Капиллярдың бойымен сұйықтың көтерілуі

Ү лкен ыдысқ а қ ұ йылғ ан сұ йық ты қ арастырайық. Фазааралық бө лу беті майыспағ ан (жазық) жағ дайда жанасушы газ бен сұ йық фазалардағ ы қ ысымдар (р⁰) ө зара тең болады. Жұ қ а капиллярды (тү тікшені) сұ йық қ а батырсақ, жұ ғ у қ ұ былысының ә серінен тү тікше ішіндегі сұ йық беті майысады. Бұ ның ө зі Лаплас тендеуіне сә йкес, фазалардағ ы қ ысымдардың ө згеруіне ә келеді, яғ ни капиллярлық қ ысым пайда болады. Нә тижесінде капилляр ішіндегі сұ йық дең гейі жоғ ары кө терілуі немесе тө мен тү суі мү мкін.

Егер сұ йық капилляр қ абырғ асына жұ ғ атын болса (Ө < 90°), онда майысу бетінің астындағ ы сұ йық тың қ ысымы (р^с_г) бастапқ ы жазық беттегі қ ысымнан аз болады да, соның нә тижесінде капилляр ішіндегі сұ йық ты итеруші кү ш пайда болады. Сұ йық тү тікшенің бойымен белгілі бір һ биіктікке кө теріледі (12 а-сурет).

12 – сурет. Капилляр ішіндегі беттің майысуы нә тижесінде сұ йық дең гейінің кө терілуі (а) жә не тө мен тү суі (б)

Керісінше, сұ йық тү тікшенің қ абырғ асына жұ қ пағ ан жағ дайда (Ө > 90°) майысу бетінің астындағ ы қ ысым бастапқ ы жазық беттегі қ ысымнан жоғ ары болады да, нә тижесінде тү тікшедегі сұ йық дең гейі бастапқ ы кү йінен һ терең дікке тө мен тү седі

Жалпы капиллярлық қ ұ былыстың кү нделікті ө мірде алатын орны ерекше. Табиғ атта байқ алатын кө птеген қ ұ былыстар капиллярлық қ ысымның пайда болуымен тү сіндіріледі. Мысалы, жер қ ыртысында, топырақ та ұ сақ тү тікшелердің тү зілуі нә тижесінде терең де жатқ ан су капиллярлық қ ысымның арқ асында кө теріліп, жер бетіндегі ө сімдіктерді ылғ алмен қ амтамасыз етіп отырады.

Ү й қ абырғ аларындағ ы тү зілген ұ сақ тү тікшелер судың кабырғ а бойымен жоғ ары кө теріліп, қ абырғ аның дымқ ылдануының басты себепшісі болып саналады. Мұ ның ө зі ү й қ абырғ асының тез тозуына ә келеді. Сондық тан, сұ йық тың капиллярлық кө терілуі арқ ылы қ абырғ аның ылғ алдануын болдырмас ү шін ү йдің қ абырғ алары мен негізі (фундаменті) арасына ылғ ал ө ткізбейтін гидроизолятор (рубероид) тө сейді.

Сонымен бірге сұ йық тың тү тікше бойымен кө терілу қ ұ былысын сұ йық тың (ерітіндінің) беттік керілуін анық тау ү шін де пайдалануғ а болады. Ол ү шін радиусі белгілі тү тікше алып, зерттелетін сұ йық тың тү тікше бойымен кө терілу биіктігін жә не жұ ғ у бұ рышын ө лшеу жеткілікті.