Вольтер – француз ағартуының негізін қалаушы. 4 страница

#55. XIX ғ ІІ ж жә не ХХ ғ басындағ ы батыс қ оғ амының модернизациясы

#56. Модернизация ұ ғ ымы жә не оның тарихи кезең дері. Модернизация дә стү рлі қ оғ амдағ ы артта қ алушылық ү рдістен қ азіргі жаң а қ оғ ам ү рдісіне ө ту. Экономикалық сомада «модерна» деп реттелетін тауарлы ақ шалы қ атынастар, экономика саласындағ ы білім мен ғ ылымның дамуына бө лінетін шығ ындар, сомада халық тың ашық, дифференциалды ә леуметтік қ ұ рылымының ө згерілуі, қ ұ рылуы, саяси салада биліктің плюралисттік ұ йымы, адам қ ұ қ ық тарының сақ талуы, саяси институттардың ө зара дамуы, ә леуметтік партнерство, белгілі саяси кү штердің консенсуста қ абылданғ ан саяси институттардың ө зара дамуы, шешімнің қ абылдануы мен ә рі қ арай дамуы қ азіргі қ оғ амның универсальды критерилері жалпы бір мақ сатты кө здеп елдің саяси экономикалық ә леуметтік қ ұ рылымын дамыта, уақ ыттың қ азіргі барлық талаптарына беру, бірақ елдің модернизациясының қ ұ рылымын даму жеделдігі жалпы «мінезі» оның ел тарихи ұ лттық религиоздық ерекшеліктеріне ә сіресе ішкі докторларына байланысты азаматтық қ оғ ам дә режесіне қ ауымдық кү штердің ара қ атынасына байланысты. Біз бірінші жә не екінші модернизацияны білеміз.І) Ол индустриализация, урбанизация, білімділік, жұ рттың кө бінің индустриалды ең бекке жақ ын болуы, ә леуметтік қ атар жү йесіне кө ң іл бө лу. 2) Ол даму тарихи кезең і ол саяси модернизация яғ ни бү кіл «ә лемге кіру» дү ниежү зілік қ ауымдастық қ а аяқ басу, яғ ни нарық тық қ атынастардың даму барысындағ ы дү ниежү зілік азаматтық қ оғ ам институттарының дамуы жә не қ ұ қ ық тық мемлекеттің қ ұ рылуы.

#57. ХІХғ ХХғ тоғ ысындағ ы индустриалдық модернизацияның ерекшеліктері.

Елу жылғ а жеткен ә лем тұ рғ ындарының саны 1, 3 млрдтан 1, 7 млрдқ а ө сті. Ә лемдік индустриалдық ө ндіріс бес рет, ал дү ниежү зілік тауар айналымы кө лемі тө рт ретке кө бейді. Одан ә рі ұ лғ айып дамып бара жатқ ан транспорт жә не желі жү йелері тауар мен ақ ша алмасудың дү ниежү зілік кең еюіне халық арасындағ ы қ атынастардың дамуына ә сер етті,. Бұ л ү рдісте солт атлант регионының ішкі жереғ арлығ ымен байланысты болғ ан адамдар басты тұ рды. Англиядан кейін индустрияның ө ндіріске кө шу. Еуропа державаларының, АҚ Щ ң, кейіннен Жапонияның алдығ а озып шығ ып бү кіл ә лемдік дамуындағ ы ең маң ызды рө л атқ арады жә не ө з ық палын тигізді. Бұ л елдердегі индустрияның дамуы ө зге де басқ а елдерінің дамуына ө з ү лесін қ осты, ә р жерден индустриядағ ы қ ажетті тү рлі алынып жатты. Арзан жұ мыс кү шін эксплуатацияның кең ейтілуі шет ел капиталында ү лкен пайда тү сіруге мү мкіндік берді жә не олардың жылдық табысы сол кезде бес есе кө бейген тұ ғ ын. Бү кіл шикізат кө здерін тауарлы нарық тық тың болып алғ ысы келген индустриалды державалар ә лсіз мемлекеттерді кү шпен, қ арумен де кө ндіріп отырғ ызды. Ө здеріне ХХғ ІІ онжылдығ ында ө з колонияларын бес жү з млн тұ рғ ыны бар 25, 7 млн кв кмден 50млн кмге дейін ұ лғ айтты. Ә сіресе Азия мен Африка елдерінің есебінен кө птеген елдер ұ лы державалардың жартылай колонияғ а айналып оларғ а тә уелді болды.

№59 Ә леуметтік модернизация ашық (демократиялық) қ оғ амды қ алыптастырады. Бұ л қ оғ ам нарық тық қ атынастар, қ ұ қ ық тық, демократиялық жү йеге сү йенеді. Демократия қ оғ амда ө згеріс бола қ алса, жаң артулар енгізуге жә не оның орындалуын қ адағ алап отыру ү шін керек.

Жасаушысы:

- Тұ тас, ашық тү рдегі ә леуметтік топты қ алыптастыру;

- Ә леуметтік ә ректтестіктің рольдік айырмашылығ ы;

- Қ арым-қ атынастың формальді қ адағ алануы;

- Ә леуметтік басқ ару жү йесінің болуы;

- Ақ сү йектендіру.

