Туляремия жағдайларының жіктемесі

Туляремияның ойық жара-бубонды (ойық жара, тері) (А21.0) жә не бубонды нысандарының болжамды жағ дайы (басқ а нысандар А21.8) қ ызба мен уыттану жә не мына белгілердің біреуі немесе екеуі болғ ан жіті ауруда қ ойылады:

1) кем дегенде мына қ асиеттердің ү шеуімен сипатталатын тү пкірдегі лимфатү йіндер топтарының біріндегі бубон (немесе периаденитсіз лимфаденит):

жекелеген лимфатү йіннің (лимфатү йіндердің) ұ лғ аюы;

шамалы ауырсыну;

жұ мсақ -эластикалық консистенция;

саусақ пен сезу кезіндегі қ озғ алушылық;

2) мына даму кезең дерінің бірінде болатын бастапқ ы ауырсынатын тері аффекті:

папула;

везикула;

пустула (ірің ді);

ойық жара (терең, қ анық ты, инфильтратты негізде ірің ді-геморрагиялық бө лінетін, гиперемия шашағ ымен қ оршалғ ан).

Туляремияның кө здік-бубонды нысанының (А21.1) болжамды жағ дайы қ ызба мен уыттану жә не туляремиялық бубонның барлық қ асиеттерімен сипатталатын айқ ын білінген конъюктивиттің, беттің бір жақ ты ісігінің жә не периорбитальды ісік пен жергілікті мойын (жақ асты) лимфаденитінің коньюктивасындағ ы бастапқ ы аффекті (папула тү ріндегі – пустула – ойық жаралар) болғ анда жіті ауру кезінде қ ойылады.

Туляремияның ангиозды (ангиозды-бубонды) нысанының (басқ а нысандар – А21.8) болжамды жағ дайы қ ызба мен уыттану жә не туляремиялық бубонның барлық қ асиеттерімен сипатталатын, айқ ын білінетін бір жақ ты ірің ді-некротиялық ангина мен жергілікті мойын (жақ асты) немесе жұ қ тыншақ асты лимфаденитінің бастапқ ы аффекті болғ анда жіті ауру кезінде қ ойылады.

Туляремияның ө кпе (қ абыну) нысанының (А21.2) болжамды жағ дайы қ ызба, бауыр мен/немесе кө к бауыр ұ лғ аюы жә не тү бірлі, паратрахеялық немесе медиастиналдық лимфатү йіндер ұ лғ аюы болғ анда (рентгенограммада) барабар диагнозсыз жіті асқ ынғ ан ауру кезінде қ ойылады.

Туляремияның абдоминалды (ішек) нысанының (А21.3) болжамды жағ дайы қ ызба, бауыр мен/немесе кө к бауыр ұ лғ аюы жә не мезентериалды лимфатү йіндердің (оң жағ ы) болғ анда жіті асқ ынғ ан ауру кезінде қ ойылады.

Туляремияның барлық нысандары ү шін ық тимал жағ дай болжамды жағ дайды анық тауғ а сә йкес жә не кемінде мыналардың бірі болғ анда қ ойылады:

1) ауырғ анғ а дейін ү ш апта ішінде туляремияның табиғ и ошағ ында жә не мыналардың бірі болғ анда:

туляремияны ық тимал тасымалдаушы жануарлардың шикі етін пайдалану;

бұ лақ тың, қ ұ дық тың, басқ а да ашық су кө здерінің қ айнамағ ан суын пайдалану;

шө пке, сабанғ а байланысты ауыл шаруашылығ ы жұ мыстарына қ атысу;

кененің немесе басқ а қ ан сорғ ыш жә ндіктердің шағ уы;

туляремияны ық тимал тасымалдаушы жабайы кә сіпшілік жануарларды аулау, ө ндіру жә не бө лшектеу;

туляремияны ық тимал тасымалдаушы жануарлармен тікелей немесе жанама контактіде болу;

2) расталғ ан туляремия жағ дайымен эпидемиологиялық байланыс;

3) қ ан сарысуындағ ы F. tularensis антиденелері титрінің кемінде тө рт есе кө беюі;

4) егілмеген адамдардағ ы оң тері аллергиялық сынама.

