Син.: инфлюэнца

Анық тамасы. Тұ мау (Grippus) – ауру қ оздырғ ышы аэрогенді механизм арқ ылы берілетін, клиникасындажалпы улану белгілерімен жә не жоғ арғ ы тыныс жолдарының шырышты қ абатының зақ ымдалуымен, ә сіресе трахеит белгілерімен кө рінетін, эпидемия тү рінде кең таралатын жедел вирустық инфекция.

Тақ ырыптың ө зектілігі. ДДҰ мә ліметтері бойынша бү кіл ә лемде 40 млн. адам жұ қ палы аурулармен ауырады, оның 90%-н тұ мау мен басқ а жедел респираторлы-вирусты инфекциялар қ ұ райды. ЖРВИ тобында тұ мау маң ызды орын алады. Эпидемия кезінде тұ мау кө бінесе ауыр ағ ымды ө теді, сондай-ақ ә ртү рлі созылмалы аурулардың ө ршуі тә н. Қ азіргі кезде де тұ маудың диагностикалық қ ателіктері жоғ ары пайызды қ ұ райды. Осы мә селелер тұ маудың ерте диагностикасының аса маң ыздылығ ын кө рсетеді.

Тарихи мә ліметтер. Тұ мау эпидемиялары туралы деректер ертеден белгілі. Еуропалық елдерде ол «инфлюэнца» деп аталатын, қ азіргі кездегі жалпы атауы - «грипп». XIX ғ асырдың соң ынан бастап адамзат тұ маудың ауыр тө рт пандемиясын басынан ө ткерді: 1889-1890, 1918-1920, 1957-1959, 1968-1969 жылдары. 1918-1920 жылдардағ ы «испандық» пандемия 20 млн. адамның ө мірін қ иса, 1957-1959 жж. «азиялық тұ мау» кезінде 1 млн.-ғ а жуық адам ө лімге ұ шырады.

Тұ маудың ауру қ оздырғ ышы вирус екендігі 1933 жылы У.Смитпен, К.Эндрюспен, П, Лейдлоумен анық талғ ан, кейін ол тұ маудың А типінің вирусы деп аталды. 1940 жылы Т.Френсис пен Т.Меджилл грипптің В типін шақ ыратын вирусты, ал 1947 жылы Р.Тейлор С типті вирусты анық тады. тұ маудың А тү рі В, С тү рлеріне қ арағ анда ө те кең таралғ ан.

Этиологиясы. Тұ мау қ оздырғ ышы – қ ұ рамына РНҚ кіретін Orthomyxoviridae тұ қ ымдастығ ына жататын пневмотропты вирус. Сыртқ ы қ абық шасында гемагглютинин жә не нейраминидаза деп аталатын гликопротеидтері бар. Ішкі нуклеопротеидтің антигендік сипаты (S-антиген) бойынша тұ мау вирустары А, В жә не С типтеріне бө лінеді.

Тұ мау вирустары сыртқ ы ортада тұ рақ ты емес. Тө менгі температурада жақ сы сақ талады, ал қ ыздырып, қ айнатқ анда тез жойылады. Бұ л вирустардың ультракү лгін сә улелеріне жә не ә деттегі залалсыздандыратын заттарғ а сезімталдығ ы ө те жоғ ары.

Эпидемиологиясы. Аурудың инфекция кө зі – тұ маумен ауырғ ан науқ ас адам. Науқ астың жұ қ палылығ ы ауруының алғ ашқ ы кү ндерінде аса жоғ ары, катаральды белгілердің айқ ындылығ ына байланысты жө телгенде, тү шкіргенде, қ атты сө йлегенде сыртқ ы ортағ а кө птеп таралады. Инфекцияның берілу механизмі – аэрогенді, таралу жолы– ауа-тамшылы. Эпидемиялардың қ айталану уақ ыты мен сырқ аттанушылық дең гейі тұ рғ ындардың жү ре пайда болғ ан типтік арнайы иммунитетінің ұ зақ тығ ына жә не вирустың антигендік қ асиеттерінің ө згергіштігіне байланысты. Иммунитет А тұ мауынан кейін 1-3 жыл, ал В тұ мауынан кейін 3-6 жыл сақ талады.

Патогенезі. Тұ мау вирусы тыныс жолдарының эпителиіне тропты.Патогенезінде 5 негізгі кезең ді ажыратады:

1. Вирустың тыныс жолдарының жасушаларындағ ы репродукциясы.