Ә леуметтік модернизация қ азіргі ұ лттың қ алыптасуына, кө пшілік жә не азаматтық қ оғ амның қ алыптасуына жағ дай жасады.

Азаматтық қ оғ ам – саяси ө кіметке тә уелсіз жұ мыс істейтін жә не оғ ан ық пал жасауғ а қ абілетті ә леуметтік қ атынастар мен институттар жиынтығ ы.

Экономикалық модернизация ең бек бө лінісінің кө мегімен ұ дайы ө ндірісті, энергетикалық ө ндіріс қ ұ ралдарын қ арқ ынды дамыту. Ғ ылымды экономикалық кү шке айналдыру жә не ө ндірісті тиімді басқ ару.

Жасаушысы:

- Ө ндірістегі, транспорттағ ы, коммуникация саласындағ ы адам немесе жануар кү шін жансыз энергия кү шімен алмастыру (бу, электр, атом энергиясы);

- Экономикалық қ ызметті дә стү рлі қ оғ амнан бө лу;

- Ө ндірістегі адам қ ызметін машинамен, ауыр технологиямен ауыстыру;

- Екінші (ө неркә сіп, сауда) жә не ү шінші (қ ызмет кө рсету) секторды сапа жә не сан жағ ынан кө теру, осығ ан байланысты бірінші (ө ндіру) секторды қ ысқ арту;

- Индустриализацияның ө суі.

Модернизация экономикалық формалар мен институттардың қ алыптасуының негізі болды. Тауарлы-ақ шалы қ атынастардың ө суіне жағ дай жасады, бұ л капитализмнің дамуына алып келді. Ғ ылым жетістіктерін қ олдана отырып, ғ ылыми-техниканың орын алуына, ғ ылымды негізгі ө ндіріс кү ші ретінде қ алыптастырды. Экономикалық ғ ылым тү рлері, менеджмент пайда болды. Нарық тық экономиканың 2 ағ ымы қ алыптасты: ұ лттық, трансұ лттық.

Ұ лттық -монополизация

Трансұ лттық елдегі тапшы салағ а артық кө лемде капитал бө лінуі. Басқ а елде филиалдар ашу.

#62. Негізгі саяси ағ ымдар: консерватизм, либерализм жә не социализм, олардың бағ дарламалары ХІХғ ІІ жартысы ХХ ғ басындағ ы дамуы

Консерватизм жобалап алғ анда бұ л байырғ ы қ аланғ ан.Қ оғ амдағ ы ең жақ сы деп есептелетін нә рселерді сақ тап қ алуғ а ұ мтылып ө згерістерге қ арсы шығ атын саяси философия. Осы заманғ ы еуропалық консерватизм 1750 ж/е 1850 жж арасындағ ы кезең де Еуропа қ оғ амындағ ы қ алтыратқ ан ө згерістер мен болашатағ ы ө згерістерге жауап ретінде дамыды.Ол ө згерістер ағ арту «фр революциясы» идеясын, индустрияландыру жә не кең ейтілген немесе жалпығ а бірдей, негізінен ерлерге сайлау қ ұ қ ығ ын беру талаптарын қ амтиды. Консерватизм ( латын тілінен «консервацио» - сақ тау, жинау дегенді білдіреді)
Консерваторлар дә стү рлі, қ алыптасқ ан тә ртіптер мен қ ұ рылымдарды сақ тауды
талап етеді.

Либерализм жалпылама бұ л саясаттың мақ саты адам қ ұ қ ын қ орғ ап, Қ олдау, таң дау бостандығ ын барынша кең ейту екендігіне сенім социализм мен консерватизммен бірге ол ағ артушылық тың ө неркә сіптік революциялардың жә не ХVІІІ-ХVІІІ ғ ғ саяси революцияның жоғ туындады. Либералдар ( латын тілінен «либералис» бостандық дегенді білдіреді) Либералдар жеке бас бостандығ ын жә не жеке меншік бостандығ ын қ орғ ағ ан. Сонымен қ атар, баспасө з бостандығ ын, дін бостандығ ын, саяси қ ызмет бостандығ ын, сауда мен кә сіпкерлік бостандығ ын қ олдағ ан жә не сауда мен ө ндірісте мемлекеттің қ ол сұ ғ уына қ арсы болғ ан.

Социализм ө ндіріс қ ұ рамдарына ұ жымдық немесе мемлекеттік меншікке бө луге жә не алмастыруғ а негізделген саяси жә не экономикалық теория немесе жү йе. Капитализм секілді ол сан алуан кө птеген пайымдарғ а ие болды. Жә не ылғ и да дамып отыратын тұ жырым «социализм» терминінің тұ ң ғ ыш рет 1830 ж Британияда Оуэннің, Францияда Сен Симонның ізбасарлары енгізді. ХІХ ғ орт қ арай бұ л сө з Британиядағ ы Еуропадағ ы жә не АҚ Ш та Реффнистік жә не революцияның идеяларының кең ауқ ымын жобалау ү шін қ олданылды. Социалисттер (латын тілі «социалис» қ оғ амдық дегенді білдіреді.) Социалисттер табыс пен жеке меншікке негізделген капиталисттік қ оғ амның орнына жаң а қ оғ амдық жү йе ұ сынғ ан, бұ л жү йе бойынша билік жұ мысшылар қ олына ө теді, адам адамды пайдалану тоқ татылады, «ә ркімнен - қ абілеттілігі, ә ркімнің - ең бегімен» деген қ ағ аданы ұ станғ ан.
Социалисттік ағ ым ө з қ олдауын жұ мысшы таптан, интеллегенциядан жә не ұ сақ буржуазиядан тапқ ан.

