БалалардыҢ ауа – тамшылы инфекциялары

КҮ Л АУРУЫ (ДИФТЕРИЯ, DIPHTHERIA)

Анық тамасы. Дифтерия – коринебактериялар тобының Леффлер бактериясымен қ оздырылатын, ағ заның улану белгілерімен жә не мұ рын, жұ тқ ыншақ шырышты қ абық тарының фибринозды қ абынуымен сипатталатын жедел жұ қ палы ауру.

Тарихи мә ліметтер. XIX ғ асырдың 20-шы жылдары француз ғ алымдары Бретонно жә не Труссо кү л ауруын бө лек нозологиялық тү рге ажыратқ ан. Бретонно «дифтерит» терминін енгізген. «Дифтера» - қ абыршақ деген сө зді білдіреді. 1846 ж. Труссо «дифтерия» терминін енгізген.

1883 ж. Клебс кү л қ оздырғ ышын алғ аш рет тапқ ан, ал Леффлер 1884 ж. кү л бактерияларын таза дақ ыл тү рінде бө ліп, олардың қ асиеттерін зерттеген. Соғ ан байланысты кү л қ оздырғ ышын Леффлер бактериясы (БЛ) деп атағ ан.

Этиологиясы. Кү л ауруын бактериялардың токсигенді штаммдары туғ ызады, олар экзотоксин тү зеді. Экзотоксиннің қ ұ рамына дермонекротоксин, гемолизин, нейраминадаза, гиалуронидаза кіреді. Қ оздырғ ыштың морфологиялық белгілері: грам оң таяқ ша, екі ұ шы жуандағ ан шыны сауыт (колба) тү рінде жә не жеке микробтар бір-біріне тү йісе рим сандары ретінде орналасады. Сау адамдардан бө лінетін дифтерия таяқ шасының токсигенді емес штаммдары эпидемиялық қ ауіп тудырмайды.

Эпидемиологиясы. Кү л ауруының кө зі - науқ ас адам. Ең жоғ ары эпидемиялық қ ауіпті жұ тқ ыншақ, мұ рын жә не кө мей дифтериясымен ауыратын науқ астар тудырады, қ оздырғ ыш сыртқ ы ортағ а ауа арқ ылы бө лінеді. Ал тері дифтериясымен ауыратын науқ астардың эпидемиялық қ ауіпі жағ ынан маң ызы аз.

Дифтерия қ оздырғ ышын жұ қ тырушылардың 5 тү рін ажыратады:

- транзиторлы тасымалдаушылық (қ оздырғ ыш сыртқ а ортағ а 1-7 кү н бө лінеді);

- қ ысқ а мерзімді (7-15 кү н);

- орташа ұ зақ тық (15-30 кү н);

- ұ зақ қ а созылатын (6 айғ а дейін);

- созылмалы (6 айдан артық).

Аурудың берілу механизмі –ауа тамшылы, контагиозды индексі 10-15%.

Адамдардың дифтерияғ а қ абілеттілігі, дифтерияғ а қ арсы антитоксикалық иммунитетінің болуымен байланысты. Дифтерия ауруына мезгілділік тә н, яғ ни кү з-қ ыс маусымдарында аурушаң дық ө ршиді. Ересектердің дифтериямен ауырғ аны анық талғ ан - олардың саны 40-80% жетеді. РФ Денсаулық сақ тау Министрінің мә ліметтері бойынша 1993 жылы 30-50 жас аралығ ындағ ы науқ астар 70-72% қ ұ рағ ан. Ересектердің аурудан қ орғ аныштығ ының ә лсіздігі, олардағ ы дифтерияғ а қ арсы иммунитет дең гейінің тө мендігімен тү сіндірілген.

Патогенезі. Дифтерия қ оздырғ ышының кіру қ ақ палары болып ағ заның жамылғ ылары (тері мен шырыштар) есептеледі. Алайда ең жиі ену орындары жұ тқ ыншақ тың шырышты қ абаты, кө мей, мұ рын, кө здің дә некер қ абығ ы, жыныс мү шелері, жараның ү сті, тері жә не т.б.

Дифтерия экзотоксині бірнеше фракциядан тұ рады, олардың ә рқ айсысы дербес биологиялық ә серлерге ие. Бірінші фракциясы – некротоксин, ол қ оздырғ ыштың кіру орнында эпителий некрозын туғ ызады, қ ан тамырларының ө ткізгіштігін жоғ арылатады, оларда паралитикалық дилятация дамып, қ анның ағ ымы бә сең дейді. Қ оршағ ан тіндерге плазма ө тіп, плазмадағ ы фибриноген некрозданғ ан эпителийдің тромбопластинымен байланысып фибрин тү зіледі, ол шырышты қ абаттарда фибринді қ абыршақ қ а ауысады. Ауыз жұ тқ ыншақ тың шырышты кө пқ абатты эпителиінде дифтериялық қ абыну дамып, эпителиіді жә не дә некер тіндерді зақ ымдайды, сондық тан фибринді қ абыршақ қ оршағ ан тіндерден қ иын ажыратылады. Бірқ абатты шырышты эпителийде крупозды қ абыну дамығ анда тек қ ана эпителиальды қ абаты зақ ымдалып, фибринді қ абыршақ оң ай алынады. Зақ ымдалғ ан тіндердің ауру сезімі тө мендейді, лимфа тү йіндер жә не мойын аймағ ындағ ы тері асты шелқ абатының ісінуі дамиды. Екінші фракция - гиалуронидаза, ол жің ішке қ ан тамырларының қ ұ рамындағ ы гиалуронды қ ышқ ылды бұ зады да олардың ө ткізгіштігін жоғ арылатады. Таң дай кө мекей бездерінің басқ а мү шелерден айырмасы, кө п ядролы эпителиймен жабылғ ан. Экзотоксиннің ү шінші фракциясы - нағ ыз дифтерия уыты, клетка қ ұ рылымынан B цитохромын ығ ыстырып шығ аруғ а қ абілетті. Осы ө згерістерге миокард, жің ішке қ ан тамырлардың клеткалары жә не жү йке клеткалары аса сезімтал. Кардиомиоциттерде некроз, миолиз қ ұ былыстарымен қ атар миокардиодистрофия дамиды. Дифтерия кезіндегі жің ішке қ ан тамырлардың зақ ымдануы инфекциялы-токсикалық шокпен қ абаттаса жү реді. Экзотоксиннің тө ртінші фракциясы гемолиз шақ ыратын фактор геморрагиялық синдромның дамуына себеп болады.

Патологиялық ө згерістердің дамуы дифтерия экзотоксинінің ә серімен қ амтамасыз етіледі. Қ анғ а сің ген экзотоксин барлық мү шелер мен тіндерге ә сер етеді, соның ішінде миокардқ а, жү йке жү йесіне, бү йрек ү сті безіне, бү йрекке жә не бауырғ а. Қ андағ ы экзотоксиннің мө лшері кө бейген сайын, жоғ арыда айтылғ ан мү шелердің зақ ымдалуы да ауырлай тү седі. Ауруды бастан кешкеннен кейін адам ағ засында берік иммунитет қ алыптасады, бұ л иммунитеттің жетекші ролін антитоксин атқ арады.

