I.Қазақстан Республикасы – ХВҚ1 миссиясының алдын ала тұжырымдары ІҮ бабына сәйкес консультация

ХВҚ миссиясы ІҮ бабына сә йкес жыл сайынғ ы консультация жү ргізу ү шін 2006 жылғ ы 11 сә уір – 30 наурыз аралығ ындағ ы кезең де Қ азақ станда болды. Миссия соң ғ ы консультация берген кезең нен бері болғ ан қ алыптасқ ан макроэкономикалық ахуалды жә не экономиканың перспективаларындағ ы ө згерістерді қ арады. Қ азақ станда ө мір сү ру дең гейінің одан ә рі артқ аны жә не негізгі ә леуметтік кө рсеткіштердің жақ сарғ аны байқ алады. Қ ысқ а мерзімді перспективадағ ы экономикалық саясаттың негізгі міндеті банк секторында кү шейіп отырғ ан тә уекелдер жағ дайында жоғ ары экономикалық кө рсеткіштердің сақ талуын жә не соң ғ ы айларда инфляцияның айтарлық тай кө терілуін білдіреді. 1. Қ азақ стандағ ы экономикалық белсенділік жоғ ары дең гейде қ алып отыр, 2005 жыл ЖІӨ -нің қ арқ ыны 9 пайызғ а асып тү скен ү здіксіз нақ ты ө скен алтыншы жылы болды. Негізгі ә леуметтік кө рсеткіштердің жақ саруы жә не жұ мыссыздық дең гейінің тө мендеуі жалғ асты. Мұ найғ а жоғ ары бағ асы жә не мұ най кірістерінің динамикалық ө суі кезінде кө п бө лігі болашақ ұ рпақ ү шін Қ азақ стан Республикасы Ұ лттық қ орының (Қ РҰ Қ) жинағ ын толық тыратын бюджет шығ ыстарының одан арғ ы едә уір экспансиясы ық тимал болады. 2006 жылы 2005 жылдың екпінді қ арқ ынымен салыстырғ анда мұ най секторының ө су қ арқ ынының ық тимал тө мендеуі кезінде экономикалық белсенділік динамикасының сақ талуы кү тілуде.

2. Банк секторында кү шейіп отырғ ан тә уекелдерге жә не соң ғ ы айлардағ ы инфляцияның айтарлық тай кө терілуіне байланысты жоғ ары экономикалық кө рсеткіштерді сақ тауды білдіретін экономикалық саясаттың негізгі міндетін орындау. Кредиттің ө су қ арқ ыны бір жылда шамамен 75 пайызғ а кө терілді жә не банктердің сыртқ ы қ арыз алуының есебінен - 2005 жылдың тө ртінші тоқ санының ө зінде 4, 5 млрд. долларғ а қ аржыландырылды. Нә тижесінде қ аржыландырудың халық аралық нарық тарындағ ы талаптар кү шейген жә не несие портфельдерінің сапасы тө мендеген жағ дайда банктер осалдылығ ын кү шейтті. Бұ дан басқ а, инфляцияның қ арқ ыны қ ысқ а мерзімді перспективада, оның ішінде 2007 жылы белгіленіп отырғ ан мемлекеттік қ ызметшілердің жалақ ысын одан ә рі кө теру жә не банктік кредиттеудің жалғ асып отырғ ан тез ө суі нә тижесінде пайыздан асып тү сетін дең гейде қ алады деп болжануда.

3. Тә уекелдерді азайту жә не инфляцияны тө мендету ү шін ақ ша-кредит саясаты бағ амын едә уір кү шейту қ ажет. Жалғ асып отырғ ан қ айта монетизациялау номиналдық кө рсеткіште ЖІӨ ө сімінен асып тү сетін қ арқ ынмен ақ ша-кредит агрегаттары одан ә рі ө скенмен, Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі (Қ Ұ Б) кредиттік экспансия қ арқ ынын тө мендету жә не инфляциялық қ ысымды тежеу мақ сатында ө тімділікті жою ү шін дереу іс-ә рекет етуі тиіс. Бұ ғ ан барлық міндеттемелерді қ осу ү шін резервтік талаптарды қ амтуды халық аралық дең гейге жеткізу жә не кең ейтуге қ арай банк депозиттері бойынша сыйақ ы ставкасын (пайыздық ставка) арттыру арқ ылы жетуге болады, бұ л сыртқ ы қ арыз алу қ арқ ынын азайтуғ а ық пал етеді. Бұ дан басқ а, ө тімділікті жою арқ ылы резервтік талаптарды қ алыпты жә не уақ ытша кө теру туралы мә селені қ арауғ а болады. Банктер экономикалық саясатты іске асыру ү шін қ олданылатын пайыздық ставкаларды жә не нақ ты кө рсетуде ең тө менгі дең гейге дейін тө мендеген несие ставкаларын кө теру тү рінде ө з клиенттерінің неғ ұ рлым қ атаң резервтік талаптарын кө теруін кү туде. Оқ иғ аның осындай бағ ыты кредитке сұ ранысты шектейтіндіктен қ ажет.

