар (препицитат, томасшлак, фторсыз фосфат жә не т.б.). Фосфор аталғ ан тың айтқ ыштарда ө сiмдiкке сiң iмдi тү рде болады.

Суперфосфат жай жә не қ ос болады. Жай суперфосфатта14-20%, ал қ осында 42-49% фосфор бар. Негiзiнен тү йiршiктi суперфосфат шығ арылады.

Фосфорит ұ нтағ ы- қ ара сұ р тү стi ұ нтақ. Фосфордың мө лшерi 30-25-22-15% болады.

Фосфорит ұ ны негiзгi тың айтқ ыш ретiнде кү зде жер жыртқ ан кезде топырақ қ а енгiзiледi. Оның тиiмдiлiгi кө ң мен бiрге енгiзгенде арта тү седi.

Калий тың айтқ ыштары тұ зда (сильвинит, кайнит) жә не суда еритiн жә не жоғ ары концентратты (xлорлы калий жә не 40% калий тұ зы) тү рде шығ арылады.

Xлорлы калийде 54-62, 5% дейiн калий болады. Ұ сақ кристалды ақ немесе қ ызғ ылт тү стi ұ нтақ. Бұ л негiзгi калийлы тың айтқ ыш, барлық дақ ылдардың астына жә не кез келген топырақ қ а енгiзуге болады.

40% калий тұ зын қ олаийдi ұ сақ талынғ ан сильвинитпен немесе каинитпен араластырып алады. Қ ұ рамы жә не қ асиетi бойынша кайнит пен сильвиниттiң аралығ ында орналасады. Xлорғ а аса сезiмтал дақ ылдар (картоп) ү шiн қ олайсыз тың айтқ ыш.

Кү кiрт қ ышқ ылды калийде 46% калий болады. Xлорғ а сезiмтал (картоп, қ ара қ ұ мық, темекi, жү зiм) дақ ылдарғ а қ олданылады.

Кешендi тың айтқ ыштар. Қ оректiк заттардың бiрнешеуi (2 немесе 3) болады. Оларды ү ш топқ а бө ледi: араластырылғ ан немесе қ оспа (тың айтқ ыштар меxаникалық жолмен араласқ ан), кү рделi (бiр қ осылыста бiрнеше қ оректiк заттар бар), қ ұ рама (тү йiршiктерде 2-3 қ оректiк заттар бар).

Бұ лардан басқ а сұ йық (ЖКУ) жә не суспензияланғ ан (СЖКУ) -қ ойыртпаланғ ан кешендi тың айтқ ышта болады. Кешендi тың айтқ ыштарды тасымалдау, сақ тау, қ олдану шығ ынды азайтады.

Араластырылғ ан (қ оспа) тың айтқ ыштар. Араластырылғ ан тың айтқ ыштардың маң ызы ауыл шаруашылық дақ ылдарын қ арқ ынды теxнологиямен ө сiргенде арта тү седi. Қ оспаны сақ тағ ан кезде физикалық қ асиеттерi (кесектелiп қ алуы, дымқ ылдануы) нашарлайтындық тан, оларды топырақ қ а енгiзер алдында дайындайды.

Кең таралғ ан қ оспаларғ а аммиак селитрасының суперфосфатпен жә не xлорлы калиймен, мочевинаның сульфат аммониймен (тү йiршiктi), мочевинаның аммофоспен жә не диаммофоспен араластырылғ андары жатады. Қ оспаларды топырақ тың қ оректiк заттармен қ амтамасыз етiлгендiгiн жә не мә дени дақ ылдардың қ ажет етуiн ескерiп жасайды.

Кү рделi тың айтқ ыштарғ а аммофос, диаммофос, калий селитрасы жә не т.б. жатады.

Аммофоста 10-12% азот, 40-60% фосфор болады. Жақ сы физикалық -xимиялық жә не меxаникалық қ асиеттерге ие. Оны қ оспалар жасауғ а жә не басқ а тың айтқ ыштардың дым тартқ ыштығ ын азайтуғ а пайдаланады.

Диаммофоста 18-20% азот, 50% артық фосфор болады. Суда ерiгiш, жақ сы физикалық қ асиетке ие.

Калий селитрасында 13-18% азот, 46% фосфор болады. Дым тартқ ыш, жақ сы себеленедi. Мұ ны xлорғ а сезiмтал дақ ылдарғ а қ олданады.

Қ ұ рама тың айтқ ыштар. Бұ лардан кең тарағ андарғ а нитрофоска, нитрофос, нитроаммофосқ а, жә не т.б. жатады.

Нитрофоскада ү ш қ оректiк элемент (азот, фосфор, калий) бар.

Нитрофоста екi элемент азот пен фосфор 20%-дан болады.

Нитроаммофоста 17, 5% азот, 52%-тен фосфор мен калий бар.