Клиникалық кө ріністері. Инкубациялық кезең 3-10 кү н. Жұ тқ ыншақ, кө мей, мұ рын, кө з, жыныс мү шелері, тері, жара жә не т.б. дифтерияларын ажыратады. Ауру типті немесе атипті тү рде ө туі мү мкін. Дифтерияның типті тү рі ө з кезегінде жергілікті, таралғ ан, субтоксикалық жә не токсикалық тү рлерге бө лінеді. Сирек, аурудың ө те ауыр гипертоксикалық жә не геморрагиялық тү рлері болуы мү мкін. Гипертоксикалық тү рінде ИТШ дамып аурудың жергілікті кө ріністері пайда болуғ а ү лгермейді, науқ ас 2-24 сағ ат аралығ ында ө лімге ұ шырайды. Аурудың геморрагиялық тү рінде геморрагиялық синдром дамиды, ерте миокардит кө ріністері пайда болады. Аурудың ауырлық дә режесі жергілікті кө ріністердің (жабындылардың) таралуына жә не айқ ындылығ ына, мойын тері асты шелқ абатының ісігінің таралуына жә не айқ ындылығ ына, интоксикация кө ріністерінің белсең ділігіне негізделеді.

Жұ тқ ыншақ дифтериясы жиі кездесетін тү рі (90-95%). Аурудың катаральді (атипті) тү рі 1-2 кү нге дене қ ызуының аздап кө терілуі, жұ тыну кезінде тамақ тың шамалы ауыруы, кө мекей безін қ ан кернеу, жақ бұ рышындағ ы лимфа тү йіндердің 0, 5-1, 0 см дейін ү лкеюімен сипатталады.

Жұ тқ ыншақ дифтериясының типті тү рі. Дифтерияның бұ л тү рі баяу, сирек жедел басталуы мү мкін. Қ ызба 37, 5-38◦ С, сирек 39◦ С, қ ызбаның ұ зақ тығ ы кө пке созылмайды (3-5 тә улік). Дене қ ызуы қ алпына келгеннен кейін де инфекциялық процесс жалғ аса береді. Ағ заның улануы бас ауыруымен, ә лсіздікпен, адинамиямен, ұ йқ ышылдық пен жә не терінің бозаруымен сипатталады. Бадамша бездеріндегі жабындылар шектелген, тү сі сұ р, ақ шыл сұ р, «+тін» сипатында болады, қ иын алынады, алынғ ан жеріндегі тіндер қ анталайды, шпательмен езілмейді, суғ а батады. Шырышты қ абаттың гиперемиясы айқ ын емес, жұ тынғ анда ауру сезімі, тіндердің ісінуі болмайды немесе айқ ын емес тү рде болады.

Жұ тқ ыншақ дифтериясының таралғ ан тү рінде дене қ ызуы кө теріліп, ә лсіздік, терінің бозаруы, ауыздың қ ұ рғ ауы, жұ тыну кезіндегі тамақ тың ауыруы, кө мекей безінің ісінуі, жақ бұ рышы лимфа тү йіндерінің ұ лғ аюы жә не айқ ын емес ауру сезімі пайда болады. Бадамша бездердің ү стіндегі жабындылар бездердің шекарасынан кең таралып, жұ тқ ыншақ тың артқ ы жағ ын, тілшікті, доғ аларды қ амтиды. Интоксикация белгілері, шырышты қ абаттардың гиперемиясы жергілікті дифтерияғ а қ арағ анда айқ ындау болады, бірақ мойын тері асты клетчаткасының ісінуі болмайды. Аурудың басты белгілері 6-10 тә улік бойы сақ талады.

Жұ тқ ыншақ дифтериясының токсикалық тү рі ауыр ағ ымымен сипатталады. Ауру жедел басталады, айқ ын интоксикация белгілері дамиды: жоғ арғ ы дене қ ызуы (39, 5-41, 0°С), бас ауыруы, ұ йқ ышылдық, апатия, адинамия, терінің бозаруы, ауыздың қ ұ рғ ауы. Жұ тыну кезіндегі тамақ тың ауыруы алғ ашқ ы 3 кү нде айқ ын болуы мү мкін, ауыз жұ тқ ыншақ тың айқ ын гиперемиясы, аурудың 2-3-ші кү нінен бастап цианоз кө ріністерімен сипатталады, фибринозды қ алың қ абыршақ «+тін» сипатында бадамша бездерді, доғ аларды, тілішкті, жұ тқ ыншақ тың артқ ы жағ ын қ амтиды. Тонзиллярлы лимфа тү йіндер орташа дең гейде ұ лғ айғ ан, ауру сезімімен сипатталады. Ісік кө мекей безінен жұ мсақ жә не қ атты таң дайғ а таралып, жиірек мұ рын жұ тқ ыншағ ының ұ лпаларына жайылуымен сипатталады. Мұ рыннан тыныс алу қ иындап, науқ ас ауызбен дем алуғ а мә жбү р болады. Науқ астың дауысы мың қ ылдап шығ ады. Жұ тқ ыншақ тың токсикалық дифтериясының классикалық белгісі болып мойын тері асты клетчаткасының ісінуі табылады. Нә тижесінде мойын қ ысқ а ә рі жуан болып кө рінеді.

I дә режедегі токсикалық дифтерия кезінде ісік мойынғ а дейін таралады;

II дә режеде - бұ ғ анағ а дейін;

III дә режеде - кеуде клеткасына дейін жетеді.

Аурудың бұ л тү рі вакцинация қ абылдамағ ан балаларда жә не ересектерде жиі дамиды, аурудың нә тижесі серотерпаияның басталу мерзіміне жә не адекваттылығ ына байланысты.

Кө мей дифтериясы. Ол дене қ ызуының аздап кө терілуі, науқ ас халінің аздап нашарлауы, тыныс алу жолдарының зақ ымдануымен сипатталады, жә не алғ ашқ ы 2 тә улік бойы қ ақ ырық ты жө тел жә не дауыстың ө згеруі (катаральды кезең) байқ алады. Науқ астардың жартысында дауыстың жоғ алуы білініп, дыбыссыз тұ ншық қ ан жө тел басталып, тыныс алу қ иындайды (стеноз кезең і). Бұ л кезең бірнеше сағ аттан 1-2 тә улікке дейін жалғ асады, кейін асфиксия алды жә не асфиксия кезең деріне ө теді. Асфиксия кезең і қ озу, терлеу, цианоз, тыныс алудың баяулауы, ұ йқ ышылдық, тахикардия жә не аритмиямен сипатталып науқ астың ө лімімен аяқ талады. Сондық тан, асфиксия алды кезең інде шұ ғ ыл жә рдем ретінде интубация немесе трахеостомия жасау керек. Аурудың бұ л тү рімен кіші жастағ ы балалар ауырады.

Мұ рын дифтериясы. Бұ л кезде науқ астың дене қ ызуы қ алыпты немесе аздап қ ана кө теріледі. Алғ ашында мұ рын жолдарының тек біреуі ғ ана зақ ымғ а ұ шырайды. Мұ рыннан серозды, шырышты, қ ан араласқ ан сұ йық тық бө лінеді. Одан кейін 2-ші мұ рын жолдары зақ ымданады. Мұ рын жапсарларында эрозиялар, қ абыршақ тану байқ алады. Жабындылар мұ рынның тө менгі бө лігінде, қ оршауында орналасып, синустарғ а жайылуы мү мкін.

Мұ рынның токсикалық дифтериясында жақ тың тері асты клетчаткалары мен мойында ісіну байқ алады.

Кө з дифтериясы. Аурудың катаральды тү рі кө з қ абағ ының ісінуі жә не орташа қ ан кернеуімен сипатталады, сондай-ақ кө зден ұ йыма-ірің ағ ады. Қ абақ тың ісігі тығ ыз болғ андық тан, науқ астың кө зі ашылмайды.