4. Сол уақ ытта тең генің номиналдық нығ аюы инфляциялық қ ысымды тежеуге ық пал ететін болады. Мұ найғ а жоғ ары бағ аның есебінен Қ азақ станның негізгі экономикалық кө рсеткіштері жә не сыртқ ы сауда жағ дайының ауқ ымды тү рде жақ саруы ұ зақ мерзімді перспективада нақ ты айырбас бағ амының едә уір нығ аюын кө рсетеді. Осындай жағ дайда тең генің нақ ты нығ аюын тежеу былтырғ ы жылдың тә жірибесі кө рсеткендей инфляция қ арқ ынының артуына алып келеді; бұ л кө терілуді тоқ тату қ иын болады жә не ол ақ ырында экономикағ а неғ ұ рлым кү шті теріс ә сер береді.

5. Ақ ша-кредит талаптарын кү шейту кейін бюджеттен толық тырылатын Қ Ұ Б балансына ә сер етеді. Экономикалық саясатты іске асыру ү шін қ олданылатын пайыздық ставканы кө теру Қ Ұ Б пайыздық ставкаларын кө теруге себеп болады. Бұ дан басқ а, айырбас бағ амын нығ айту бухгалтерлік есеп мақ сатында тең гедегі ресми резервтерді шетел валютасында сақ тайтын айырбастаудан туындайтын қ айта бағ алау кезінде едә уір шығ ындарғ а алып келеді. 2005 жылы қ абылданғ ан жә не осындай шығ ындар жағ дайында капиталды толық тыруды қ арастыратын заң нама қ ажет. Алайда, қ алыптасқ ан жағ дайларда, Қ Ұ Б-не дереу капитал салу ақ ша-кредит саясатының нарық та инфляциямен кү реске даяр екенін жә не кіріс пен шығ ын тү сініктерін шектемейтінін анық білдіреді.

6. Банктердің несие портфельдеріне байланысты тә уекелдерді тежеу ү шін ө ткен жылы қ абылданғ ан бірқ атар пруденциалдық нормативтердің, жылжымайтын мү лікке байланысты кредиттеу тә уекелдері жә не сыртқ ы кредиторлар тұ лғ аларына байланысты кредиттеу нормативтерін қ оса алғ анда дұ рыстығ ын айту қ ажет.

- 6 -

Жылжымайтын мү лікке бағ аның тез ө суін жә не ипотекалық кредиттеу жә не қ ұ рылысты кредиттеудің одан ә рі жалғ асқ ан толқ ынын негізгі ала отырып, кредиттің негізгі сомасы мен қ амтамасыз етуге ұ сынылғ ан активтің бағ алау қ ұ ны арасындағ ы пайызғ а ара қ атынасын жә не несиелерді жіктеу ү шін олардың тө лем қ абілеттілігі бойынша, ә сіресе ақ ша-кредит талаптарын кү шейтудің ә серінен кредиттің ө су қ арқ ыны қ ажетті қ арқ ыннан қ алғ ан жағ дайда, одан ә рі кү шейту мә селесін қ арауғ а тура келеді. Бұ дан басқ а, сыртқ ы кредиттеу жә не банктің инвестициялық қ ызметі бойынша пруденциалдық нормативтерді кү шейту мү мкіндігін қ арастыру қ ажет.