2. Вирусемия, токсикалық жә не токсикалық -аллергиялық реакциялар.

Ә ртү рлі мү шелер мен жү йелерге токсикалық ә сері (ә сіресе, жү рек-қ ан тамырлар мен жү йкеге) вирустың ө зіне жә не жасушаның ыдырау ө німдеріне байланысты.

3. Тыныс жолдарының зақ ымдалуы (ү рдістің белгілі бір бө лімінде шоғ ырлануы)

4. Тыныс алу жолдарының, басқ а мү шелер мен жү йелердің бактериалды асқ ынулары.

5. Патологиялық ү рдістің кері дамуы.

Вирусемия мен токсикалық ә сер нә тижесінде қ ызба жә не жалпы улану белгілері дамиды.

Қ ан тамырлар қ абырғ асының тонусының, ө ткізгіштігінің бұ зылуы циркуляторлық бұ зылыстарғ а ә келіп соғ ады.

Респираторлы жолдар эпителиінің тосқ ауылдық қ ызметінің бұ зылуы, лейкоциттердің фагоцитарлы белсенділігінің тө мендеуі бактериалды асқ ынуларғ а, созылмалы аурулардың ө ршуіне ә келеді.

Клиникалық кө ріністері. Грипптің жіктелуі:

• ағ ымы бойынша - типтік жә не атиптік;
• клиникалық кө ріністерінің ауырлығ ы бойынша - жең іл, орташа, ауыр тү рлерін ажыратады;
• кейбір авторлар гипертоксикалық тү рін бө леді.

Инкубациялық (жасырын) кезең бірнеше сағ аттан 3 кү нге дейін, ә детте 1-2 кү н.

Клиникалық кө ріністе 2 негізгі синдром бө лінеді: жалпы улану жә не тыныс жолдарының зақ ымдалуы (катаралды синдром).

Ә детте (типтік жағ дайда) тұ мау жедел басталады: тоң ғ ыштық, бастың ауыруы пайда болады. Бірнеше сағ аттан кейін дене қ ызуы 38, 5-40°С-қ а дейін жоғ арылайды. Ә лсіздік, дененің «сынуы», бұ лшық еттердің, сү йектердің, буындардың ауыру сезімі дамиды. Бас ауыру маң дай жә не самай аумақ тарында орналасады, бірте-бірте кү шейеді. Сонымен қ атар, кө з алмаларының ауыру сезімі пайда болып, жарық қ а сезімталдық жоғ арылайды. Айқ ын улану бастың айналуымен, анорексиямен, қ ұ сумен, геморрагиялық синдроммен қ атарласады.

Аурудың бірінші тә улігінде науқ ас мұ рын-жұ тқ ыншақ тағ ы қ ұ рғ ақ тық қ а, ауыру сезіміне, мұ рынның бітелуіне шағ ымданады. 2-3-ші кү ндері науқ астардың кө бісінде қ ұ рғ ақ жө тел, кеуденің ауыру сезімі пайда болады. 3-4 кү ннен кейін жө телге қ ақ ырық қ осылады.

Асқ ынбағ ан жағ дайда қ ызба ұ зақ тығ ы А тұ мауы кезінде 1-6 кү н (кө бінесе 4 кү н), ал В тұ мауы кезінде одан кө бірек болады.

Дене қ ызуының тө мендеуі- кризистік немесе тездетілген лизиспен жү реді.

Науқ асты қ арап тексергенде аурудың бірінші кү ндері бетінің қ ызаруын, ісінуін, склера тамырларының инъекциясын, кейде 3-4 кү ні ұ шық ты кө реміз. Аурудың ауыр ағ ымында тері жабындылары бозғ ылт, цианоз байқ алады. Аң қ а қ ызарғ ан, гиперемия жайылмалы, доғ ашық тар мен жұ мсақ таң дайда, жұ тқ ыншақ тың артқ ы қ абырғ асында айқ ынырақ кө рінеді. Науқ астардың кө бісінде жұ мсақ таң дайда, кейде тілшік пен доғ ашық тарда дә нді тү йіршіктерді байқ ауғ а болады. Жұ тқ ыншақ тың артқ ы қ абырғ асы қ ұ рғ ақ тау, ү лкейген лимфа фолликулдері кө рінеді. Мұ рынның шырышты қ абаты гиперемияланғ ан, ісінген. Аурудың 2-3 кү ндері серозды, кейін шырышты бө лінулер пайда болуы мү мкін.