Асқ ынулары. Аурудың арнайы (токсикалық) жә не арнайы емес асқ ынулары болады. Арнайы асқ ынулар токсикалық дифтерия кезінде жиі дамиды. Арнайы асқ ынуларғ а миокардит, моно-полиневриттер, нефрозды синдром жатады. Миокардит ерте жә не кеш дамуы мү мкін. Ерте дамитын миокардит аурудың 1-2 аптасында пайда болып, ауыр тү рде ө тіп, жү рек-қ антамырлық жетіспеушілік кө ріністерімен сипатталады. Кеш дамитын миокардит аурудың 3-4 аптасында пайда болып қ атерсіз ағ ымымен сипатталады.

Ерте жә не кеш дамитын перифериялық салданулар аурудың типті асқ ынуларына жатады. Ерте салданулар аурудың 2 аптасында пайда болып таң дай пердесінің, аккомодацияның парездерімен білінеді. Кеш перифериялық салданулар аурудың 4-5 аптасында пайда болып, полиневрит тә різді ө теді.

Нефрозды синдром аурудың жедел кезең інде дамуы мү мкін, науқ астың зә рінде патологиялық ө згерістер пайда болады: белок кө рсеткіші жоғ арылайды, гиалинді, тү йіршікті цилиндрлердің, эритроциттердің, лейкоциттердің саны жоғ арылайды.

Аурудың арнайы емес асқ ынуларына пневмония, отит, лимфаденит жә не т.б. жатады.

Диагностикасы. Жұ тқ ыншақ дифтериясын баспа, жұ қ палы мононуклеоз, созылмалы тонзиллит, перитонзиллит жә не перитонзиллярлы абсцесс, Симановский-Венсан баспасы, паротитті инфекция, тыныс алу жү йесінің жедел аурулары жә не ларингиттен ажырату керек.

Созылмалы тонзиллитпен ауыратын науқ астарда дифтерияның нышандары бұ рмаланады, жұ қ а қ абаттың жабысқ ақ ты болуы мү мкін, шырышты қ абық тарды қ ан кернеуі диффузды болады. Ал баспа дифтерия тә різді бағ аланады. Дифтериядан ерекше - ағ заның улануы айқ ын, бас ауыруы, буындардың сынып ауыруы, диффузды ашық гиперемия, беттің қ ызбаның ә серінен қ ызаруы, еріннің қ ұ рғ ауы болады. Антибактериальды препараттармен емдеу барысында ү рдістің кері шегінуі тез басталады. Дифтерияғ а қ арсы сарысуларды (сыворотка) енгізу ә сер етпейді.

Симановский-Венсан баспасының дифтериядан айырмашылығ ы, ол ұ зақ уақ ыт ө теді (1-3 апта) жә не ешқ андай ағ за зақ ымдалмайды. Ү рдіс ә детте 1 жақ ты, кө мекей безінде қ оң ыр-жасыл жұ қ а қ абық жә не кратер тә різді жара кө рінеді. Ауыз қ уысында кө п сілекей бө лінеді, ә сіресе тамақ ішкен кезде. Токсикалық дифтерияны паротиттік инфекциядан ажырату керек.

Лабораторлық диагностика:

ü Бактериологиялық ә діс. Аң қ аның жә не мұ рынның жағ ындысын алып қ ан қ осылғ ан немесе қ анды-теллурит ортасына себу керек.

ü Серологиялық диагностика: АР, ТГАР, ИФА.

ü ПТР.

Емі. Ауруханалардағ ы науқ астардың емдеуі жә не қ арқ ынды терапиясы: барлық науқ астарғ а тө сектік режим кө рсетілген жә не дифтерияғ а қ арсы сарысулар қ олданылады. Ауруды емдеу шараларында 1-ші кезекте дифтериялық токсинді нейтрализациялау жә не ағ задан шығ ару, оның тү зілуін тоқ тату, сондай-ақ ә ртү рлі ағ залар жә не жү йелердің бұ зылуын коррекциялау керек. Жұ тқ ыншақ дифтериясының токсикалық тү рінде науқ астарғ а дифтерияғ а қ арсы сарысуды қ олдану қ ажет. Жұ тқ ыншақ дифтериясының субтоксикалық тү рінде 40 000 ХБ (МЕ) сарысу, I-ші дә режесінде - 60 000 ХБ, II дә режеде-80 000 ХБ, III дә режеде-100 000 ХБ сарысу енгізіледі. Жарты дозаны кү ре тамырғ а, қ алғ ан мө лшерін - бұ лшық ет ішіне енгізу керек. Бір мезгілде сарысумен бірге кү ре тамырғ а 10 мл 10% кальций хлорид ерітіндісін де енгізуге болады. Кө мей дифтериясымен ауырғ ан науқ астардың бұ лшық ет ішіне 90 мг преднизолонды енгізеді. Асфиксия дамығ ан жағ дайда интубация кө рсетілген. Ол мү мкін болмаса трахеостомия іске асырылады. Егер емдеу шаралары аурудың алғ ашқ ы 2-ші кү ні басталса, онда сарысу келесі 1 реттік дозаларда қ олданылады: катаральды тү рінде –10 000 ХБ, жергілікті тү рінде-20 000 ХБ, таралғ ан тү рінде- 30000 ХБ, субтоксикалық тү рінде - 40000 ХБ, токсикалық барысындағ ы I дә режеде-60 000 ХБ, II дә режеде-80 000 ХБ, III дә режеде-10 000 ХБ, кө мейдің дифтериясында-40 000 ХБ, таралу барысында-80 000-120 000 ХБ.

Дифтериямен ауырғ ан науқ астарғ а антибиотиктер енгізіледі (бензилпенициллин, эритромицин, цефалоспориндер орта терапевтикалық дозамен 5-10 кү н бойы).

Кө мей дифтериясында глюкокортикоидтар (преднизолон-60-120 мг тә улігіне, ішке, гидрокортизон-100 мг, тә улігіне 2-3 рет) жә не антигистаминді препараттар (1% димедрол ерітіндісі - 1, 0 мл, тә улігіне 2 рет), спазмолитиктер, седативті препараттар қ олданылады (5% седуксен ерітіндісі-2 мл, тә улігіне 3-4 рет). Жазылғ ан науқ астар, толық клиникалық сауығ удан соң ғ ана ауруханадан шығ арылады.

Болжамы. Дифтерияның катаральды жә не таралмағ ан тү рлері толық жазылумен аяқ талады. Жұ тқ ыншақ дифтериясының таралғ ан жә не токсикалық тү рлері, сондай-ақ кө мей дифтериясы кезінде ө лім қ ауіпі жоғ ары болуы мү мкін. Ә сіресе қ осымша аурулармен (жара ауруы, гипертония ауруы, қ ант диабеті жә не т.б.) азап шегушілердің арасында бұ л қ ауіп жиі тіркелген.

Алдын алу шаралары. Дифтерияның алдын алуының басты ә дісі – дифтерияғ а қ арсы иммунизация шараларын жү зеге асыру. Еліміздегі егу кү н тізбесінің орындалу мерзімі келесідегідей: біріншілік вакцинация АКДС вакцинасымен 2 айлық балаларғ а, 1 ай интервалымен жү ргізіледі. Бірінші ревакцинация баланың 18 айлығ ында қ айталанады. Вакцинаның коклюштік компонетіне аллергия болса, онда АДС анатоксинді қ олдану қ ажет, ол 3 рет енгізіледі. Келесі ревакцинация 6-7 жаста АДС препаратымен 16-17 жаста АДС-М препаратымен жү ргізіледі.