7. Сондай-ақ сыртқ ы қ аржыландыруды тежеу ү шін одан ә рі пруденциалдық шаралар қ ажет. Сыртқ ы банкаралық қ арыз алу толқ ыны ауқ ымды қ аржыландыру ағ ынының талаптарын кү рт кү шейткен жағ дайда банктердің осалдылығ ын арттырады. Миссия осы уақ ытта қ аралатын шараларды жә не шетел міндеттемелерінің ө тімділігіне талаптарды қ атайтуды, таза ашық позиция лимиттерін одан ә рі тө мендетуді жә не қ ысқ а мерзімді сыртқ ы қ арық алуғ а лимиттерді енгізуді - оның ішінде банк капиталына қ атысты ұ зақ мерзімді ө теу мү мкіндігімен неғ ұ рлым ұ зақ мерзімді қ арыз алуды – қ олдайды. Осы шаралар ішкі міндеттемелермен салыстырғ анда шетел міндеттемелері бойынша неғ ұ рлым жоғ ары резервтік талаптарды уақ ытша ұ стар еді. Бұ дан басқ а, миссия Қ Ұ Б жә не Қ аржы нарығ ы мен қ аржы ұ йымдарын реттеу жә не қ адағ алау агенттігі (Қ Қ А) жасағ ан банктердің сыртқ ы міндеттемелері бойынша деректерде айтарлық тай алшақ тық тың болғ анын айтады. Осы алшақ тық тарды жою банктік борышты жою мерзімдерінің нақ ты профилін бағ алау ү шін жоғ ары басымдылық ты міндет болуы тиіс; сондай-ақ борышты болашақ та ө теу профилінің жү йелі мониторингін ұ йымдастыру қ ажет. Бұ л борышты ө теудің жә не тұ тастай алғ анда банк жү йесі ү шін тиісті тә уекелді ұ зартудың болашақ кезең дерін бағ алауғ а ық пал етеді.

8. Реттеу жө ніндегі шаралар оларды банктердің сақ тауын қ амтамасыз ету ү шін қ олданылып жү рген қ адағ алауғ а сү йенуі қ ажет. Жергілікті жерлерде, ә сіресе жоспарланбағ ан тақ ырыптық тексерулерде, инспекциялардың кезең ділігін жә не терең дігін арттыру жә не дистанциялық стресс-тестілеуді жетілдіру жә не банк ө тімділігі ү лгілерінің мониторингін жү ргізу жә не ө теу мерзімдері бойынша сә йкессіздіктерді талдау қ адағ алау қ ызметінің аса маң ызды қ ұ рамдас бө лігі болады. Қ Қ А тә уелсіздігін сақ тау агенттікке деген сенімге жә не оның жұ мысының тиімділігіне кепіл болады. Бұ дан басқ а, банк жү йесінің даму қ арқ ынынан қ алып отырғ ан Қ Қ А-ғ а қ адағ алау ресурстарын кең ейту жә не қ адағ алау

- 7 -

саласына білікті мамандарды тарту жә не ұ стау ү шін тиісті дең гейде жалақ ыны ұ стау талап етіледі. Ө сіп келе жатқ ан тә уекелдер кезінде Қ Қ А пруденциалдық нормативтерді кез келген бұ зушылық ты жедел қ арауғ а дайын болуы тиіс жә не қ иындық тар туындағ ан жағ дайда, қ андай да бір мә селенің ұ шы шық қ анғ а дейін мә селеге араласуғ а жә не шешуге тиіс.

9. Ақ ша- несие саясатын тиісті қ атайту ә леуметтік қ ажеттілікті жә не инфрақ ұ рылымдағ ы, сондай-ақ экономиканы тү рлендірудегі қ ажеттілікті қ анағ аттандыруғ а бағ ытталғ ан бюджет-салық саясатын жоспарлы тү рде ырық тандыруғ а ық пал етуі қ ажет. Мұ най кірістерінің одан ә рі болжанып отырғ ан ө суі жә не бұ рынғ ыдай кү тіліп отырғ ан жоғ ары мұ най кірістері бюджет тұ рақ тылығ ына қ ауіп тө ндірмей шығ ыстарды кө бейту жә не салық тарды тө мендету ү шін айтарлық тай мү мкіндіктер ұ сынады. Шығ ыстың, бекітілуі жақ ын болашақ та кү тіліп отырғ ан қ осымша қ аржы бө луді қ оса алғ анда, қ абылданғ ан жоспарына сә йкес ЖІӨ -ге қ атысты мемлекеттік шығ ыстардың ө суі 2006 жә не 2007 жылдары жалғ асады. Бұ л шығ ыстардың, ә сіресе жобаларды бекіту жә не нақ ты сатуды бағ алау тетіктерінің тиімділігін мұ қ ият тексерудің маң ыздылығ ын кө рсетеді. Кіріс бө лігіне қ атысты, миссия нақ ты секторлар ү шін салық ынталандыруларынан туындайтын ауытқ уларды қ олданудан жә не оның ішінде кө лең келі экономикада салық заң намасын сақ тауды жақ сарту мақ сатында салық тарды тө мендетуге ө те-мө те сү йенуден сақ тандырады. Осы салада Дү ниежү зілік банк тарапынан берілетін техникалық кө мек тиімді жә не ә діл салық жү йесін ә зірлеуге ық пал етуге тиіс.