#64. Халық аралық жұ мысшы қ озғ алысы(65.66.67 сұ рақ тарды жазасындар)

#65. 1871ж Париж коммунасынан кейінгі Европалық жұ мысшы жә не социолистік қ озғ алыстың жағ дайы.

1871ж Париж коммунасының сипаты жағ ынан ә леуметтік демократиялық революция болды. Оның қ озғ аушы кү ші пролетариат жә не Париждің демократияшыл халық бұ қ арасы ұ сақ саудагерлер интелегенция қ ызметшілер, қ олө нершілер болды. Париж коммунасы пролетариат ү стемдігін орната алмады.Бү кіл Францияда Париждегідей ө ндіріс пролетариатының саны аз еді. Халық тың негізгі бө лігі шаруалар революциядан тыс қ алды, ал олардың қ атысуынсыз ешқ андай ә леуметтік тө ң керіс болмайтын еді. Дегенмен, 1871ж Париж коммунасының маң ызы зор болды. Ол ең бекші халық тың ү стем тапқ а қ арсылық білдіру, бостандық қ а жету жолын бү кіл ә лемге кө рсетіп кетті. Бұ л революция буржуазияғ а сабақ болды. Ол келешекті пролетариат деп аталатын алып кү шпен жә не оның жақ тастары болғ ан демократияшыл топтармен санауғ а мә жбү р болды. Франциядағ ы 1871ж азаматтық соғ ыс пен революция нә тижесіне байланысты Бат Европа елдеріндегі интернационал бө лімшелерінде қ удалау басталды. Марксшіл кө семдер Лондон конференциясында отырып, барлық елдерде марксшілдік саяси пролетариат партиясын қ ұ ру қ ажет деп есептеді. Интернационалдық бас кең сесі АҚ Ш қ а кө шірілді, ол 1876ж мү лде таратылды. Енді ә р елде ө зінің пролетариялық партиясын ұ йымдастыру кө зделді. Коммуна қ ұ лағ аннан кейін оның мү шесі болғ ан Эжен Потье сө зін, ол композитор Пьер Дегейтер ә нін жазғ ан. Ә йгілі «интернационал» гимні дү ниеге келді.ХХғ осы гимн «Морсельцаның» ізбасары болды.

#66. Индустриалдық қ оғ амның қ алыптасуы. ХІХ-ХХ ғ ғ. тоғ ысында жұ мысшы табының жағ дайы жә не қ ұ рамының ө згеруі

Франция ең маң ыздысы 1871ж рев-я 1848ж жарияланғ ан «ә леуметтік революция» атты ұ ранын іске асыруды кө здеді. Бірінші алынғ ан мә селе халық тың тұ рмыс жағ дайын жақ сарту еді. Осы мақ сатпен халық тың мұ хтаждық кө ріп отырғ ан бө лігіне млн франк ақ ша бө лінді, қ арызбен пә терге ақ ы тө леу кейінге қ алдырылды, жұ мысшы жалақ ысынан айыппұ л жойылды, заттарғ а шектеу бағ а қ ойылды, жұ мысшыларғ а жұ мыс қ ұ ралдарын беру делінді. Жұ мысшыларды қ анауды жою ү шін коммуна жұ мысқ а алудың барлық тә ртібін ө згертпекші болды. Жаң а ө кіметке нарзы болып, ө ндіріс орындарын бақ ылау мақ сатында жұ мысшы комиссиялары қ ұ рылды.

#67. Батыста жаппай жұ мысшы қ озғ алысының қ алыптасуы жә не оның тү рлері.

Германия: Бисмарстің жұ мысшы қ озғ алысына соқ қ ы беруінің сә ті тү сті. 1878ж қ азанда жаң а рейхстаг социалистергеқ арсы ерекше заң қ абылдады. Соцпартия мен оның ұ йымдары одан тыс қ алды. Социалистік қ озғ алысты тоқ тата алмады. 1880ж соң ында жұ мысшыларды мү гедек болып қ алудан мертіккенген, аурудан сақ тандыру, жасына байланысты зейнетақ ы туралы заң дар қ абылданды.