Туляремияның барлық нысандары ү шін расталғ ан жағ дай мына белгілердің кемінде біреуі болғ анда қ ойылады:

1) бө лінетін тері аффектінен, лимфатү йіндердің ішінен, қ ақ ырық тан, коньюктивадан алынғ ан жағ ындылардан, ауыз-жұ тқ ыншақ тан, нә жістен немесе қ аннан Francisella tularensis тірі ө сінділерінің бө лінуі;

2) ПТР-дағ ы клиникалық материал сынамаларын зерттеудің нә тижесі оң болғ анда;

3) ИФА-ның нә тижесі оң болғ анда;

4) қ ос сарысуларды зерттеу кезінде F. tularensis антиденелері титрлерінің тө рт есе ұ лғ аюы.

ТҮ ЙНЕМЕ (ANTHRAX)

Син. Тү йнеме, кү йдіргі, Сібір жарасы.

Анық тамасы. Тү йнеме - Bacilla аnthracis қ оздыратын, зооноздар тобына жататын, айқ ын улану белгілерімен, терінің, лимфа тү йіндердің жә не ішкі ағ залардың серозды-геморрагиялық қ абынуымен сипатталатын аса қ ауіпті жұ қ палы ауру.

Тақ ырыптың ө зектілігі. Тү йнеме аса қ ауіпті жұ қ палы аурулар тобына жатады. Бұ л ауру қ азіргі уақ ытта барлық елдерде жануарлар арасында, сондай-ақ адамдарда да кездеседі. Тү йнеме мә селесінің ө зектілігі АҚ Ш жә не баска елдерде тү йнеме қ оздырғ ышының спораларын биологиялық қ ару ретінде қ олданылуына байланысты ерекше арта тү сті. Тү йнеменің қ олайсыз ошақ тары мал шаруашылығ ы кең інен дамығ ан елдер: Америка Қ ұ рама Штаттарында, Африкада, Латын Америкасында, Грецияда, Италияда, Испанияда, Албанияда, Португалияда, Туркияда, Иранда, Ү ндістанда, Қ ытайда жә не т.б. орналасқ ан. Ертеден–ақ Франциядағ ы тү йнемелік Бос алаң қ айы, Черногория жә не Сербиядағ ы жайылымдық тар, Ноттингемпширдегі (Ұ лыбритания) Нене ө зенінің жағ алауы, Оң тү стік Дакотадағ ы бірқ атар жайылымдық тар белгілі. ДДСҰ мә ліметтері бойынша жануарлардағ ы тіркелген тү йнеме оқ иғ алары мен шарпындарының саны бойынша бірінші орынды Азия қ ұ рлығ ы алады.

Қ азақ стан Республикасы кө п жылдар бойы аталғ ан нозология бойынша қ олайсыз болып табылады жә не Тә жікстан, Тү ркменістан, Қ ырғ ызстаннан кейін 3-4 – ші орындарды алады. Қ азақ стан Республикасында 1992-2001 жылдар аралығ ында тү йнеменің 20-дан 60-қ а дейін оқ иғ алары тіркелген, ол 100 мың тұ рғ ынғ а шақ қ анда 0, 1-0, 4 қ ұ райды. Оң тү стік Қ азақ стан облысы (ОҚ О) бү кіл тү йнеме ауру кө рсеткішінің 47-99% алады. Мысалы, 2000 жылы Республика бойынша тіркелген 34 ауру оқ иғ асының 33-і осы облысқ а тиесілі. 1996-2000 жылдар аралыгы кезең інде ОҚ О–да тү йнеменің терілік тү рінің 78 оқ иғ асы тіркелген, оның 2-ү і ө ліммен аяқ талғ ан.

