Германия бірігуі

ХІХ ғ асырдың ортасында біртұ тас мемлекет қ ұ ру қ ажеттілігі туындады. Сондық тан да, Германияның мемлекеттік бірлігіне жету — 1848 жылғ ы буржуазиялық -демократиялық революциясының негізгі, басты мақ саты болды. Бірақ буржуазиялық -демократиялық революциясы жең іліс тапты, оғ ан қ арамастан, ол едә уір ірі із қ алдырды. Германияның қ оғ амдық ө мірінің барлық салаларында, ә сіресе Пруссияда: экономикасында, ә леуметтік-саяси ө мірінде елеулі ө згерістер болды.

Корольдің шақ ыруымен Берлинде Пруссия, Австрия, Бавария, Саксония, Ганновер делегациясының бас қ осу ө теді. Онда Герман одағ ының ары қ арайғ ы тағ дыры сө з болады. «Қ айта қ ұ ру» проектімен таныс болғ ан соң Австрия мен Бавария жиналыстан шығ ады. Пруссия, Саксония, Ганновер 1849 жылы «Прусс униясына» қ ол қ ояды. Бұ ны бұ рынғ ы Ұ лттық жиналыстың 150 депутаты қ олдайды. Бұ л жоба юнкерлік Пруссияның Солтү стік Германияғ а ө з гегемониясын орнатуғ а бағ ытталғ ан еді.

1850 жылы Австрия Франкфурт-на-Майнде неміс мемлекеттерінің ө кілдерін шақ ырып, қ айта біріктіру мә селесі қ аралады. Австрия одақ тық сеймді Пруссия мен Австрия мемлекеттерінің ө кілдері кезекпен басқ аруы керек деген шарт қ ояды. Бұ ғ ан Пруссия қ арсы болады. 1850 жылы қ ыркү йекте прусс королі мобилизация жариялайды да, екі елде соғ ыс қ аупі туындайды.

Елуінші жылдары елде буржуазиялық топтың экономикалық, саяси жақ тан ө суі жү рді. Бұ л ә сіресе Рейн мен Вестфалияда байқ алды. Бұ л жағ дай прусс королі сарайындағ ы ө згерістермен қ атар жү рді. 1857 жылы Фридрих Вильгельм IV ауруына байланысты (психикасының бұ зылуы), інісі Вильгельм регент деп танылды да, 1861 жылы корольдің ө лімінен соң Вильгельм I деген атпен король атанады. Регент болғ ан кезде патшайым мен оның айналасындағ ылармен кү ресте самарқ ау либералдарғ а сү йенеді де, 1858 жылы Мантейфелия министрлігін таратып, билік басына самарқ ау либералдар келеді. Бұ л басқ а елдерге ө з ә серін тигізеді. Мысалы, Баварияда ультрарекциялық министрлік отставкағ а кетеді.

1859 жылы ганноверлік адвокат Беннигсеннің басшылығ ымен «Ұ лттық одақ» деп аталатын саяси ұ йым қ ұ рылады. Мақ саты: Германияны Пруссияның басшылығ ымен біріктіру. «Ә рбір немістің міндеті прусс басшылығ ын қ олдау» деген ү ндеу жариялайды. Дегенмен басшылық жоспарына буржуазияның саясатта жетекші ролге талпынуы кірмеген еді.

1861 жылы ландагқ а сайлау кезінде буржуазиялық топ арқ асында қ ұ рылғ ан Прогрессивті партия жең іске жетеді. Жаң а топ пен король арасында дау туындап, ол мемлекеттік бюджетті талқ ылау кезінді анық кө рініс тапты. Депутаттар бюджетті кең ейтуді талап етеді. 11 наурызда корольдің палатаны тарату туралы жарлығ ы шығ ады.