Франция: Францияда радикалдар беделінің ө суін бір жағ ынан жұ мысшы мен социалистік қ озғ алыстың ә лсіздігімен тү сіндіріге болады. Париж коммунасы жең ілгеннен кейін жұ мысшылар қ озғ ағ артушы ұ йымдар тү рінде болу, қ айтадан жандана бастады. 70ж мен 80ж басында екі жұ мысшы партиясы пайда болды.1)Марксшілдер Ж Гед пен Пафорг фр жұ мысшы партиясын қ ұ рды. 2)Песшинистер реформашылдық идеяларды қ олдады. Маркстік жұ мысшы партиялары бұ қ аралық сипатқ а ие бола алмады. Партия кө семдері марксизмді догмалық жә не тар мағ ынада тү сінді.

#68. 2-ші Интернационалдың пайда болуы, оның ұ йымдастырушылық қ ұ рылысы мен идеялық -саяси платформасының ерекшеліктері.

Екінші Интернационал- (1889-1916)- социал жұ мысшы партиялардың халық аралық бірлестік. Ол Бірінші Интернационалдың дә стү рін жалғ астырды, алайда қ ұ рамында анархосиндикалистер болғ ан жоқ. 19ғ. 80 жж. Германия мен Францияда болғ ан социалистік партияларғ а қ оса Еуропаның басқ а да елдерінде пайда бола бастады (Бельгия, Швейцария, Испания, Италия, Швеция, Норвегия). Ресейде маркстік ү йірмелер ашыла бастады. Бү кіл Еуропада интернационалдық байланыстарды нығ айтуғ а деген талпыныс ө сті. Сө йтіп, 1889ж. Бірінші Интернационал базасында Екінші Интернационал қ ұ рылды. Партиялар арасында ә рдайым байланыс орнату ү шін Брюссельде Халық аралық Сойиалистік Бюро қ ұ рылды. Бұ л ұ йымның қ ұ рылу жолында Ф.Энгельс кө п ең бек сің ірді. Ол социалистік конгресті ұ йымдастыру шаралары марксистер қ олында болғ анын қ алады (себебі, француз поссибилистері мен ағ ылшын анархистері де ұ мтылды). Сө йтіп, 2-ші Интернационалдың идеялық -саяси платформасы социалистік, алғ ашқ ы кезде марксизм сипатында болса, кейін реформаланып, ү лкен екі топқ а бө лінеді:

1) оппортунистер-революция мен ә сери шараларғ а қ арсы социалистер

2)большевиктер-революцияғ а, саяси тө ң керіске бет бұ рғ андар

2-Интернационалдың конгрестері:

1889-Париж

1891-Брюссель

1893-Цюрих

1896-Лондон

1900-Париж

1904-Амстердам

1907-Штутгарт

1910-Копенгаген

1912-Базель (шұ ғ ыл)

#69. 2-Интернационалдағ ы ағ ымдар жә не оның 20ғ. Басындағ ы қ ызметі: Париж, Амстердам, Штутгард, Базель конгрестері.

1-ші конгресс Парижде 1889 ж. 14-21 шілдеде марксистермен шақ ырылды. Онда сол кезде ө мір сү рген Европа мен АҚ Ш-ң барлық жұ мысшы жә не социалистік ұ йымдардың 393 делегаты болжы. Конгреске марксистерді жақ таушылар мен оғ ан қ арсы шық қ ан анархистер де қ атысты. Бірақ марсистердің ық палымен конгресс мынай келісімге келді:

-пролетариатты билікке ә келу ү шін кә сіподақ тарғ а қ оса, социалистік партиялар қ ұ ру;

-анархистердің қ арсылығ ына қ арамастан, жұ мысшы тапқ а тиімді парламенттік дең гейде реформалар жү ргізу;

-1 мамыр кү нін Халық аралық дең гейде тойлау;

-8 сағ аттық жұ мыс режимін орнату;

-Брюссельде Халық аралық Сойиалистік Бюро қ ұ ру.

6-шы конгресс 1904ж. 14-20 тамызда Амстердамда шақ ырылды. Онда барлық континенттің социалистік партиялары мен РСДЖП (Ресей Социал-демокр. Жұ м. партия) делегаттары болды. Конгресс 1904-1905жж. Орыс-жапон соғ ысын сынаушы резолюцияны қ абылдады. Плеханов пен Сэн Катаяманың қ олалысуы екі елдің социалистерінің ойлары бір жерден шық қ анын кө рсетті. Отаршылдық мә селесін қ озғ аушы резолюцияны голландық социалист Ван Кол оқ ыды. Егер бұ рынғ ы конгрестерде отар елдеріндегі жергілікті халық тардың ұ лттық жағ дайын қ орғ ау мә селелері қ аралса, Ван Колдың баяндамасында керісінше, сол отар елдерінде социалистік ағ ымды ұ лғ айту қ арастырылды. Ресейдің жұ мысшы табының тағ дыры да қ арастырылды. Бұ л конгресстің шешімдері 1905ж. Ресей революциясының алғ ышарты болды десе де болады. Алайда партиялар 3-ке бө лініп кетті:

Оң қ анат немесе ашық оппортунизм, жетекшілері-Э.Бернштейн, Л.Биссолати.

Центризм-оппортунизм, ө кілдері-А.Тома, О.Бауэр.

Сол қ анат-большевиктер, Жет-В.И.Ленин.

Ленин опортунистерді буржуаларды жақ таушылар деп таныды.