Тарихи мә ліметтер. Тү йнемекө не заманнан бері белгілі ескі аурулардың қ атарына жатады. Тү йнеменің сү реттемесі Гомердің «Иллиадасында», Овидийдің «Метаморфозасында» кездеседі. Бұ л ауруды К.Гален, А.Целк, Вергилий «қ асиетті от» десе, араб дә рігерлері «парсы оты» деп атағ ан. Орыс дә рігері С.С.Андреевский ерлікпен ө зіне жұ қ тыруы нә тижесінде (1788 ж. Оралда) бұ л ауруды зерттеп, «Сібір жарасы туралы» шығ армасында оның сү реттемесін жазды, аурудың атын беріп, жануарлар мен адамдардағ ы тү йнеме қ оздырғ ышының біркелкілігін анық тады, оның жануарлардан адамдарғ а берілу мү мкіндігін дә лелдеді. Тү йнеменің қ оздырғ ышын1850 жылы К.Давин ашқ ан, оғ ан Bacillus аnthracis атын Ф.Кон берген. Қ оздырғ ыштың таза дақ ылын Р.Кох (1876) бө ліп алғ ан. Л.Пастер 1881 жылы вакцина жасап, тү йнеменің алдын алу ү шін ұ сынды.

Тү йнеме қ азақ жерінде де ертеден белгілі. Тұ рмыс-тіршілігі мал ө сірумен тығ ыз байланысты кө шпенді ата-бабаларымыз тө рт тү лік малдағ ы тү йнемені тү рліше атағ ан: топалаң (қ ойда), кебенек, шө кшек (ешкіде), қ араталақ (ірі қ арада), жамандат (жылқ ыда), ақ шелем (тү йеде). Адамдардағ ы аурудың терілік тү рін кү йдіргі деп атаса, жайылмалы тү рлеріне тү йнеме деген атау берген.

Этиологиясы. Ауруды қ оздыратын микроб – тү йнеме таяқ шасы – B. Аnthracis. Bacillacae тұ қ ымдастығ ана жатады, ұ зындығ ы 5-8 мкм жә не диаметрі 1, 2 мкм, ұ штары тік бұ рышты немесе аздап ішке қ ысылғ ан (иінді бекіністі бамбук таяғ ын еске тү сіретін) біршама ірі, қ озғ алысы жоқ, грам «оң» таяқ ша. Бацилла барлық анилин бояуларымен жақ сы боялады, ағ зада қ осарланып немесе қ ысқ а тізбекше, ал қ оректік орталарда «маржан алқ а» тү ріндегі ұ зын тізбек қ ұ рай орналасады. Жануарлар ағ засында жә не кейбір қ оректік орталарда капсула тү зеді, ағ задан тыс орталық та сопақ ша тү рдегі споралар тү зеді. Споралар 43º С-тан жоғ ары жә не 15º С-тан тө мен температурада тү зілмейді. Споралардың қ ара шірік топырақ та қ олайлы жағ дайда вегетативті тү рге ө тіп, кү з тү скенде қ айта спорағ а айналуы мү мкін екендігі дә лелденген. Кү н сә улесінен қ орғ алғ ан жә не басқ а да жағ дайлар бар жерлерде споралар жылдар бойы, ал кейде бірнеше жылдарғ а дейін сақ талуы мү мкін.

Бациллалар экзотоксин ө ндіреді, ол 3 компоненттен тұ рады: қ орғ аушы (протективті) антиген, ісіктік фактор, жә не леталді фактор. Микроорганизмнің вегетативті тү рі 60º С температурада 15 мин. ішінде, қ айнатқ анда -1-2 мин. ө леді.

Споралар ыстық қ а тұ рақ ты: 120-140º С температурадағ ы ыстық ауа ә серінен 2-3 сағ атта, 110º С температурада автоклавта 40 мин. ө леді. Қ оздырғ ышты 5% фенол ерітіндісі, 3% хлорамин ерітіндісі, асқ ын тотығ ы, ыстық формальдегид, 1% формалин, 10% тұ тқ ыр натр ө лтіреді.

