ЖҰҚПАЛЫ МОНОНУКЛЕОЗ

Син.: Филатов ауруы, Пфейффер ауруы, бездік қ ызба, моноцитарлы баспа

Анық тамасы. Жұ қ палы мононуклеоз – қ оздырғ ышы кө бінесе аэрогенді механизммен берілетін, клиникасында қ ызбамен, интоксикациямен, баспамен, лимфаденопатиямен, гепатоспленомегалиямен жә не қ анда атипті мононуклеарлардың пайда болуымен сипатталатын жедел антропонозды вирусты жұ қ палы ауру.

Тақ ырыптың ө зектілігі. Жұ қ палы мононуклеозбен аурушаң дық кең таралғ ан. Кө бінесе жасө спірімдер ауырады. Клиникалық кө рінісі полиморфты болғ андық тан кө птеген жұ қ палы жә не жұ қ палы емес аурулармен салыстырмалы диагностика жү ргізу қ ажет. Аса маң ыздылығ ы – бұ л ауру ЖИТС-ассоциирленген комплексті аурулар тобына жататындығ ы.

Тарихи мә ліметтер. Ауруды алғ аш рет Н.Ф.Филатов 1885 жылы анық тап, «лимфа бездерінің идиопатикалық қ абынуы» деп атағ ан болатын. Сондық тан кө птеген жылдар бойы «Филатов ауруы» деп аталды. 1889 жылы неміс ғ алымы Е.Пфейффер лимфополиадениті мен аң қ аның зақ ымдалуы дамитын безді қ ызбамен ауырғ ан науқ астың ұ қ сас клиникалық кө рінісін сипатттап жазғ ан. М.А.Эпштейн мен Д.М. Барр 1964 жылы Беркитт лимфомасының клеткаларынан герпес тә різді вирусты анық тады. Аурудың патогенезі мен клиникасын, емдеуін зерттеуге И.А.Кассирский, Н.И.Нисевич, Н.М.Чирешкина сияқ ты ғ алымдар ү лкен ү лес қ осқ ан.

Эпштейн-Барр вирусының этиологиялық ролі дә лелденгеннен кейін жә не диагностиканың ерекше ә дістері жете зерттелгеннен соң, аурудың эпидемиологиялық ерекшелігі жә не клиникалық белгілерінің спектрі анық талғ ан.

Этиологиясы. Аурудың қ оздырғ ышы- EBV – герпес топтарының вирусына қ атысты жә не ө зінің морфологиясы бойынша қ арапайым герпестің вирустарынан айырмашылығ ы жоқ. Вирустың репликациясы приматтардың В-лимфоциттерінде ө теді. Сыртқ ы ортада тұ рақ тылығ ы тө мен, қ ұ рғ атқ анда, жоғ ары температура ә серінен тез жойылады. Қ ұ рамында ДНҚ бар.

Эпидемиологиясы. Инфекция кө здері – науқ ас адамдар, соның ішінде аурудың манифесттік, кө мескі тү рімен ауыратындар жә не тасымалдаушылар. Берілу механизмі – аэрогенді, жұ ғ у жолы - ауа-тамшылы, бірақ жиі сілекей арқ ылы да (мә селен, сү йісу кезінде) беріледі, қ ан қ ұ ю кезінде де инфекция берілуі мү мкін. Вирус сыртқ ы ортағ а 18 сағ аттың ішінде бө лінеді. 50% -ғ а жуық ересек адамдар бұ л ауруды жасө спірім шақ та бастан кешеді. Қ ыздардың арасында жұ қ палы мононуклеоздың ең жоғ ары жиілігі 14-16 жаста байқ алғ ан, ал ер балаларда-16-18 жас аралығ ында. 40 жастан жоғ ары адамдар ө те сирек ауырады. Бұ л ауру жаппай таралғ ан, ә сіресе дамушы елдерде. Инфекция кө п жағ дайда кө мескі тү рде ө теді. Аурудың жоғ ары дең гейі жылдың суық мезгілінде кө п тіркеледі.