7-ші конгресс 1907ж. 18-24 тамызда Штутгартте ө тті. Онда 850 делегат, бірінші рет Ленин большевиктер атынан қ атысты. Конгрессте Бебельдің халық аралық қ ақ тығ ыстарғ а қ арсы резолюциясы қ абылданды. Сол қ анат делегаттары отар елдердегі жұ мысшы қ озғ алысы мә селесін қ озғ ағ ан Ван Колдың резолюциясына қ арсы шық ты. Большевиктер кә сібодақ тардың социалистік принципті ұ стануы жайлы резолюция шығ арды. Бұ л резолюция оппортунистерге ұ намады. Сондық тан Штутгарт конгрессін социалистік партиялардың тактикасын айқ ындаушы конгресс деп айтуғ а болады.

Сол қ анат партияларына тек Ресейдің большевиктері ғ ана емес, бұ ғ ан қ оса германдық социал-демократтар, болгар тесняктары, голландық трибунистер де қ осылды. Олар, ә сіресе германиядағ ы Р.Люксембург оппортунистер мен центристерге қ арсы белсенді тү рде баяндамаларымен шығ ып отырды.

Бұ л конгресстерден кейінгі жылдар империализм мен ә скери қ ақ тығ ыстарғ а қ арсы кү респен сипатталады. Бірақ, 1912ж. Балқ анда ә скери кризис басталаып, интернационал мү шелері шұ ғ ыл тү рде 24-25 қ арашада Базельде 9-шы конгресс ұ йымдастырады. Бұ нда барлығ ы бірдей дауыс беріп, Базель манифесті қ абылданды. Оның мазмұ ны: конгресс мү шелері бардық социалистік партиялардан империализмге қ арсы ауқ ымда шаралар қ олдануғ а шақ ырды. Ол келе жатқ ан империалистік соғ ысқ а қ арсы қ ұ жат ретінде қ арастырылды. Базель конгресінен кейін 2-ші интернационал қ ұ рамында 27 социал партия(23 мемлекеттен), 11 млн. Кә сіподақ тар мү шелері, 7 млн. Кооперативтер болды.

#70. 2-ші Интернационал жә не БДЖС.

Базель манифесіне қ арамастан, социалистік партиялардың оппортунистері социализмге қ арсы шығ ып, империалистік буржуалардың лагеріне қ осылды. Бұ л жағ дай 2-ші Интернационалдың қ ұ лауын жақ ындатты. 1914ж. 4 тамызда Германияның Социал-демокр. Партияның ең белсенді ө кілдерінің ө здері рейхстагта ә скери кредитті қ олдадау ретінде дауыс берді. Мұ ндай жағ дай Ұ лыбритания, Франция, Бельгия социалистер арасында да болды. Ә р елдің социалистері буржуаздық қ оғ амғ а қ осыла бастады, оппортунизм социалистік шовинизмге айналып кетті. Центристер ө з елдірінің соғ ысты жақ таушы империалистердің қ атарларына қ осылды. БДЖС соғ ыс басталғ анна кейін, Халық аралық социал. Бюро жұ мысы тоқ татылды.1915ж. Лондонда болғ ан Антанта социалистерінің жә не Венада ө ткен Герман-австрия блокының социалистерінің конгресінде жең іске дейін соғ ысу шешімі қ абылданды. 2-ші Интенационалдың барлық партияларының арасында тек Ленин басқ арғ ан большевистік партия жұ мысшы табының мә селелерін қ озғ ады. Соғ ыс басталғ ан соң, Ленин социал-демократтардың революциялық 3 міндетін шығ ырды: 1) империалистік соғ ыста азамат соғ ысына айналдыру 2) Ресей ө кіметінің империалистік соғ ыста жең ілуі 3) қ ұ лағ ан 2-ші интернационалдан бө ліріп, оппортунистерден бө лек, Коммунистік интернационал қ ұ ру.

Большевиктердің революциялық шаралары соғ ысқ а қ атысы бар жә не нейтралитетті ұ станғ ан мемлекеттердің интернационалистеріне ү лгі болды. 1914ж. 2-желтоқ санда рейхстагта К.Либкхнет социал-демоктраттардың фракциясының сатқ ындығ ына қ арамастан, ә скери шараларғ а қ арсы шық ты. Интернационалистер арасында жаң а, яғ ни Ленин ұ сынғ ан Коммунистік Интернационал қ ұ руды жақ таушылар пайда болды. Бұ ғ ан байланысты 1915 ж. Циммервальд жә не 1916ж. Кинталь конгресстері ұ йымдастырылды. Ленин маркстік теорияны жетілдіріп, бейбіт пен революция, халық аралық пролетариаттың стратегиясы мен тактика мә селеллерін ә рдайым қ озғ ауғ а тырысты. 1917ж. Большевиктердің жең ісі Лениннің тактикасы мен оппортунистерден бө лінулері бекер еместігін аң ғ артты. Еуропаның барлық социал-интернационалистері ә лемдегі алғ ашқ ы социалистік мемлекеттің пайда болуын жағ ымды қ арсы алды. Сө йтіп, 1919 ж. Наурызда 2-ші интернационал жұ мысын тоқ татып, орнына Коммунистік Интернационал ресми тү рде орнады.