Аурудың бірінші кү ндері пульс дене қ ызуына сә йкес, кейде салыстырмалы брадикардия немесе тахикардия байқ алады. Қ ан қ ысымы тө мен болуы мү мкін. Науқ астардың кө бісінде жү рек тондары бә сең дейді. ЭКГ-да улану синдромына тә н ө згерістер болады: Т тістерінің тө мендеуі, Q-T, P-Q интервалдарының ұ заруы. Қ ызба кезең інде ентігу болады. Аускультация арқ ылы қ атайғ ан (кейде везикулярлы тыныс), қ ысқ а уақ ыт арасында қ ұ рғ ақ сырылдар анық таймыз. R-граммада ө кпенің тамырлар суретінің кү шеюін жә не ө кпе тамырларының кең еюін кө руге болады. Ас қ орыту жү йесі аз зақ ымдалады. Ауыр жағ дайларда тә бет жоғ алады. Науқ астың тілі ылғ алды, ақ жабындымен жабылғ ан. Іштің қ атуы байқ алады.

Шеткі канда: лейкопения, нейтропения, эозинопения, моноцитоз, ЭТЖ қ алыпты немесе тө мендеген.

Зә р шығ ару жү йесінен диурездің тө мендеуін, протеинурия, микрогематурия, цилиндрурия байқ ауғ а болады.

Вегетативті нерв жү йесінің зақ ымдалуының айқ ын белгілері кө рінеді: беттің қ ызаруы, тершең дік, пульс ө згергіштігі.

Орталық жү йке жү йесінің зақ ымдалуы интоксикация белгілерімен, ауыр ағ ым кезінде менингеалды белгілермен, қ ұ рысулармен, энцефалопатия белгілерімен кө рінеді. Сонымен қ атар, перифериялық жү йке жү йесі де зақ ымдалады: жергілікті гиперестезиялар жә не парестезиялар, кейбір нервтердің невралгиясы.

Реконвалесценция кезең і 1-2 аптағ а дейін созылады. Бұ л кезең астеновегетативті синдроммен, созылмалы аурулардың ө ршуі мен асқ ынулардың пайда болу мү мкіндіктерінің бейімділігімен сипатталады.

Тұ маудың жең іл тү рінде улану ә лсіз болады. Дене қ ызуы субфебрилді, аурудың ұ зақ тығ ы - 2-3 кү н. Кейбір жағ дайларда жоғ арғ ы тыныс жолдарының бұ зылу белгілері басым болады. Орташа ауырлық тағ ы ағ ым жиі кездеседі. Бұ л ағ ымғ а айқ ын улану жә не жоғ ары тыныс жолдарының бұ зылу белгілері тә н. Қ ызба ұ зақ тығ ы 4-5 кү н. Тұ маудың ауыр тү рі кү рт басталумен, жоғ ары дең гейдегі жә не ұ зағ ырақ қ ызбамен, ө те айқ ын дамығ ан интоксикация белгілермен сипатталады. Адинамия, бастың айналуы, естен тану, ұ йқ ының бұ зылуы, анорексия, қ ұ су, қ ұ рысулар, менингеалды белгілер, энцефалиттік синдром, жү рек-қ ан тамырлар зақ ымдалуы байқ алады. Ауыр тү рінің ұ зақ тығ ы пайда болғ ан асқ ынуларғ а байланысты. Тұ маудың гипертоксикалық тү рінің клиникасында ө те ауыр нейротоксикоз, жү рек-қ ан тамырлар жетіспеушілігі, тыныс алу жетіспеушілігі басым болады. Бұ л тү рдің ерекшеліктері: ағ ым ауырлығ ы жә не жылдамдығ ы, ө лім қ аупінің жоғ арылығ ы.

Тұ маудың атиптік жасырын тү рі сирек кездеседі. Бұ л тү рге негізгі белгілердің біреуінің болмауы тә н.

Асқ ынулары: пневмония, ЛОР-мү шелерінің зақ ымдалуы (ринит, фарингит, ларингит, трахеобронхит, баспа, синуситтер, отит т.б.), жү йке жү йесінің зақ ымдалуы (менингоэнцефалит, арахноидит, полиневрит т.б.), созылмалы аурулардың ө ршуі.

Диагностикасы: Мұ рынның, жұ тқ ыншақ тың бө лінулері, қ ан-вирусологиялық зерттеулерге алынады.