Патогенезі. Вирус жұ тқ ыншақ тың шырышты қ абық тары арқ ылы еніп, гематогенді жә не лимфогенді жолдармен таралады, кө мекей бездеріне, лимфа тү йіндеріне, кө к бауырғ а жә не басқ а мү шелерге ө тіп, олардың гиперпластикалық процестерін қ оздырады.

Мононуклеоздың патоморфологиясы лимфа тү йіндерінің, кө к бауырдың, бауырдың, жілік майының биоптаттарын тексеру негізінде зерттелген. Патологоанатомиялық тексеру барысында лимфа тү йіндерінің, кө к бауыр мен бауырдың ұ лғ айғ аны жә не жұ тқ ыншақ тың ісіну ө згерісі айқ ындалғ ан. Инфекциялық ү рдістің бә сең деуінен соң, вирусты бө лек В-лимфоциттерден жә не мұ рын - жұ тқ ыншақ тың эпителий клеткаларынан табуғ а болады. Зақ ымданғ ан клеткалардың жартысы жойылып, вирустар жаң а клеткаларды залалдай бастайды. Клеткалық жә не гуморальды иммунитет бұ зылады. Бұ л суперинфекциялар екіншілік инфекцияның қ ұ рылуына мү мкіндік береді.

Жұ қ палы мононуклеоз кезінде иммунитет тұ рақ ты, реинфекция тек антидене титрінің жоғ арылауына ғ ана ә келеді. Инфекция нышансыз жә не жасырын тү рінде кең таралғ ан, себебі вирусқ а қ арсы антиденелер ересек адамдардың 50-80% - да табылғ ан.

Клиникалық кө ріністері. Жасырын кезең нің ұ зақ тығ ы - 4-15 кү н (жиірек 1 аптағ а жуық). Ауру жедел басталады. Аурудың 2-4-ші кү ндері қ ызба мен ағ заның улануы ең жоғ арғ ы дең гейге жетеді. Алғ ашқ ы кү ндері ә лсіздік, бас ауыруы, бұ лшық ет пен буынның сырқ ырап ауыруы, ал кейінірек - тамақ пен жұ тқ ыншақ тың ауыруы пайда болады. Дене қ ызуы –38-40°С. Қ ызбаның ұ зақ тығ ы –1-3 апта. Тонзиллит аурудың бірінші кү ні немесе кештеу, қ ызба мен аурудың басқ а да белгілерімен (5-7-ші кү ндері) бірге кө рінеді. Кө мекей безінің зақ ымдануы 90% науқ астардан байқ алғ ан. Аурудың алғ ашқ ы кү ндерінде науқ аста тамақ тың ауыруы мен жыбырлауы білінеді. Алғ ашқ ыда катаральды баспа жиі бір жақ ты болса, ал тым кеш мерзімде фолликулярлы, лакунарлы, сирегірек жаралы жә не кү л ауруындағ ы фибринозды жабынды сияқ ты баспа білінуі мү мкін.

Лимфаденопатия барлық науқ астарда байқ алғ ан. Жақ тың бұ рышындағ ы, қ ұ лақ арты, мойын, желке лимфа тү йіндері жиі зақ ымғ а ұ шырайды. Полиаденопатия - тұ рақ ты симптом. Перифериялық лимфа тү йіндерінің кө лемі 0, 5-2, 0 см-ге дейін жетеді.. 10-15 кү ннен кейін лимфа тү йіндерінің кө лемі қ ысқ ара бастайды, алайда олар 2-3 айдай уақ ытта аздап ү лкейген тү рде қ алуы мү мкін.

25% науқ астарда экзантема болады. Бө ртпенің пайда болуы мен ерекшелігі кең кө лемде ө згереді. Ол аурудың 3-5-ші кү ндері кө рініп, макулопапулезді (қ ызылша тә різді), ұ сақ дақ ты, розеолезды, папулезды, петехиальды сипатта болады. Бө ртпе 1-3 кү н болып, ізсіз жоғ алады. Жаң а бө ртпелер болмайды. Гепатоспленомегалия аурудың 3-5-ші кү ні пайда болып, 3-4 апта бойына сақ талады.