Ландтагтық жаң а сайлауда прогрессивтер тағ ы да кө п дауысқ а ие болады. Басшылық тарапынан ұ сынғ ан ә скери реформа кү шіне енбей қ алады. Конституциялық қ айшылық шарық тау шегіне жетті. Монархия дағ дарыста тұ рды. Вильгельм I тақ тан бас тарту туралы айта бастайды. Ірі қ алаларда, ө неркә сіп орындарында депутаттардың жақ таушылары билікке қ арсы кө теріліске шығ у басталады. Саксонияның ірі ө неркә сіптік қ аласы Лейпциг жұ мысшылар қ озғ алысың орталығ ына айналады. Алдың ғ ы қ атарлы жұ мысшылар буржуазиялық ұ йымнан тә уелсіз жұ мысшылар одағ ын қ ұ руды талап етеді. «Алғ а» деп аталатын ұ йым қ ұ рылады да, бұ л идеяны бү кіл герман жеріне таратады. Алпысыншы жылдардағ а бұ л ереуіл кө лемі жағ ынан Германиядағ ы ең ірісі еді. Осы туралы В.И.Ленин былай деп жазады: «алпысыншы жылдары Германияда революция сипатындағ ы ереуіл орын алды, алайды ол революцияғ а ұ ласпады, себебі пролетариат бұ ғ ан басшылық ете алмаушы еді, ал либералдық буржуазия қ орқ ақ тық танытып, басшылық пен келісімге келе бастады». 1862 жылы 23 қ ыркү йекте король министр-президент лауазымына помещик Отто фон Бисмаркті тағ айындайды. Ол либералдарғ а соқ қ ы беруі керек еді. Алайды палата басшылық талабына қ арсы шағ ады. Сол кезде олардың наразылығ а қ арамастан Бисмарк кө п шығ ынды қ ажет еткен ә скерді қ айта қ ұ ру мен оларды қ аруландыру реформасын жү ргізеді де, буржуазияғ а тойтарыс береді. Бисмарктың қ олына ә скер мен полиция шоғ ырланады. Оның бұ л қ ақ тығ ысты ө з пайдасына шешуінің басты себебі: қ арсыласы қ орқ ақ неміс либералды буржуазия еді. Бисмарктің мық ты жасақ талғ ан ә скерді қ ұ рудағ ы мақ саты сол ә скерге сү йене отырып, алдында кездескен тосқ ауылдарғ а қ арамай, «қ ан мен тердің» арқ асында юнкерлік буржуазиялық герман мемлекетін қ ұ ру. Оның бұ л жоспарын тездете тү суіне сол кездегі жұ мысшылар ереуілінің ө рши тү суі себеп болды. Ол Пруссияның айналасына елдерді біріктіре бастайды. Қ ұ рамына Данияның қ ол астында болғ ан Шлезвиг пен Гольштейн енеді. Данияның біртұ тастығ ын қ амтамасыз ету туралы 1852 жылғ ы келісімге қ ол қ ойғ ан Франция мен Ресей Бисмаркке қ арсы шығ а алмайды. Себебі: Франция мексикалық

экспедициямен қ ақ тығ ыста еді, Ресей болса Қ ырым соғ ысынан соң беделінен айырылып, жалпыеуропалық істерге араласа алмайды, сонымен қ оса Польшадағ ы ереуіл Ресей жағ дайын қ иындата тү седі. Бисмарк Австриямен одақ қ ұ рып, 1864 жылы Данияғ а қ арсы соғ ыс бастайды да, нә тижесінде Шлезвиг пен Гольштейннен Дания айырылып қ алады. 1865 жылы Гайштейн конвенциясы бойынша Шлезвиг жә не кішкентай герцог Лауэнбург Пруссия қ ұ рамына ө тіп, Гольштейн Австрия басқ аруына беріледі. Бірақ конвенциядан соң Пруссия Австрияны Герман одағ ынан қ ысыммен шығ аруғ а дайындала бастайды. Бұ л ү шін Бисмарк оң тү стік Германиядағ ы беделін нығ айтуды кө здейді. Франциямен келіссө з жасасып, оғ ан бейтараптық саясат ұ стауды ұ сынады. Бельгияның, Рейннің Франция қ ұ рамына ө туіне тосқ ауыл болмайтынын айтады. Автрияны жең іл тізе бү ктіру ү шін 1866 жылы Италиямен жасырын келіссө з жү ргізеді. Сол жылы Бисмарк ө з ә скерін Гольштейнге орналастырады. Австрияның ұ сынысы бойынша Одақ тық сейм Пруссияғ а қ арсы ә скерді мобилизациялауды бастайды. Бұ ғ ан жауап ретінде 16 маусымда прусс ә скері Саксония, Ганноверге, Гессен Кассельге келіп, Австрияғ а басып кіреді. Австрияны қ олдағ ан Бавария мен басқ а герман ұ сақ мемлекеттері австриялық армияның жағ дайын жақ сарта алмады. Ө йткені олар екі жақ ты соғ ыс жү ргізіп жатқ ан еді: біріншісі прусс ә скерлеріне қ арсы, екіншісі итальян ә скерлеріне қ арсы. Итальяғ а қ арсы шайқ аста жең генімен, прусс ә скерлерінен жең іліп қ алады. 1866 жылы 3 шілдеде Чехияның Садо ауылында австриялық тар бас кө терместей болып жең іледі де, Пруссиямен келісімге келуге асығ ады. 1866 жылығ ы 24 тамыздағ ы бейбіт келісім бойынша Австрия Одақ тан шығ ып, герман мемлекеттеріндегі гегемониясынан бас тартуғ а мә жмү р болады.