Тез диагностикалау ү шін флюоресценциялаушы антиденелер ә дісі қ олданылады.

Сонымен қ атар, серологиялық ә дістердің маң ызы жоғ ары: гемагглютинацияны тоқ тату реакциясы, комплемент байланыстыру реакциясы, нейтрализация реакциясы.

Егер антиденелер титрі динамикада жоғ арыласа – нә тиже «оң» деп саналады.

Соң ғ ы жылдары иммундық ферменттік анализ жә не молекулярлы гибридизация ә дістері қ олданылады.

Емдеуі. Гриппен ауырғ ан науқ астардың кө бісі ү йде емделеді. Ауруханағ а аурудың ауыр тү рімен жә не асқ ынулары пайда болғ ан науқ астар жатқ ызылады.Емдеу шаралары:

1) тө сектік тә ртіп;

2) кө п мө лшерде сұ йық тық ішу;

3) этиотропты ем: а) гриппке қ арсы иммуноглобулин; б) лейкоцитарлы интерферон; в) ремантадин, амантадин, римантадин, альгирем, занамивир, осельтамивир, рибавирин; г) оксолин майы;

4) патогенездік ем: а) гипосенсибилизация (димедрол, супрастин т.б.); б) дә румендер (В, С тобы); в) дезинтоксикациялық ем (5% глюкоза, Рингер ерітіндісі ж.т.б.); г) қ осарланғ ан патогенетикалық дә рі-дә рмектер (антигриппин, антигриппин-АНВИ, антигриппокапс, фервекс)

5) симптоматикалық ем: а) жө телге қ арсы жә не қ ақ ырық тү сіретін дә рілер (тусупрекс, либексин, пектуссин, бромгексин, амбросан, лазолван, мукалтин жә не т.б.); б) дене қ ызуын тө мендететін дә рілер (аспирин, колдрекс, парацетамол ж.т.б.); 6) бактериалды асқ ынулар қ осылғ ан жағ дайда – антибиотиктер (бензилпенициллин, амоксициллин, амоксиклав жә не.т.б.).

Грипптің гипертоксикалық тү рі қ арқ ынды терапия бө лімшесінде емделеді.

Алдын алу шаралары. Белсенді иммунизация мақ сатымен инактивацияланғ ан жә не тірі вакциналар қ олданылады.

Эпидемия алдында интерферон стимуляторлары қ олданылады.

Эпидемия кезінде шұ ғ ыл профилактика ү шін оксолин майы, лейкоцитарлы интерферон, ремантадин, арбидол ұ сынылады.

Эпидемияғ а қ арсы шаралар:

- науқ асты бө лек жатқ ызу (изоляция);

- науқ ас жатқ ан бө лменің ауасын тазартып тұ ру;

- ылғ алды тазартулар;

- бетперде кию;

- ультракү лгін лампаларын қ олдану.

Қ ұ стар тұ мауының негізгі айырмашылық тары:

Қ ұ стар тұ мауы - аса қ ауіпті зооантропонозды жұ қ палы ауру. АIV(Н5N1) типті вируспен шақ ырылады. Адамдар науқ астар мен ауру қ ұ стардан ә ртү рлі жолдармен жұ қ тыруы мү мкін: ауа-шаң, ауа-тамшы, алиментарлы, контактті жолдар арқ ылы. Инкубациялық кезең і – 3-7 кү н (қ ысқ аша – 1-2 кү н). Клиникалық белгілердің ә ртү рлі болуы: ә деттегі тұ мауғ а тә н белгілерден бастап (қ ызба, жұ тыну кезіндегі ауру сезім, жө тел) кө здің зақ ымдануы, жедел респираторлы дистресс-синдром, қ ан аралас қ ақ ырық болатын вирусты пневмония, гепатомегалия, бү йрек қ ызметінің бұ зылуы, панцитопения. Тез арада ө мірге қ ауіп тө ндіретін асқ ынулардың дамуы жә не жоғ ары пайызды ө лім-жітім тә н. Лабораториялық диагностикада вирусологиялық ә діспен (АIV-Н5 N1 вирусын анық тау) қ атар иммундыферменттік анализ бен полимеразды тізбекті реакцияның маң ызы зор. Этиотропты емге тамифлю (осельтамивир), реленза (занамивир) қ олданылады. Профилактика ү шін вакцинация жасалынады, иммунитетті жоғ арылататын жә не вирусқ а қ арсы препараттар тағ айындалады.