ЖӘ НШӘ У (СКАРЛАТИНА, SCARLATINA)

Анық тамасы. Скарлатина – А тобындағ ы бета гемолитикалық стрептококкпен қ оздырылатын, ағ заның улануымен, жедел тонзиллитпен жә не ерекше бө ртпелермен сипатталатын жедел жұ қ палы ауру. Аурудың берілу жолы - ауа-тамшылы.

Тарихи мә ліметтер. 1847 ж. Т.Бильрот алғ аш рет жаралы инфекциялы ұ лпадан патогенді стрептококкты тапқ ан.

Ауру барлық елдерде қ ең таралғ ан. Қ азақ стан Республикасында аурудың жең іл тү рлері кездеседі.

Этиологиясы. Аурудың қ оздырғ ышы А тобындағ ы бета гемолитикалық стрептококк. Стрептококктар грам оң, дө нгелек пішінді, моншақ тә різді тізіліп, сың арласа орналасатын бактериялар. 80 серотиптері бар. Эритрогенді токсин тү зеді. Сыртқ ы ортада тұ рақ ты, дезинфектанттарғ а тө зімді, қ айнатқ анда 15 мин. жойылады.

Эпидемиологиясы. Аурудың кө зі - скарлатинамен немесе стрептококкты баспамен ауыратын науқ астар. Аурудың негізгі берілу жолы - ауа-тамшылы, бірақ залалданғ ан ү й заттары арқ ылы жә не 3-ші адам арқ ылы да берілуі мү мкін. Сондай-ақ сү т ө німдері де берілу факторы болып табылуы ық тимал. Бұ л аурумен кө бінесе балалар ауырады. Ауру кү з-қ ыс айларында ө ршиді. Ә рбір 4-6 жылда аурудың ө рлеуі байқ алады.

Патогенезі. Жә ншә удің патогенезі кү рделі: токсикалық, септикалық, аллергиялық компонеттерден қ ұ рылады. Ауру патогенезінде қ оздырғ ыштың ө зі, оның эритрогенді токсині жә не эндотоксиндері (стрептолизин, лейкоцидин, энтеротоксин, стрептокиназа, гиалуронидаза) роль атқ арады. Токсиндер барлық ағ залардың, терінің, шырышты қ абаттардың ұ сақ тамырларының жайылмалы дилятациясынн шақ ырады. Сондық тан терінің, тілдің, жұ тқ ыншақ тың айқ ын гиперемиясы, теріде нү ктелі бө ртпе дамиды. Периваскулярлы инфильтрациямен дерманың ісігінің ә серінен паракератоз дамып, бө ртпеден кейін алақ анмен табандарда тү леу пайда болады.

Қ оздырғ ыштың аллергендері кеш кезең інің асқ ынуларын туғ ызады - гломерулонефрит, миокардит, артрит.

Қ оздырғ ыш гематогенді ағ азаларғ а тарағ анда аурудың септикалық ошақ тары дамуы мү мкін (отит, синусит, лимфаденит).

Ауруды бастан кешкеннен кейін тұ рақ ты емес, антитоксикалық иммунитет қ алыптасады.

Клиникалық кө ріністері. Жә ншә удің жасырын кезең і 1-11 кү нге (жиі 5-6 кү нге) созылады. Ағ ымы жең іл, орташа, ауыр, бұ дан басқ а, экстрабуккалді (жара, кү йік, босанғ аннан кейінгі), септикалық тү рлеріне бө лінген. Жә ншә удің кардинальды 3 белгілері бар - қ ызба, тонзиллит, бө ртпе.

Ауру жедел басталады: қ алтыраумен қ атар, дене қ ызуы жоғ ары дең гейге кө теріледі, бас ауыруы, жү рек айну, лоқ су болады. Қ ызба 3-5 кү н сақ талады. 1-ші сағ аттарда жедел тонзиллит дамып, жұ тыну кезінде тамақ ауырып, ауыз жұ тқ ыншағ ының шырышты қ абық тарында айқ ын гиперемия дамиды. Бұ л ө згерістерді ескі авторлар от жалындарымен салыстырғ ан. Баспа катаральды, лакунарлы, фолликулярлы жә не некрозды болуы мү мкін.

Таң дайдың кө мекей бездері ұ лғ аяды, ауру сезімімен сипатталады.

Аурудың 1-ші тә улігінің аяғ ы мен 2-ші тә уліктің басында розеолезді, кө лемі 1-2 мм бө ртпелер шығ ады. Бө ртпелер майда дақ ты, гиперемияланғ ан тері фонында орналасып, терінің табиғ и қ атпарларында айқ ын кө рінеді. Пастиа симптомы тә н: механикалық жарақ ат болғ ан жерлерде, шынтақ аймағ ындағ ы қ атпарларда топтасқ ан эрозиялар орналасады, олар бө ртпеден ұ зақ қ а сақ талады, ретроспективті диагноз қ оюғ а кө мек береді. Бө ртпенің бетте орналасуы ерекше тү рде болады, мұ рын ү шбұ рышы бө ртпеден бос, терісі бозғ ылт болады. Бұ л симптом жә ншә улік ү шбұ рыш немесес Филатов симптомы деп аталады. Науқ астың беті қ ызыл тү сті, ал мұ рын ү шбұ рыш аймағ ында тері бозғ ылт болады, сондық тан Н.Ф.Филатов жә ншә у диагнозын науқ астың бетіне қ арап қ оюғ а болады деп жазғ ан. Ауруғ а ақ дермографизм тә н, ол тез пайда болып, ұ зақ сақ талады. Бө ртпенің ұ зақ тығ ы-2-4 кү н. Аурудың жең іл ағ ымында бө ртпелер тез жойылады, ал ауыр ағ ымда - 1 аптағ а дейін сақ талады.

Ауруғ а тілдің ө згерістері тә н, таң қ урай тә різіді тү сімен сипатталады.

Ауруғ а ақ дермографизм тә н.

Аурудың ірің ді жә не аллергиялық асқ ынулары болуы мү мкін. Біріншісі нә рестелерде, ал екіншісі - 2 жастан жоғ ары балаларда жиі байқ алады. Ерте кезең дегі ең қ ауіпті асқ ыну - инфекциялы-токсикалық шок, ол аурудың басталуынан 3-4-ші кү ні дамиды. Тым кеш мерзімде гломерулонефрит, лимфаденит, отит, артрит, миокардит жә не синовиттің пайда болуы мү мкін.

Шеткі қ анда нейтрофильды лейкоцитоз, ЭТЖ жоғ арылайды.

Диагностикасы. Типті оқ иғ аларда диагноз аурудың клиникалық кө ріністерінің негізінде қ ойылады. Дифференциалды диагноз қ ызамық пен, псевдотуберкулезбен, токсикалы-аллергиялық жә ншә у тә різді бө ртпелермен жү ргізіледі.

Бактериологиялық ә діс: аурудың алғ ашқ ы кү ндерінде ауыз жұ тқ ыншақ тан бета гемолитикалық стрептококкты бө ліп алу. Серологиялық ә діс: сарысуда анти-О-стрептолизин, стрептокиназа кө лемін анық тау.Иммунофлюоресцентті ә дісті қ олдануғ а болады.

Емі. Емдеу шаралары ү йде жә не ауруханада жү ргізілуі мү мкін. Ауруханағ а жатқ ызу ауыр ағ ымында немесе эпидемиологиялық кө рсеткіш бойынша кө рсетілген. Емдеуі антибиотиктермен жү ргізіледі, соның ішінде пенициллин 50 000 бірлік/кг тә уліктік дозада, емдеу курсы 5-7 кү н. Сондай-ақ эритромицин, олеандомицин жақ сы ә сер береді. Интоксикацияғ а қ арсы шаралар, антигистаминді препараттар, жергілікті ем белгіленеді. Асқ ынуларды алдын алу жә не олармен кү ресу керек.