Жү йке жү йелерінің зақ ымдануы сирек кездеседі. Менингит, сирек жағ дайда-менингоэнцефалит, энцефаломиелит, полирадикулоневрит тә різді асқ ынулары болуы мү мкін. Ауру 7-10 кү ннен 4-6 аптағ а дейін созылады, алайда ұ зақ қ а созылатын ағ ымының болуы ық тимал (3 айғ а дейін), созылмалы тү рі 1-2 жылғ а дейін жетеді.

Перифериялық қ анда лейкоцитоз (9-25х10⁹/л) білінген. Бір ядролы элементтердің саны (лимфоциттер, моноциттер, атипті мононуклеарлар), 1-ші аптаның соң ында 80-90% -ғ а жетеді. Мононуклеар реакциясы 3-6 ай жә не тіпті бірнеше жыл сақ талады.

Жұ қ палы мононуклеоздың клиникалық тү рінің дара жіктелуі жоқ.. Кейбір авторлар 20-ғ а дейінгі ә ртү рлі тү рді бө лген. Ауру типті жә не атипті болып ө туі мү мкін. Клиникалық кө рінісінің ауырлығ ына байланысты жең іл, орташа, ауыр тү рлерін ажыратады.

Асқ ынулары. Жұ қ палы мононуклеоз кезінде аурудың асқ ынуы жиі болмайды, бірақ ө те ауыр болуы мү мкін. Гематологиялық асқ ынуларғ а аутоиммунды гемолитикалық анемия, тромбоцитопения, гранулоцитопения жатады. Мононуклеоздан қ айтыс болудың бірден бір себебі - кө кбауырдың жарылуы. Ә ртү рлі неврологиялық асқ ыну: энцефалит, бас сү йек жү йелерінің салдануы, соның ішінде Белла салдануы, менингоэнцефалит, Гийен-Барр синдромы, полиневрит, кө лденең миелит, психоз. Гепатиттің, сондай-ақ кардиологиялық асқ ынулар (перикардит, миокардит) дамуы мү мкін. Гемолитикалық анемияның ұ зақ тығ ы-1-2 ай. Мононуклеоз кезіндегі ө лім себептерінің бірі - энцефалит, тыныс алу жолдарының обструкциясы, кө кбауырдың жарылуы екені белгілі.

Диагностикасы. Аурудың диагностикасы клиникалық симптомдарғ а (қ ызба, лимфаденопатия, бауыр мен кө кбауырдың ұ лғ аюы, перифериялық қ анның ө згерісі) негізденген. Гематологиялық зерттеу маң ызды орын алады. Лимфоциттер санының кө беюі жә не атипті мононуклеардың пайда болуы тә н (барлық лейкоциттерден 10% жоғ ары).

Диагностика мақ сатында полимеразды тізбекті реакция, Пауль-Буннель реакциясы, Гоффа-Бауэр реакциясы қ олданылады.Вирустың бө лінуі кү рделі.

Жұ қ палы мононуклеозды баспадан, кү л ауруының ә р тү рлерінен, цитомегаловирусты инфекциядан, АИВ-инфекциясының алғ ашқ ы клиникалық сатыларынан, листериоздың баспалы тү рлерінен, вирусты гепатиттерден, қ ызылшадан, қ ан ауруларынан салыстыру жү ргізу керек.

Атипті мононуклеарлар 1-ші кү ні білінеді. 3-ші аптаның соң ында олардың мө лшері азая бастайды, лимфоцитоз бірнеше ай сақ талады.

Емдеуі. Науқ астарды клиникалық кө рсеткіші бойынша ауруханағ а жатқ ызады. Гепатиттің белгілері бар кезде ғ ана арнайы №5-ші диета талап етіледі.

Аурудың жең іл тү рлерінде дә румендер мен симптоматикалық терапиямен шектеуге де болады.