#71. Англиядағ ы ағ артушылық

XVIII ғ асыр дү ниежү зі тарихында, ә сіресе Еуропа ү шін ө згеріске толы болды. Бұ л кезең ді Ағ артушылық дә уір деп атайды. Жаң а заманда адамдар ө здері ө мір сү рген ә лемді ретке келтіруге ұ мтылды. Дінге, Қ ұ дайғ а сенушілік ә лі де болса санада жеткілікті тү рде кү шті болғ анымен, ол сенім екінші кезекке ығ ыстырылып, ал ақ ыл-парасатқ а деген сенім мен адамдардың данышпандық қ уаты кө птеген білімді адамдар ү шін жаң а дін секілді болды.

Олар қ оршағ ан ә лемді-табиғ ат ә лемі мен адамзат қ оғ амын ақ ыл-парасат, ғ ылым мен тә жірибе арқ ылы тануғ а ұ мтылды. Ғ ылым-білім жарық сә уле тә різді білімсіздік тү негін сейілтеді деп есептеді.зиялы қ ауым қ оғ амдағ ы ө мір сү ріп отырғ ан тә ртіптерге сын кө збен қ арай бастады. Бұ л ұ ғ ымдар ағ артушылық деп, ал білімді адамдар арасында ү стемдік қ ұ рғ ан сол идеялар – Ағ артушылық ғ асыры деп аталды. Ол XVII ғ асырдың екінші жартысынан XVIII ғ асырдың соң ына дейін созылды.

Сол кезең нің алдың ғ ы қ атарлы адамдары ө здерінің қ абілетін ғ ылымда, білімде, саясатта, қ оғ амдық іс-ә рекеттерде, ө нерде кө рсетуге тырысты. Идеялары мен іс-ә рекеті замандастары мен ұ рпақ тарының ө міріне ү лкен ық пал кө рсеткен адамдарды ағ артушылар деп атады.

Олардың ө мірінде білім салт-дә стү рге қ арағ анда анағ ұ рлым ү лкен рө л атқ арады. Олар қ оғ амда ө тіп жатқ ан оқ иғ алардың мә нін ашуғ а жә не талдауғ а, табиғ аттағ ы барлық ү дерістер мен қ ұ былыстарды сана, ғ ылым мен іс-тә жірибелік тұ рғ ыдан зерделеуге ұ мтылды. Олардың теориялық жә не іс-тә жірибелік ең бектері ағ артушылық ең бектер деп атала бастады.

Ағ артушылық идеялар Англияда пайда болып, одан кейін бү кіл Еуропаны қ амтып, мұ хиттардан ары асып, ағ ылшын жә не испан отарлық иеліктеріне дейін таралды. Ағ артушылық - аса қ уатты интернационалдық идеялық қ озғ алыс ретінде XVII ғ асырдың соң ында Англияда пайда болды. Ағ ылшын ағ артушылары: Томас Гобсс (1588-1679ж.ж.) Джон Локк (1632-1704ж.ж.) Беркли Джордж (1684-1753 ж.ж.) Давид Юм (1711-1776 ж.ж) Франклин Бенджамин (1706-1790ж.ж.)