Болжамы. Ауру кө п жағ дайда жазылумен аяқ талады, ауыр жә не септикалык тү рлерінде - қ ауіпті болуы мү мкін.

Алдын алу шаралары. Ерекше профилактикасы жете зерттелмеген. Ең бастысы науқ асты оң ашалау, оғ ан ұ қ ыпты жә не ақ ырғ ы дезинфекция жү ргізу қ ажет.

Қ ЫЗЫЛША (КОРЬ, MORBILLI)

Анық тамасы. Қ ызылша – парамиксовирустармен қ оздырылатын, ауа-тамшылы механизм арқ ылы берілітін, клиникасы циклді ағ ымымен, қ ызбамен, интоксикация белгілерімен, катаральды синдроммен, макулопапулезді бө ртпемен жә не ерекше энантемалармен сипатталатын жедел жұ қ палы ауру.

Тақ ырыптың ө зектілігі. Қ ызылша жаппай таралғ ан ауру. Бұ рын қ ызылшамен ауырмағ ан жә не оғ ан қ арсы егілмеген адамдар ауруғ а ө те қ абілетті, ә рі олар кез-келген жас шамасында ауыруы мү мкін. Қ ызылшағ а қ арсы вакцинация жү ргізілгенге дейін, 95% балалар қ ызылшамен 16 жасқ а дейін ауырғ ан. Ал қ ызылшағ а қ арсы егу жұ мыстары кең жү ргізілгеннен кейін, қ ызылшамен ауыру едә уір тө мендеген. Бірақ қ ызылша ауруы сақ талғ ан жә не соң ғ ы жылдары оның ө су тенденциясы байқ алып отыр. Қ ызылшадан толық сақ тану ү шін 15 айлық жасқ а дейінгі сә билердің 94-97%-на иммунизация жасау керек. Бұ ны тіпті дамығ ан елдерде де іске асыру қ иын. Сырқ аттанудың басым мө лшері ересек жастағ ы адамдардың арасында байқ алуда (мектеп жасындағ ы балалар, жасө спірімдер, ә скери қ ызметкерлер, студенттер жә не т.б.). Бұ л иммунизациядан кейін 10-15 жылдан соң иммунитеттің тө мендеуімен біршама байланысты.

Тарихи мә ліметтер. Аурудың қ оздырғ ышы - вирус екенін 1911 ж. Андерсон жә не Гольдбергер анық тағ ан. Қ ызылшаның клиникалық кө ріністерін зерттеген ғ алымдар: Н.Ф.Филатов, Д.И.Доброхотова, С.Д.Носов, Л.В.Быстрякова, В.Ф.Попов, И.Ж.Жаинбаев.

Этиологиясы. Қ ызылша қ оздырғ ышы (Polinosa morbilliorum) парамиксовирустарғ а қ атысты. Қ ызылша вирустарының тегіне, сондай-ақ ит пен ірі қ ара мал обасының вирустары да кіреді. Қ ызылша вирусы морфологиялық жақ тан басқ а да парамиксовирустармен ұ қ сас, оның вирионының диаметрі 120-250 нм. Қ абық тары 3 қ абаттан тұ рады – белоктық, липидтік, гликопротеидтік. Қ ұ рамында РНҚ бар. Маймылдар ү шін де патогенді. Сыртқ ы ортада тө зімсіз. Қ оздырғ ыш организмде ұ зақ персистенцияланып, аурудан кейін баяу дамитын инфекция – жеделдеу склерозды менингоэнцефалит дамуы мү мкін.

Эпидемиологиясы. Жұ қ палы аурудың кө зі - тек қ ана науқ ас адам. Ол жасырын кезең нің соң ғ ы 2 кү нінде, бө ртпе шық қ аннан кейінгі 4 кү нге дейін сыртқ ы ортағ а қ ызылша вирустарын бө леді. Бө ртпенің 5-ші кү нінен бастап аурудың жұ ғ у қ ауіпі жойылады. Инфекцияның берілу механизмі - ауа-тамшылы. Ауруғ а жоғ ары қ абылдаушылық тә н. Контагиозды индексі бұ рын 1, 0 болғ ан, вакцинациядан кейін -0, 1-0, 2. Ауру жыл бойына тіркелгенмен, оның ө ршу мерзімі қ арашадан наурызғ а дейін байқ алады.

Патогенезі. Инфекцияның кіру қ ақ палары - жоғ арғ ы тыныс алу жолдарының шырышты қ абық тары. Вирус тыныс алу жолының эпителийінде кө бейеді. Жасырын кезең нің соң ғ ы кү ндерінде, бө ртпе шық қ аннан кейінгі 1-2 кү н ішінде, вирусты қ аннан бө луге болады. Қ оздырғ ыш бү кіл ағ зағ а гематогенді таралады. Жасырын кезең нің аяғ ында вирусемияның тым шиеленіскен 2-ші толқ ыны байқ алады. Вирусты сондай-ақ кең ірдектің шырыш қ абық тарынан, бронхтардан, кейде дә реттен табуғ а болады. Гиперплазиялы лимфоидты тіндерден, соның ішінде лимфа тү йіндерінен де, кө мекей бездерінен, кө кбауырдан гигантты ретикулоэндотелиоциттерді табуғ а болатыны анық талғ ан. 3-ші кү ні вирусемия бірден тө мендеп, 4-ші кү ні вирус ә детте табылмайды. Қ ызылша кезінде ағ заның ерекше аллергиялық қ ұ рылысы дамиды, ол ұ зақ уақ ыт сақ талады. Қ ызылша анергия жағ дайына алып келіп, залалданғ ан адамдарда аллергиялық реакциялардың (туберкулин, токсоплазмин жә не т.б.) жойылуы кө рінген, сондай-ақ созылмалы аурулардың (туберкулез жә не т.б.) асқ ынуы байқ алғ ан. Иммунодепрессия бірнеше ай сақ талады. Африка елдерінде, қ ызылша ө ршігеннен кейінгі бірнеше айдың ішінде, балалардың арасында ауру мен ө лім қ аупі, қ ызылшамен ауырмағ ан балалармен салыстырғ анда 10 есе артық екені анық талғ ан.

Ауруды бастан ө ткізгеннен соң тұ рақ ты иммунитет қ алыптасады. Аурудың қ айталануы сирек. Вакцинациядан кейінгі иммунитет тым қ ысқ а мерзімді (егуден соң ғ ы 10 жылдан кейін егілгендердің тек 36%-да ғ ана қ орғ аушы антиденелердің титрлері сақ талады). Вакцинағ а реакция байқ алғ ан адамдар айналасындағ ылар ү шін қ ауіпсіз.