10. Қ азақ стан экономикасының орта мерзімді перспективалары қ олайлы болып қ алып отыр. Алайда, ақ ша-кредит саясатының кө мегі жә не қ ысқ а мерзімді перспективадағ ы айырбас бағ амының нығ аюы кезіндегі макроэкономикалық саясаттың қ ажетті қ атаюынсыз неғ ұ рлым жоғ ары инфляцияның нығ аюы жә не банк жү йесі осалдығ ының кү шеюі ық тимал. Осындай міндетемелер экономикалық ө су жә не бә секе қ абілеттілік ү шін теріс зардаптар

ә келуі тиіс.

11. Инвестициялық климатты жә не экономикалық басқ аруды жақ сарту бойынша маң ызды шаралар қ ыбылданды. Миссия Кен ө ндіру салаларының айқ ындығ ы бойынша бастамағ а (EITI) қ осылу туралы биліктің шешімін қ олдайды. Аудиторлық тексерулерден ө ткен есептерді без жариялау айқ ындылық тың маң ызды жетістігі болып табылады. Айқ ындылық сондай-ақ 2006 жылғ ы шілде жә не 2007 жылғ ы қ аң тарда Қ РҰ Қ басқ арудың жаң а тетігін кезең кезең мен енгізу арқ ылы кү шейеді. Осы тетік мұ най кірістерінің жә не оларды

- 8 -

пайдалану мө лшерін айқ ындайды жә не орта мерзімді бюджет стратегиясын ә зірлеу жә не іске асыру кезінде пайдалы болады.Жаң а тетік сондай-ақ бюджет тә ртібін автоматты тү рде енгізуге бара бар, сондық тан ө ткен жылдағ ыдай бюджетке биліктің дұ рыс қ арауы қ ажет. Миссия кірістердің едә уір ө суіне куә Қ Қ С басқ аруды едә уір жақ сартуғ а алып келген Қ Қ С бойынша ақ парат жү йесін ендіруді қ олдайды.

12. Мұ най секторының ө су перспективасында тұ рақ тылық ты қ амтамасыз етумен бірге басқ а салаларда қ ұ рылымдық реформаларды жү ргізу жә не билік алғ а қ ойғ ан тү рлендіру бойынша мақ саттарғ а жету қ арқ ынын шапшаң дату қ ажет. Орта мерзімді перспективада нақ ты айырбас бағ амының мұ найғ а жатпайтын сектордың бә секе қ абілеттілігіне ә серімен ө телетін ө німділікті едә уір арттыру талап етіледі. ДСБ-не тез ену, кеден ә кімшілігіндегі реформа (Дү ниежү зілік банктің техникалық кө мегімен) жә не аймақ тық сауданы дамытудағ ы одан ә рі прогресс осы жетістіктерді бекіте тү седі. Бұ дан басқ а, іскерлік климатты зерттеулермен анық талғ ан ә лсіз жерлерді жоюғ а бағ ытталғ ан реформалар – телекоммуникация инфрақ ұ рылымы, шамадан тыс тексеру жә не іскерлік қ ұ жаттама мен лицензиялауғ а ө зін-ө зі ақ тамағ ан талаптар, сондай-ақ бә секеге кедергі келтіретін тә жірибе – экономикалық ө су перспективаларын жақ сартады.

13. Мұ най жә не мұ найғ а жатпайтын секторлардағ ы ұ лттық шоттар мен тө лем балансының деректерін бө лшектеуді жетілдіру макроэкономикалық жағ дайды бағ алауды жә не тиісті экономикалық саясатты тұ жырымдауды жең ілдетеді. Миссия тиісті ақ паратты жасауды жетілдіру туралы биліктің ниетін қ ұ птайды жә не техникалық кө мек бойынша ХВҚ -ның соң ғ ы миссиясының ұ сынымдарын кешіктірмей жү зеге асыруды ұ сынады. Қ аржы министрлігімен (Кедендік бақ ылау комитеті), Қ Ұ Б, Статистика агенттігі мен Экономика жә не бюджеттік жоспарлау

министрлігі арасында тығ ыз ынтымақ тастық қ ажет болады.