#73. Англиядағ ы ө неркә сіптік тө ң керіс. Шаруашылық тың индустриалды жү йесіне ө ту ө ндірістің тү бегейлі қ айта қ ұ рылуын білдіретін ө неркә сіптік тө ң керіс барысында жү зеге асты. Англия – ө неркә сіптік тө ң керіс орын алғ ан алғ ашқ ы мемлекет болып табылады. Ол XVIII ғ асырдың соң ында басталып, XIX ғ асырдың басында аяқ талды. Ө неркә сіптік тө ң керістің саяси алғ ышарттары буржуазиялық революция нә тижесінде орын алды (1640-1688). Саяси биліктің жаң а жү йесі парламент, министрлер кабинеті арқ ылы мемлекеттік басқ арудың капитал ө кілдеріне қ ол жеткізуін қ амтамасыз етті. Ол мемлекеттің экономикалық саясатын шаруашылық жү ргізудің капиталистік формаларын ары қ арай дамыту ү шін қ ажетті жағ дайлар жасауғ а бағ ыттауғ а ық пал етті. Ү кіметтің қ ызметі ең алдымен, ел экономикасының басты саласы – ауыл шаруашылығ ындағ ы капиталистік ө згерістер процесіне ық пал етті. 1645-1647 жж. революциялық ү кімет актілеріне сә йкес, ірі жер иеліктері мемлекетке қ атысты феодалдық міндеттемелерден босатылғ ан буржуазиялық меншікке айналды. Ү кімет корольдің жағ ында болғ ан епископтар мен дворяндардан конфискациялағ ан елдегі егістік жерлердің ө з қ олына шамамен жартысын шоғ ырландырды. Ол жер меншігін ү лкен кө лемде ірі учаскелермен сата отырып, жаң а дворяндар мен буржуазияның пайдасына бө ліп берді. Жер мү лігін кепілдікке қ оюдан тү скен пайдамен мемлекеттік қ азынаны толтырып отырды. Индустриализациялау ү шін қ ажетті жағ дайлар жасаудағ ы аграрлық сектордың маң ыздылығ ымен қ атар, бұ л процестегі шешуші рө л фабрикалық ө неркә сіпке техникалық, ұ йымдастырушылық жә не қ аржылық ө туді даярлағ ан мануфактурағ а берілді. Буржуазиялық революция мануфактуралық ө неркә сіптің дамуына жаң а импульс берді. Мемлекеттік протекционизмге негізделген ү кіметтің экономикалық саясаты ө неркә сіп пен сауданы қ олдауғ а бағ ытталды. Протекционизмнің пайда болуы 1651 жылғ ы Навигациялық акт болып табылды. Оғ ан сә йкес, еуропалық емес тауарларды англиялық иеліктерге тек қ ана ағ ылшындық су кемелерімен, ағ ылшындық экипажбен, ал Еуропада ө ндірілген тауарларды тек қ ана ө ндіруші елдің немесе ағ ылшындық су кемелерімен енгізуге болады. Ағ ылшындық балық шаруашылығ ын арнайы қ аулы қ орғ ады: ағ ылшындық су кемелерімен ғ ана ауланғ ан балық елге кіргізілетін болды. Балық ты сыртқ а шығ ару тек ағ ылшындық су кемелерімен жү зеге асатын болды. Ағ ылшындық ү кіметтің протекционистік саясаты шаруашылық тың ө неркә сіптік секторына капиталдың келуін қ амтамасыз етіп, іскерлік белсенділікті ынталандырғ ан отандық ө неркә сіптік бұ йымдарғ а жоғ ары бағ а белгілеуге мү мкіндік берді. Мануфактуралық ө неркә сіптің басым саласы ө з шикізатымен жұ мыс істейтін шұ ғ а ө ндіру болды. Тү біт жү нді сыртқ а шығ аруғ а тыйым салынды. Бірқ атар дереккө здерге сә йкес, елдің 20% халқ ының мү ддесі шұ ғ а ө неркә сібімен байланысты болғ ан. Кеме қ ұ рылысы саласында ілгері басушылық байқ алып, сабын ө ндіру, оқ -дә рі, қ ару-жарақ, қ ағ аз, селитра, қ ант, кө мір ө ндірісі жолғ а қ ойылды. Ө неркә сіптік ө ндірістің ө суі ішкі нарық қ ажеттілігін қ амтамасыз етті жә не сыртқ а шығ ару кө лемін арттыруғ а ық пал етті. Ағ ылшындық мануфактуралық тауарлар жоғ ары сапасымен ерекшеленіп, ә лемдік нарық та бә секеге қ абілетті болды. 1700-1770 жж. негізгі экспортталатын тауар шұ ғ а болды. (экспорттың 25-30%). Англия ү немі соғ ысып келе жатқ ан Еуропаны стандартталғ ан ө німдермен қ амтамасыз етіп отырды: ә скери киім ү шін қ ажетті матаның белгілі бір сортымен жә не тү стерімен, етіктермен, тү ймелермен, қ ару-жарақ пен жә не т.б. ө неркә сіптік тауарларды ө ткізу нарық тарын кең ейтуге Англияның отарлау экспансиясы ық пал етті. Экономиканың ә р тү рлі салаларының дамуы, сондай-ақ мемлекеттік мұ қ таждық тар несиеге деген қ ажеттілікті тудырды. Англиядағ ы депозиттік банктік операциялардың пайда болуы XV ғ асырғ а жатады. Лондонның орталығ ындағ ы бір кездері итальяндық менялдардың дү ң гіршектері орналасқ ан Ломбард-стрит кө шесі ағ ылшындық банк ісінің орталығ ына айналды. ХІХ ғ асырда пайда болғ ан кө птеген ірі лондондық банктер ө здерінің ә кімшілік орталық тарын осы кө шеде ашқ ан. Олар депозиттік операцияларды кең ейтіп, кө пестерге несие беріп, мемлекетке қ аржылай қ олдау кө рсете бастады. Буржуазиялық революция барысында мемлекеттің салық тық саясаты да ө згерді. Кең қ олданылатын тауарларғ а жанама салық тар бекітілді. 