Эпидемиологиясы. Тү йнеме – зооноз. Аурудың негізгі кө зі ә ртү рлі ауылшаруашылық малдар (қ ой – 45-55%, ірі қ ара мал- 32-37%, жылқ ы мен бұ ғ ы – 5%, ешкі, есек, тү йе – 1%, шошқ а - 4% жә не ө те сирек ит, мысық да аурады); кейбір жабайы аң дар (марал, қ оян, киік, қ асқ ыр, шиебө ра, аю, жолбарыс, арыстан, пума, борсық). Жануарлар тү йнемені алиментарлы жол арқ ылы (шө ппен, сумен, жеммен бірге топырақ ты жұ тып), трансмиссивті (жигалка шыбыны, шіркейлер шақ қ анда) жұ қ тырады. Спора фагоциттердің ішінде лизиске ұ шырғ анда жануарларда ауру дамиды. Залалданғ ан жануарларда ауру жайылмалы тү рінде ө тіп, 95% ө лімге ұ шырайда. Тү йнемені атжалмандар, бақ алар, қ ұ стар қ абылдмайды, оларда И.И. Мечниковтың пікірі бойынша (1951) фагоциттердің тү йнемелік бациллаларды жұ ту қ асиеті жоғ ары. Ауру адамғ а келетін болсақ, олар аурудың кө зі бола алмайды, ауру адамнан тү йнеменің сау адамғ а жұ ғ уы ғ ылыми дә лелденбеген мә селе.

Берілу жолдары:

1) Контактілі-жарақ аттық (ауру мал жә не ет ө німдерімен жанасқ анда, малды кү ту, сою, етін бө лшектеу жағ дайларында);

2) трансмиссивті (жигалка шыбыны, шіркейлер шақ қ анда: олар бірінші жануарларды шағ ып сосын адамғ а шапқ анда);

3) алиментарлы (термиялық ө ндеуі шамалы ет тағ амдарын қ абылдағ анда);

4) аэрогенді (аэрозоль арқ ылы – споралары бар шаң –тозаң тыныс жолдарына тү скенде).

Берілу факторларғ а – ауру малдан алынатын ө німдер: еті, сү ті, жү ні, терісі, сү йегі, жә не ауру мал жайылғ ан немесе кө мілген топырақ, т.б. жатады.

Ө мірде кездесетін кездейсоқ жағ дайлар да кө ң іл аударуғ а тұ рады:

- Ақ тө бе облысының Ырғ ыз ауданында бір жанұ яда 1 жасар, 12 жасар бала мен олардың 39 жастағ ы шешесі тү йнемемен аурады. Анық тай келгенде балалардың шешесі кезінде мал кө мілген жерден далада қ урап жатқ ан асық ты ү йге теріп ә келген, олармен жаң ағ ы балалары ойнағ ан. Сө йтіп ауру сү йек арқ ылы жұ қ қ ан;

-Бір ә йел мал қ орасын сылап болғ ан соң бірнеше кү ннен кейін тү йнемемен ауырады. Анық тай келгенде науқ ас балшық қ а кө ң қ осқ анынын айтады;

-Бір адам қ и мен тезек дайындап жү ргенде ауырады. Анық тай келгенде кө ршінің сиыры осыдан бір неше жыл бұ рын ауырып арам ө лгені анық талды;

-Бір кішкентай баланы самарғ а суғ а шомылдырғ аннана кейін ауырғ аны анық талғ ан. Сұ рай келгенде осының алдында жаң ағ ы самарғ а саң ырауқ ұ лақ ты жуып тазартқ ан. Ал саң ырауқ ұ лақ ө скен жердің топырағ ында тү йнеме таяқ шасының спорасы болса керек;

-Сол даладан теріп ә келген гү л (қ ызғ алдақ тың) ауру шақ ыруына себеп болғ аны ғ ылыми деректерде жазылып қ алдылылғ ан;

-Бір адам жү ннен тоқ ылғ ан мочалканы базардан сатып алып суғ а тү скен. Біраздан кейін ү стіне тү йнеме жарасы қ аптап кеткен. Осымен бірге малдың терісінен, жү нінен жасалғ ан жағ а, қ олғ ап, байпақ кигеннен кейін жарақ аттар болғ ан теріде тү йнеменің пайда болғ аны белгілі.

Қ абылдаушы макроорганизм. Жиілей ауруғ а ауыл тұ рғ ындары (95%), кә сіптік топтар (малшылар, ет комбинатының қ ызметкерлері, шашлык дайындаушылар). Ауру жаз-кү з айларында ө ршиді.