Клиникалық кө ріністері. Қ ызылшаның жасырын кезең і 9-11 кү нге созылады. Иммуноглобулинмен алдын алу шараларын жү ргізу барысында, оның 15-21 кү нге дейін созылуы мү мкін. Ауру циклді тү рде дамиды. Бастапқ ы немесе продром кезең і дене қ ызуының 38-39°С дейін кө терілуімен, шаршағ ыштық пен, тә бетінің нашарлауымен сипатталады. Катаральды кө ріністер қ алыптасады. Қ ұ рғ ақ жө тел басталады, конъюнктивит, склерит, жарық тан қ орқ у, блефароспазм пайда болады. Ұ сақ қ ызыл дақ ты қ ызылша энантемалары (Филатов-Коплик-Бельский дақ тары) пайда болады, ол жиі жұ мсақ жә не қ атты таң дайдың шырышты қ абық тарына жайыла бастайды. Оның сыртқ ы тү рі ұ нтақ жармасына немесе кебекке ұ қ сайды. Экзантеманың пайда болуымен олар жойылады. Бастапқ ы кезең нің аяғ ында (3-4-ші кү ні) дене қ ызуы тө мендеп, содан кейін қ ызылша бө ртпесінің пайда болуымен, қ ызба қ айтадан аса жоғ ары дең гейге дейін кө теріледі. Бө ртпе кезең і дақ ты-папулезді бө ртпенің пайда болуынан басталады. Қ ызылша экзантемалары бө ртпенің сатылы шығ умен сипатталады: 1-ші кү ні бө ртпе элементтері бет жә не мойында пайда болады; 2-ші кү ні - кеудеде, қ олдарда, жамбаста, 3-ші кү ні бө ртпе аяқ пен табандарды қ амтиды, ал бетте ол ағ ара бастайды. Бө ртпе бет жә не мойында, кеуденің жоғ арғ ы тұ старында жиі орналасады. Элементердің диаметрі –10 мм. 3-4 кү ннен кейін бө ртпе ағ арып, олардың орнында пигментация қ алады. Одан ә рі кебек тә різді қ абыршақ тану байқ алады (бетте, кеудеде).

Аймақ тық лимфа тү йіндері (мойын жә не шү йде) ү лкейеді жә не оларды пальпациялағ анда ауырсыну сезімі анық талады. Балалардың 50%–да кө кбауыры ү лкейеді Ө кпеде шашыраң қ ы қ ұ рғ ақ сырыл, кейде кө піршікті ылғ алды сырыл естіледі. Кейбір науқ астарда ішінің ауыруы жә не ө туі байқ алады.

Митигирленген қ ызылша. Жасырын кезең барысында профилактикалық иммуноглобулин енгізілсе немесе қ ан мен плазма қ ұ йылса залалданғ ан адамдардың ауруы жең іл тү рде ө теді. Ол ұ зарғ ан жасырын кезең мен (21 кү нге дейін) ерекшеленеді, ә детте ол дене қ ызуының аздап кө терілуімен ө теді, Бельский-Филатов-Коплик дақ тары байқ алмайды. Асқ ынулары болмайды.

Қ ызылшағ а қ арсы тірі вакциналарды енгізу барысында егілген адамдардың 25-50%-да ә ртү рлі реакция кө ріністері тіркеледі. Жасырын кезең дегенмен де 9-10 кү нге дейін қ ысқ арады. Дене қ ызуының кө терілуі, жоғ арғ ы тыныс алу жолдарының катары, мардымсыз макулопапулезді бө ртпе байқ алады. Кейбір балаларда қ ұ рысу жә не лоқ су болуы мү мкін.

Иммунды жү йесі бұ зылғ ан науқ астардағ ы қ ызылшаның ағ ымы. АИВ-инфекциямен залалданғ андар жә не онкологиялық науқ астарда аурудың ағ ымы ерекше болады. Кө п жағ дайда (80%) қ ызылшаның ө те ауыр ө тетіні белгілі. Онкологиялық науқ астардың қ ызылшамен ауырғ андарының 70%-да ө лім қ аупі байқ алса, АИВ-залалданғ андарда - 40%. Ө те ауыр ағ ымғ а қ арамастан, науқ астардың 30%-да экзантема жойылады, ал 60%-да - бө ртпе атипті болады. Ауыр асқ ынулар жиі дамиды (энцефалит, ө кпе қ абынуы жә не т.б.).

Асқ ынулары. Тыныс алу жолдары шырышты қ абық тарының қ ызылша вирусымен зақ ымдануы бронхиттің, жалғ ан круптың, бронхиолиттің, ө кпе қ абынуының дамуына алып келуі мү мкін. Ө кпе қ абынуының кейбір тү рлерінде басты рольды вирус атқ арады. Кө здің дә некер қ абығ ынан басқ а, кейде кө здің мө лдір қ абығ ы да зақ ымғ а ұ шырайды. Сирек дамитын асқ ынуларғ а миокардит, гепатит, гломерулонефрит жатады.

Ауыр асқ ынуларғ а орталық жү йке жү йеснің зақ ымдануы (энцефалит, менингоэнцефалит) жатады (1000 науқ астың 1-де). Энцефалиттің белгілері экзантема пайда болғ аннан кейін 1 аптадан соң білінеді, кейде кеш пайда болуы да мү мкін (2-3 аптадан кейін). Дене қ ызуы қ айтадан кө теріліп, ағ заның улануы, ұ йқ ышылдық, ақ ыл-есті жоғ алту, амимия, нистагм, бет жү йкесінің невриті, аяқ -қ олдың салдануы, іш рефлекстерінің жойылуы білінеді.

Шеткі қ анда лейкопения, лимфоцитоз, ЭТЖ жоғ арылайды.

Диагностикасы. Аурудың шиеленісу кезең інде типті қ ызылшаның диагнозы қ иындық тудырмайды. Қ ызылша экзантемасының пайда болуына дейінгі бастапқ ы кезең де, диагноз тө менгі қ абақ тың ісінуімен қ атар кө здің дә некер қ абығ ының қ абынуына, ү стің гі тыныс алу жолдарының катарына, энантемағ а, Бельский-Филатов-Коплик дағ ының анық талуына, бө ртпенің дақ ты-паулезді, қ осылуғ а бейім бө ртпелердің сатылы тү рде дамуына негізделеді.

Егілген науқ астардағ ы аурудың атипті ағ ымын анық тау ө те қ иын. Ауруды қ ызамық тан, энтеровирусты экзантемадан, Розенбергтің инфекциялық эритемаларынан, аллергиялық бө ртпеден, жұ қ палы мононуклеоздан ажырату керек. Ол ү шін лабораториялық ә дістер қ олданылады. Бастапқ ы кезең де жә не бө ртпеден кейінгі алғ ашқ ы 2 кү нде қ ақ ырық тан, мұ рын шырышынан немесе дә реттен кө п ядролы гигант клеткаларын табуғ а болады. Осы материалдан, дақ ылды клеткаларындағ ы, қ ызылша вирус бө ліп алуғ а болатыны белгілі. Вирусты иммунофлюоресценция ә дісімен анық туғ а болады.

Серологиялық ә дістер кең қ олдануда: ТГАР, КБР, ИФА. IgM класына жататын антиденелер аурудың жедел тү ріне сә йкес келеді, ал IgG класына жататын антиделер бұ рын болғ ан инфекцияны немесе вакцинация болғ анын кө рсетеді. ПТР нә тижелі болады.

Емі. Этиотропты емі жетілмеген. Клиникалық белгілері білінгенде қ ызылшағ а қ арсы иммуноглобулин ешқ андай ә сер бермейді. Науқ ас ү йде емделуі тиіс. Ал ауруханағ а асқ ынғ ан жағ дайда жә не эпидемиологиялық кө рсеткіш бойынша жатқ ызылады. Қ ызба кезең інде тө сектік режим ұ сынылады. Тө секті кө зге кү н тү спейтіндей қ ою керек. Науқ асқ а кө п мө лшерде сұ йық тық беріледі, жеміс шырындары, витаминдер. Кө зге 20% сульфацил-натрий ерітіндісі, кү ніне 3-4 рет пайдаланылады.