Германияның «ү стінен» Пруссияның басшылығ ымен бірігуі 1870-1871 жылдары Франциямен болғ ан соғ ыстан соң аяқ талды. 1871 жылы қ аң тарда прусс королі, солтү стікгерман одағ ының басшысы Вильгельм I Герман империясының императоры болып жарияланды жә не Оң тү стікгерманияны ө зіне қ осып алды. Осылайша Европаның орталығ ында ірі мемлекет пайда болды.

№75 рисорджименто. XVIII ғ асырдың ортасында итальяндық мемлекеттердің бірқ атарында біршама экономикалық жаң арулар мен Ағ артушылық идеялардың таралуына жол ашылды. Олар тіке қ ұ лдырауғ а кетіп бара жатқ ан шаруалардың қ айыршылануына, надандық қ а, шіркеудің озбырлығ ына баса назар аударды. Мемлекеттік институттар мен заң шығ ару қ ұ рылымдарының қ айта жабдық талуын жақ тады.

Осы мақ сатта Ломбардияда, империяның ө зге де аймақ тарында шіркеулік жә не дворяндық мү лікке ортақ салық бірлігі енгізілді. Кейбір діни ұ йымдардың жұ мысына шектеу қ ою шаралары жү зеге асты. 1786 жылы Тосканда қ алмыстық заң қ абылданып, қ орлау мен ө лім жазасын жойды.

Алайда кейбір реформалар дворяндар мен дін иелерінің артық шылық тарына ық пал ете алмады. Папа мемлекетінде, Сардиния корольдігінде жә не ө зге де мемлекеттерде реформа жү зеге аспады.

Франциядағ ы революция итальян қ оғ амының барлық тобына ә серін тигізді. Буржуазия мен алдың ғ ы қ атарлы дворяндар бұ ғ ан қ уана қ араса, басшылық ү рейлене қ арады. Себебі революцияның шиеленісе тү суі қ орқ ыныш пен жек кө рініш сезімін туғ ызды, сонымен қ атар Сардиния (1792) мен Неаполитанда (1793) Францияғ а қ осылып, соғ ысқ а қ атысу туралы ойлар айтылып жатқ ан еді. Бұ л идея 90-жылдары бү кіл итальян мемлекеттеріне таралып, елде демократиялық жә не республикалық қ озғ алыстар басталды: ондағ ан ірілі-ұ сақ ты қ алаларда қ ұ пия саяси ұ йымдар пайда болып, қ ұ рамына ә дебиетшілерді, либералдарды, студенттерді, заң герлерді, дә рігерлерді, ә скерилерді, буржуазияның ә р тү рлі табын, дворяндарды, дін қ ызметкерлерін, ішінара қ аланың тө менгі топтарын біріктірді. Ә сіресе ү гіт-насихат жұ мысы қ арқ ын алды. Ол ауызша да, жазбаша да жү рді. Мысалы, Неапольде якобиндік «Адам қ ұ қ ық тарының декларациясы» мен 1793 жылғ ы Конституция итальян тіліне аударылып, мың дағ ан даналары елге таратылды. Қ озғ алысқ а қ атысушыларды еркіндікке қ ұ лшыныс пен Италияны буржуазиялық -демократиялық жақ тан жаң артуғ а деген талпыныс біріктірді. Ағ артушыларғ а қ арағ анда, «білімді» басшылармен одақ тасуды ойлағ ан қ озғ алыс жақ таушылары абсолютизмге қ арсы кү рес жү ргізді. Пьемонтте и Неапольде республикашыл топ 1793-1794 жылдары монархияны қ ұ латуғ а дайындалып жаттқ ан еді. Бірақ басшылық бұ ларды респрессияғ а ұ шыратып, ондағ ан адам тү рмеге жабылып, кө бі ө лім жазасына кесілді.