1689 жылы жер иеленушілердің барлық категориялары тө леуге тиіс жер салығ ы енгізілді. Ө неркә сіптік тө ң керістің маң ызды алғ ышарты Англияның XVIII ғ асырда отарлаушы державағ а айналуы болды. Ү ндістан мен Солтү стік Америкадағ ы жә не ә лемнің басқ а да бө ліктеріндегі отарларды қ анау ағ ылшындық ө неркә сіптің шикізаттық жә не қ аржылық базасын кең ейтіп, оны ө ткізу нарық тарымен қ амтамасыз етті. Англияның ө зінде темір мен тас кө мірдің, шұ ғ а ө неркә сібі ү шін шикізаттың, қ олайлы географиялық жағ дайы мен кө птеген ө зендердің болуы темір жол кө лігінің пайда болуына дейін тұ рақ ты шаруашылық коммуникация қ алыптастырғ ан болатын. Ө неркә сіптің жаң а техникалық базағ а ауысуының қ ажетті шарты ғ ылыми-техникалық білімдердің дамуы болды. Революциядан кейінгі Англияда жаратылыстану бағ ытындағ ы білімдердің кө терілуі байқ алды. Ғ ылыми зерттеулерді ү йлестіру мақ сатында академиялар мен ғ ылыми қ оғ амдар қ ұ рыла бастады. Олардың алғ ашқ ыларының бірі XVII ғ. 60 жылдарында белсенді қ ызмет атқ арғ ан “Корольдік қ оғ ам” болды. Бұ л қ оғ амғ а Ньютон, Бойль, Гук жә не т.б. кірді. Машиналық техниканы қ ұ ру процесін қ ажетті теориялық ә зірлемелермен қ амтамасыз еткен математика мен механика анағ ұ рлым жақ сы дамыды. Осылайша, XVIII ғ асырдың екінші жартысында елде ө неркә сіптік тө ң керіс ү шін алғ ышарттар қ алыптаса бастады. Оның қ ажеттілігі ө сіп келе жатқ ан ішкі, ә сіресе сыртқ ы нарық тардың талаптарынан туындады. Осы уақ ытта ө зінің шырқ ау шегіне жеткен мануфактуралық ө неркә сіп қ ол ең бегінің шектеулі мү мкіндігінен сұ ранысты қ ажетті дең гейде қ анағ аттандыра алмады. Англияда стандартталғ ан ө нім ө ндіретін ірі ө ндіріс қ ұ ру мә селесі ө ткір тұ рды, мұ ны тек қ ана жаң а техникалық негізде қ ұ руғ а болады. Техникалық кө зқ арас тұ рғ ысынан ө неркә сіптік тө ң керіс ғ ылыми жаң алық тардың, ашылулардың жә не оларды ә р тү рлі механизмдер мен машиналар ө ндірісіне енгізудің кү рделі, ұ зақ мерзімді процесін кө рсетті. Алғ ашқ ы машиналар мақ та-мата ө неркә сібінде пайда болды. Бұ л салыстырмалы тү рде жас, ө згерістерге икемді сала болып табылады. XVIII ғ. 60-80 жылдарында мақ та-қ ағ аз ө неркә сібін белсенді механизациялау процесі басқ а салалардағ ы техникалық прогресті ынталандырды. Механизация, ең алдымен шұ ғ а, тү біт, қ ағ аз, полиграфия секілді жақ ын салаларғ а таралды. Техникалық тө ң керістің тү йінді мә селесі 1784 жылы барлық ірі ө ндірістерде қ олдануғ а болатын ә мбебап бу двигателінің пайда болуы болды. Оның ойлап табылуы, территориялық шекаралар мен олардың орналасауын, кө ліктің тіпті жаң а тү рлері – параход пен темір жолының қ ұ рылуын айтуғ а болады. Бу двигательдері ХІХ ғ. соң ына дейін ел шаруашылығ ының энергетикалық базасы болып қ ала берді. Ө неркә сіптік тө ң керіс ХІХ ғ асырдың басында аяқ тау кезең іне, яғ ни ө неркә сіптік ө ндірістің индустриалдық қ ұ рылымына сә йкес келетін кө ліктің тіпті жаң а тү рлерін қ ұ руғ а алып келді. Бу двигателі алдымен су кө лігінде қ олданыс тапты. Англияда алғ ашқ ы параход 1811 жылы пайда болды. Ең алғ ашқ ы темір жол 1825 жылы салынды. Шаруашылық мә ні бар темір жол сызығ ының (Ливерпуль портынан Манчестердің қ ағ аз-мақ та ө неркә сібінің орталығ ына дейін) ашылуы 1829 жылы болды. ХІХ ғ. 40 жылдары ө те кү шті дамығ ан темір жол қ ұ рылысы ауыр ө неркә сіп салаларының ө німдеріне сұ ранысты кү рт ө сірді. Ол ө неркә сіптік тө ң керістен кейін орын алғ ан қ уатты экономикалық серпілістің жетекші факторларының бірі болды. Жаң а кө лік қ ұ ралдарын қ олдану тауар айналымын жеделдетіп, оларды тасымалдау қ ұ нын азайтып, ішкі жә не сыртқ ы нарық тардың дамуына ық пал етті. Ө неркә сіптік тө ң керіс пен одан кейінгі ө неркә сіптік серпілістің нә тижесінде 1850-1870 жж. Англия экономикасының салалық қ ұ рылымы тү бегейлі ө згерді. Ол аграрлық елден қ уатты индустриалдық державағ а айналды. 1870 жылы елдің ең бек ресурстарының 50% ө неркә сіпке шоғ ырланды; Англия халқ ының 86% қ алалар мен жұ мысшы поселкелерде тұ рды. Урбанизацияның интенсивті процесі елдің солтү стігінде (Манчестер, Ливерпуль, Бирмингем, Лидс жә не т.б.) жаң а ө неркә сіптік орталық тардың қ арқ ынды ө суімен байланысты болды.