Антибиотиктер тек қ ана аурудың бактериальды асқ ынулары дамығ анда тағ айындау керек: ампициллин, цефалоспориндер, макролидтер.

Алдын алу шаралары. Қ ызылшағ а қ арсы пассивті иммунизация жү ргізу керек. Пассивті иммунизация 3 жасқ а дейінгі балаларғ а, жү кті ә йелдерге, туберкулезбен ауыратын науқ астарғ а, ә лсіз иммунды жү йелі адамдарғ а кө рсетілген. 3 жастан жоғ ары қ ызылшамен ауырмағ ан, ә рі қ ызылшағ а қ арсы егілмеген балаларғ а жедел тү рде қ ызылшағ а қ арсы вакцина егілуі керек. Ауру кезінде баланы балалар мекемесіне 17 кү н бойы жібермеу қ ажет, ал профилактикалық иммуноглобулин қ олданғ андарды –21 кү н.

Қ ызылшадан сақ тандырудың сенімді ә дісі тірі вакцинамен иммунизация жасау. Бұ л егу қ орғ аушы ә серді 15 жыл бойы сақ тайды. Тірі вакцинаны жү кті ә йелдерге, туберкулез, лейкоз жә не лимфомамен ауыратын науқ астарғ а, сондай-ақ АИВ-залалданғ андарғ а белгілемейді. Кө п елдерде вакцинаны екі дозада қ олданады. Бірінші вакцинаны 1 жасқ а жақ ын балаларғ а енгізсе, 2-ші егуді 15-18 айлық балаларғ а жасайды. Иммунизация барысында балалардың 95% жақ сы нә тижелілікке жетеді.

Қ ЫЗАМЫҚ (КРАСНУХА, RUBEOLA)

Анық тамасы. Қ ызамық – тогавирустармен қ оздырылатын, ұ сақ дақ ты экзантемамен, лимфаденопатиямен, орташа қ ызбамен, жү кті ә йелдерде жатырдағ ы нә рестенің зақ ымдануымен сипатталатын жедел вирусты ауру.

Тақ ырыптың ө зектілігі. Белсенді иммунизацияны практика жү зінде енгізгенге дейін қ ызамық 6-9 жыл аралығ ымен эпидемиялық ө ршу тү рінде кездеседі. Осы егуді енгізуге байланысты ауру бірден тө мендеген. Сонымен, АҚ Ш-та 1964 жылы 1, 8 млн артық қ ызамық науқ астары тіркелген, нә тижесінде қ ызамық ауруымен туылғ ан балалардың саны 20 000 асқ ан. Ал 1984 жылы қ ызамық пен бар жоғ ы 745 адам ауырғ ан. Аурудың ең жоғ арғ ы ө ршу дең гейі сә уір-маусым айлары. Аурудың эпидемиялық ө ршу кезінде тек балалар ғ ана емес, сондай-ақ ересектер де, ә сіресе ұ йымдасқ ан ұ жымдардағ ы адамдар (ә скери қ ызметкерлер жә не т.б.) ауырады.

Қ ызамық жү кті ә йелдерге ерекше қ ауіп тө ндіреді. Аурудың трансплацентарлы берілуі жү зеге асырылып, туа пайда болғ ан ауыр ақ аулар дамиды.

Тарихи мә ліметтер. Қ ызамық ұ зақ уақ ыт жеке ауру ретінде саналмағ ан. Жеке нозология ретінде оны 1834 ж. Вагнер бө ліп шығ арғ ан. 1881 ж. Лондонда ө ткен халық аралық конгрессте бұ л ауруды жеке ауру ретінде қ абылдағ ан. 1938 ж. Hiro жә не Tasaka аурудың вирусты этиологиясын дә лелдеген. Ал қ ызамық вирусын 1962 ж. Parkman тапқ ан жә не толық зерттеген.

Этиологиясы. Қ ызамық вирусы тогавирустарғ а жатады. Вириондарының диаметрі - 60-70 нм, ү стің гі жағ ында сирек талшық тар орналасқ ан, ұ зындығ ы 8 нм, РНҚ бар. Басқ а тоговирустардан айырмашылығ ы, вируста нейраминидаза бар. Вирус кейбір маймылдың тү рлері ү шін патогенді. Ол кө птеген клетка дақ ылында кө беюге қ абілетті. Вирус сыртқ ы ортада тұ рақ сыз, ол қ ұ рғ атуда, рН ө згерісінде (6, 8 тө мен, 8, 0 жоғ ары), ультра кү лгін сә улесінің ә серінде, эфир мен формалин ә серінде тез жойылады.

Эпидемиологиясы. Аурудың кө зі тек қ ана науқ ас адам. Яғ ни, олар қ ызамық тү рлерінің клиникалық кө рінісі бар адамдар немесе аурудың атипті, бө ртпесіз, сондай-ақ туғ аннан қ ызамық тың вирусы ағ зада кө п айлар бойы сақ талуы мү мкін балалар (1, 5 жасқ а дейін). Қ ызамық вирустары сыртқ ы ортағ а бө ртпе пайда болғ анғ а дейін жә не бө ртпе шық қ аннан кейінгі 1 аптаның ішінде бө лінеді. Жү ре пайда болғ ан қ ызамық ауа-тамшылы жол арқ ылы, туа пайда болғ ан қ ызамық трансплацентарлы жол арқ ылы беріледі. Қ абылдаушылық жоғ ары. Контагиозды индексі ө те жоғ ары- 80-90%.

Патогенезі. Қ ызамық тың вирустары адам ағ засына тыныс алу жолдарының шырышты қ абық тары арқ ылы ө теді. Одан ә рі вирусемия басталады. Бү кіл организмге вирус гематогенді жолмен таралады жә не лимфа тү йіндерінің ө згерісін тудырады, яғ ни жасырын кезең нің аяғ ында олар ү лкейеді. Бұ л уақ ытта вирусты мұ рын жұ тқ ыншағ ынан бө луге болады. Бө ртпенің пайда болуымен вирус қ ан жә не жұ тқ ыншақ та табылмайды, бірақ кейде оның бө лінуі 1-2 аптағ а созылады. Антиденелер қ ан сарысуына бө ртпе шық қ аннан 1-2 кү ннен кейін бө лінеді. Одан ә рі олардың титрі жоғ арлайды. Ауруды бастан ө ткізгеннен кейін антиденелер ө мір бойы сақ талады, яғ ни иммунитет тұ рақ ты ә рі ө мірлік болады.

Қ ызамық вирусы жү кті ә йелдерде жатырдағ ы нә рестені зақ ымдайды. Нә рестенің жиі зақ ымғ а ұ шырауы, жү ктіліктің мерзіміне байланысты. Жү ктіліктің 3-4-ші аптасында қ ызамық пен ауыру жағ далары 60% нә рестенің кемтар болып туылуына себепші болса, ал 9-12-ші аптада осы ауруғ а шалдығ у-15% қ ұ райды, 13-16-шы аптасында -7% нә рестенің кемтарлық пен дү ниеге келуіне алып келеді. Қ ызамық ауруымен ө мірге келген нә рестенің организмінде вирус ұ зақ уақ ыт сақ талатындық тан, ол басқ а балалар ү шін аурудың жұ ғ у кө зі болуы мү мкін.