1796 жылы Италия тарихының жаң а кезең і басталды. Кө ктемде Наполеон Бонапарт бастағ ан француз ә скерлері Пьемонтқ а басып кірді. Австро-пьемонттық ә скерді тез арада талқ андағ ан ол, Ломбардия, Венецияның бір бө лігін жә не орталық Италияны басып алды. 1797 жылдың кү зінде Венеция республикасын жойды. 1798 жылы Папа мемлекетін, 1799 жылы Неапольді жаулап алды. Француздық басып алу абсолютизмнің қ ұ лауына, бұ рынғ ы басшылардың қ ашуы мен жер аударылуына, сондай-ақ республикашыл қ озғ алыстардың басталуына себеп болды.

1796 жылы орталық Италияда орташа кө лемдегі испадандық республика қ ұ рылды. 1797 жылы осы республика, папа облысы, Ломбардия қ осылып, Цизальпиндық республика қ ұ рамына ө тті. Генудегі олигархиялық режим Лигурий республикасымен ауысты. 1798 жылы Папа жерінде Рим республикасы, 1799 жылы оң тү стікте Неаполитан немесе Партенопей (бұ рынғ ы атауы) республикасы жарияланды. Республикашылдармен қ абылданғ ан конституция 1795 жылғ ы француз конституциясының кө шірмесі болды.

Италиялық республикашылдар арасында якобиншілер жолын ұ станғ ан топтар да болды. Олар елді біріктіру туралы талаптар қ ойып, ө з жағ ына ақ сү йектерді тарта бастады. Римде бір қ атар демократтар шарулардың жеке жер иеліктерінің болуы, яғ ни жерді жалғ а алу туралы бастама кө терді. Алайда бұ л жер иеленушілердің қ арсылығ ын тудырып, кү шіне енбей қ алды. Неапольдегі дайындалғ ан антифеодалдық заң іске аспады. Республикалық қ ұ рылыс, ауылдың жағ дайын жақ сартпастан, оғ ан жаң а ауыртпалық тар алып келді: қ осымша салық тар, тонау, ө зге жерлік ә скерлер. Республикашылдар мен шаруалар арасында байланыс болмады. Жаң а тә ртіпті қ уана қ арсы алғ ан ауыл адамдары арасында француздарғ а, олардың қ олшоқ парына айналғ ан республикашылдарғ а деген жек кө рініш сезімі туды.

Пісіп жетілген шаруалар кө терілісі 1799 жылы басталып, бү кіл Италияғ а таралды. Бұ л керітартпа саяси бағ ытта болды. Ауыл «тақ ты» сақ тап қ алу ү шін, шіркеулер «дінсіз» фрнцуздарғ а қ арсы кү рес жү ргізді. Шаруалар кө теріліс барысында монархтарғ а кө мектескені ү шін салық азайтылады, сеньорлардың қ анауы тоқ тылады деп сенді. Осы жасырын сырды ұ станғ ан шаруалар Неапольде ерекше кө зге тү сті. Олар дә улетті топтарғ а, яғ ни республикашылдарғ а қ арсы кө терілді. Кейбір жерлерде қ аруланғ ан халық байларды ұ стап алып, оларғ а салық тө летіп, ө здерінің қ ожайынсыз жаң а басқ аруын қ ұ ра бастады.

Роялистер мен керітартпа-дін иелері қ озғ аушы топпен тығ ыз байланыста болды. Уә де беріп, діни фанатизмді қ оздыру арқ ылы олар халық кү шін республикашылдарғ а қ арсы бағ ыттай білді. Республикашылдыр 1799

жылы шаруалар кө терілісі мен австро-орыс ә скерлерінің ық палымен қ ұ лады, елден француздар ығ ыстырылды. Италияда абсолюттік режим орнады. Мың дағ ан республикашылдар қ уғ анғ а ұ шырады. 90-жылдары басталғ ан, тә уелсіз, біріккен Италия қ ұ руғ а бағ ытталғ ан патриоттық кө терілісті қ ұ рту енді мү мкін емес еді. Ұ лт-азаттық қ озғ алыс кейіннен елде Рисорджименто деп аталды.