Кортикостероидтарды гемолитикалық анемия мен неврологиялық асқ ынулар кезінде тағ айындау керек. Ауыр ағ ымды ағ заның улануында жә не дене қ ызуының кө терілуінде преднизолон белгіленген (30-40 мг ү лкендерге, ал балаларғ а 0, 5- 1, 0 мг/кг тә улігіне, 3-5 кү н ішінде, емдеу курсы 7-10 кү нге созылады).Антибиотиктерді ө кпе қ абынуы тә різді асқ ынуында тағ айындайды. Кө кбауыр жарылғ анда тез арада хирургиялық ем керек. Созылмалы мононуклеозда симптоматикалық жә не патогенетикалық терапия жү ргізіледі.

Болжамы. Қ олайлы. Ө лім қ аупі кө кбауырдың жарылуына байланысты туады, сондай-ақ, жү йке жү йесінің зақ ымдануы мен ә ртү рлі этиологиялы бактериальды инфекциялардың қ осылуы болады; асфиксия ө те сирек.

Алдын алу шаралары. Бұ л аурудың профилактикасы жете зерттелмеген. Ошақ тарғ а іс-шаралар жү ргізілмейді. Науқ асқ а жеке ыдыс-аяқ, сү лгі, ал балаларғ а-ойыншық тар берілуі тиіс.

ШЕШЕК

Анық тамасы. Шешек(натуральная оспа, Variola vera) – жоғ ары контагиозды қ асиетімен, ауыр ағ ымымен, қ ызбамен, жалпы улану симптомдарымен, бө ртпемен сипатталатын вирусты инфекция. Қ азіргі уақ ытта табиғ и жағ дайда шешек қ оздырғ ышы кездеспейді.

Тарихи мә ліметтері. Адамдар шешекті 5000 жыл бұ рын білген. Шешектің іздері Рамзес V фараонның мумиясында қ алғ ан (бұ л ғ асырғ а 3000 жыл дейін). Індеттер барлық елдерде болғ ан. Эдвард Дженнер сиыр шешегінің қ оздырғ ышын адамдарғ а ең гізген кезде олар бұ л аурумен жең іл тү рінде ауырып шешекпен ауырмайтынын дә лелдеді. 1-ші вакцина 1796 ж маусымның 17 жұ лдызында жасалғ ан. 1958 ж. Бү кілә лемділік денсаулық сақ тау ассамблеяның XI сессиясында Совет одағ ының ұ сынысы бойынша бү кіл ә лемде шешекті аластуғ а бағ дарлама қ абылданып шешек эпидемиясына қ арсы кү рес басталады. 1977 ж желтоқ санның 26 жұ лдызында Сомалида соң ғ ы ауру тіркелді.1980 ж. ә лемде шешектің жойылғ анын ресми жариялағ ан. Бү кіл ә лемде вирустың 2 зертханасы қ алдырылғ ан: Мә скеуде жә не Атлантада, қ алғ ан жерде олар жойылғ ан.

Этиологиясы. Вирустың 2 тү рі анық талғ ан: Variola major – шешектің қ оздырғ ышы, жә не Variola minor – аластримнің қ оздырғ ышы. Аластрим – жең іл ағ ымымен сипатталатын шешек. 2 вирустың биологиялық жә не антигендік қ асиеттері бірдей. Шешектің қ оздырғ ышы – поксвирус тұ қ ымдастығ ына жатады. Бұ л ірі вирустар, вирионның кө лемі 200-320 нм. Қ ұ рамында РНҚ бар.

Сыртқ ы ортада тұ рақ ты, вирусты мұ зды немесе лиофилизді жағ дайда сақ тайды.

Эпидемиологиясы. Аурудың кө зі –науқ ас адам. Контагиозды қ асиеті 1 кү н бө ртпе пайда болғ анғ а дейін басталып қ абыршақ тың ә бден тү скенге дейін сақ талалады. Берілу жолы – аэрогенді. Алғ ашкы кезең де вирус мұ рын тамақ тың шырышты қ абатында сосын бө ртпелердің ішінде сақ талады. Бірақ контакты, инокуляциялық, трансплацентарлық жолдарымен жұ ғ уы мү мкін. Вирус киімге, тө секкке тү сіп кепкен тү рінде айлар бойы сақ талады. Сол себептен науқ ас жатқ ан бө лменің ауасын тазартып тұ ру кажет.