Клиникалық кө ріністері. Аурудың жасырын кезең і 11-24 кү нге дейін (жиі 16-20) созылады. Науқ астың жағ дайы жиі орташа ауырлық та немесе жең іл болады. Аздап ә лсіздік, бас ауыруы, кейде бұ лшық ет жә не буындардың ауыруы байқ алады. Дене қ ызуы кейде 38-39°С жеткенмен, кө п жағ дайда аздап қ ана кө теріліп, 1-3 кү н сақ талады. Объективті тексеру барысында тыныс алу жолдарының катаральды белгілері, жұ тқ ыншақ ты аздап қ ан кернеу білінеді. Аурудың 1-ші кү ндері лимфаденопатия пайда болады. Лимфаденит аурудың ерте пайда болатын жә не кеш жойылатын кө рінісі болып табылады. Ауру бірнеше тү рлерде ө теді. Қ ызамық тың клиникалық тү рлерінің жалпы қ абылданғ ан жіктелуі жоқ. Қ ызамық тың типтік тү рлеріне асқ ынбағ ан жә не асқ ынғ ан (артрит, энцефалит, тромбоцитопениялық қ анталағ ан бө ртпе, акушерлік патология) тү рлері жатады.

Асқ ынбағ ан тү рі жең іл немесе орташа тү рде ө тіп, ағ заның улануы ә лсіз болады. Аурудың барлық мерзімінде (22%) дене қ ызуы қ алыпты, немесе аздап кө терілген кү йде (48%), ал қ алғ ан науқ астарда дене қ ызуы (38-39°С) бұ рмаланғ ан болуы мү мкін. Қ ызба бар жоғ ы 2-4 кү н, кейде 5 кү нге дейін созылады.

Қ ызамық тың ө те жиі білінуі жоғ арғ ы тыныс алу жолдарының ринит (70%) жә не фарингит (90%) тү ріндегі қ абынуы болып табылады. Науқ астар қ ұ рғ ақ жө телге, тамақ тағ ы жағ ымсыз сезімге (жыбырлау, қ ұ рғ ау) шағ ымданады. Жұ мсақ таң дайда кейде ұ сақ қ ызыл элементтерді (Форхгеймер дағ ы) кө руге болады. Науқ астардың 70% жуығ ында кө здің дә некер қ абығ ының қ абынуы байқ алады.

Қ ызамық тың ерекше белгісі - экзантемалар. Бө ртпе жиі аурудың 1-ші кү ні (40%) пайда болады, бірақ ол 2-ші кү ні де (35%), ү шінші (15%) жә не 4-ші кү ні де (10%) шығ уы мү мкін. Алғ ашқ ыда ол бетте, содан соң бір тә уліктің ішінде кеуде мен аяқ -қ олдарда байқ алады. Қ ызылшадан айырмашылығ ы - бө ртпе шығ удың сатылылығ ы жоқ. Кө біне ұ сақ дақ ты бө ртпелер 5-7 мм кө лемінде, кейде 10 мм дейін жетеді. Дақ тармен қ атар жалпақ, диаметрі 2-4 мм розеолалардың, сирек папулалардың (тү йіншіктердің) кездесуі мү мкін.

Бө ртпе элементтерінің айналасында жең іл қ ышыну байқ алады. Олар 2-3 кү н сақ талады.

Атипті қ ызамық экзантемасыз жә не жең іл тү рде ө теді, ол тыныс алу жолдарының жең іл катаральды қ абынуымен жә не орташа лимфаденопатиямен сипатталады.

Инаппарантты қ ызамық ты анық тау қ иын. Қ ызамық тың бұ л тү рінің жиілігі тү сініксіз болып отыр. Аурудың клиникалық кө рінісіне қ арағ анда, ол 5-6 есе жиі байқ алады.

Шеткі қ анда лейкопения, лимфоцитоз, плазматикалық жасушалардың ө суі, ЭТЖ қ алыпты.

Туа пайда болғ ан қ ызамық. Бұ л аурудың синдромына жү рек ақ ауының дамуы, кө здің зақ ымдануы, микроцефалия, ақ ыл-естің кемдігі, керең дік жатады. Одан ә рі қ ант диабеті немесе ү демелі жеделдеу панэнцефалит дамиды.

Асқ ынулары. Буындардың аздап ісінуі жә не ауыруы, бө ртпе жойылғ аннан кейін 1-2 кү ннен соң пайда болып, ол 5-10 кү н сақ талады. Аса сирек асқ ынулардың бірі -тромбоцитопениялық қ анталағ ан бө ртпелер.

Тым ауыр асқ ынуы - энцефалит, ол бө ртпе жойылғ аннан кейін немесе экзантема фонында пайда болады. Науқ астарда қ атты бас ауыруы, науқ ас халының нашарлауы, қ ұ рысу, кома, гемипарездер байқ алады.

Диагностикасы. Эпидемиялық ө ршу уақ ытында типтік оқ иғ аларды жете тану қ иын емес. Ал атипті ағ ымның диагнозын анық тау қ иын. Ауруды ұ сақ дақ ты экзантемамен сипатталатын аурулардан ажырату керек (аденовирусты жә не энтеровирусты ауру, қ ызылша, инфекциялық мононуклеоз, дә рілік экзантема, инфекциялық эритема жә не т.б.).

Вирусты қ аннан, мұ рын жұ тқ ыншақ шырышынан бө ліп алуғ а болады жә не иммунофлюоресценция ә дісімен анық туғ а болады.

Серологиялық ә дістер кең қ олдануда: ТГАР, КБР. Серологиялық реакцияны 7-14 кү н аралығ ымен бірге қ ос сарысулармен қ ояды. Антиделердің титрі 4 есе жоғ арлау маң ызды болады.

ИФА.IgM класына жататын антиденелер аурудың жедел тү ріне сә йкес келеді, ал IgG класына жататын антиделер ауру латентті тү рде ө тіп, иммунитеттің пайда болуын немесе вакцинация болғ анын кө рсетеді.

ПТР нә тижелі болады.

Емі. Асқ ынбағ ан қ ызамық кезінде патогенетикалық, симптоматикалық терапия жү ргізіледі. Асқ ынулар дамығ ан кезде синдромды терапия стандартты ереже бойынша жү ргізіледі. Артрит дамығ анда хлорохин (делагил) 0, 25 г, тә улігіне 2-3 рет, 5-7 кү н ішінде беріледі, сонымен қ атар антигистаминді препараттар ұ сынылады. Геморрагиялық синдром дамығ анда - преднизолон (20-25 мг, 7-10 кү н), гепарин - 20-30 мың бірлік, тә улігіне жә не витаминдер жинағ ы қ олданылады.

Болжамы. Кө п жағ дайларда сауығ умен аяқ талады, ал энцефалит дамығ ан жағ дайда ө лім қ аупі 50%-ғ а жетеді. Туа біткен қ ызамық та кейбір кемістіктер кеш (1 жылдан кейін) дамуы мү мкін (мә селен: қ ұ лақ тың естімеуі).

Алдын алу шаралары. Тірі вакцина кө п елдерде табысты жү ргізілген. Иммунизацияның басты мақ саты - туа біткен қ ызамық тан сақ тандыру, осығ ан байланысты иммунизация жү ргізілетін негізгі контигент - 14-15 жастағ ы (кейбір елде 10-14, тіпті 9-11 жас) қ ыздар. Иммунитеттің шиеленісуі жә не ұ зақ тығ ы толық зерттелмеген. Жү кті ә йелдерге имунизация жү ргізу болмайды. Қ азіргі жағ дайда дивакцинаны (қ ызамық пен қ ызылшағ а қ арсы) қ олдануғ а болады.

Ауру ошақ тарында дезинфекция жү ргізілмейді. Науқ асты 5 кү нге оқ шаулайды.