Кенелік энцефалит

Анық тамасы. Кенелік энцефалит - орталық жү йке жү йесінің зақ ымдануымен, клиникалық полиморфизммен сипатталатын вирусты табиғ и-ошақ тық трансмиссивті ауру.

Тақ ырыптың ө зектілігі. Кенелік энцефалиттабиғ и-ошақ тық трансмиссивті ауру. Аурудың табиғ и ошақ тары Грецияда, Чехияда, Швейцарияда, Латвияда, Белоруссияда, Батыс Украинада, Қ ырғ ызстанда анық талғ ан. Ресейде аурудың табиғ и ошағ ы Калининград облысынан Сахалинге дейін территорияда орналасқ ан. Жыл сайын Ресейде 10 мың адам ауруғ а шалдығ ады. Қ азақ станда аурудың табиғ и ошақ тары болып Алматы, Талдық орғ ан, Шығ ыс Қ азақ стан облыстары табылады. Ауру жоғ ары ө лім-жітімділік кө рсеткішімен, аурудан кейін дамитын қ алдық тардың қ ауіпімен ерекшеленеді.

Тарихи мә ліметтер. Кенелі энцефалиттің клиникасын 1936-1940 жылдарда алғ аш рет сипаттап жазғ ан отандық ғ алымдар А.Г.Попов, А.Н.Шаповал, М.Б.Кроль, И.С.Глазунов. Вирусты 1937 жылы отандық ғ алымдар Л.А.Зильбер, Е.Н.Левкович, А.К.Шубладзе, М.П.Чумаков, В.Д. Соловьев, А.Д. Шеболдаев ашқ ан. Ғ ылыми экспедиция 1937-1941 жылдары Л.А.Зильбердің, Е.Н.Павловтің, А.А.Смородинцевтің жә не И.И.Рогозиндердің жетекшілігімен жұ мыс істеп, 1937-1941 жылдары вирусты жұ қ тыратын иксодты кенелердің ролі дә лелденген. А.А.Смородинцев, М.П.Чумаков жә не т.б. 1951-1954 жылдары Совет Одағ ының батыс аудандарында кенелі энцефалиттің ө згеше нозогеографиялық тү рін - екі толқ ынды сү тті безгекті жазғ аны мә лім.

Этиологиясы. Кенелі энцефалиттің вирусы флавивирус (В тобы) тегіне, тогавирус тұ қ ымдастығ ына, арбовирустар экологиялық топтарына жатады. Қ оздырғ ыш ү ш тү рге бө лінеді

1. Еуропалық

ü Орта еуропалық энцефалит, lxodes ricinus кенелерімен беріледі, ө лім-жітімділік кө рсеткіші – 1-2%

2. Сібірлік

Батыс- сібірлік энцефалит

3. Қ иыршығ ыстық

Қ иыршығ ыстық энцефалит немесе орыс кө ктемгі-жазғ ы кенелік энцефалит

lxodes persulcatus кенелерімен беріледі, ө лім-жітімділік кө рсеткіші – 5-20%

Вирустар сфералық пішінді, кішкентай денешік тү рінде келеді, диаметрі 40-50 нм, ішіне РНҚ кіреді. Нуклеокапсид липопротеидтің сыртқ ы қ абығ ымен қ оршалғ ан, тікенектер батқ ан, гликопротеидтен қ ұ ралып, гемагглютинациялық қ асиеттері бар.

Вирус тауық тың ұ рығ ында жә не ә р тү рлі торша дақ ылдарында ө седі. Вирусқ а лабораториялық хайуандардан басымрақ сезімталдары – ақ тышқ андар, атжалмандар, емшек баласы мақ та мұ жыма тышқ аны, маймылдар, ал ү й малдарынан - қ ойлар, ешкілер, торайлар жә не жылқ ылар.

Вирус жоғ ары температурағ а, ультракү лгін сә улесіне тө зімсіз. Тоң азытқ ыш температурасындағ ы сү тте вирус 2 апта, қ аймақ та 2 ай сақ талады. Ыстық сү тте (60°С) вирус 20 минуттан соң, қ айнағ ан суда - 2 мин. соң ө летіні белгілі. Тө мен ауа қ ысымында ұ зақ сақ талады, қ ұ рғ атылғ ан кү йде - жыл аралығ ында сақ талады. 5% лизол 1 мин., ү шхлоруксусты қ ышқ ыл 10 мин. Ішінде вирусты жояды

Эпидемиологиясы. Аурудың кө зі –130 тү рлі кеміргіштер жә не басқ а жабайы сү т қ оректілер - кенелерді “қ оректендірушілер”, соның ішінде кеміргіштер (қ оян, кірпі, алатышқ ан, дала тышқ аны), қ ұ стар (сиыр қ ұ йрық сары шымшық, зяблик (сайрайтын орман қ ұ сы), чечетка, шыбшық), жыртқ ыштар (қ асқ ыр). Қ оздырғ ыштың берілу механизмі бойынша кенелі энцефалит трансмиссивті табиғ и-ошақ тық жұ қ палы ауруларғ а жатады. Ауру кенелердің шағ уы арқ ылы беріледі. Вирусты тасымалдаушылар – lxodes persulcatus, lxodes ricinus кенелері. Кенеге вирус залалданғ ан жануардың қ анын сору арқ ылы жұ ғ ады. Қ ан сорғ ан соң, 5-6 кү ннен кейін вирус кененің барлық мү шелеріне ө теді, вирустар жыныс аппаратына, ішекке, сілекей бездеріне шоғ ырланып, кененің барлық ө міріне дейін сақ талады, яғ ни 2-4 жыл. Кенелерде вирустың трансовариальді берілуі қ алыптасқ ан. Кене адамғ а шабуыл жасағ анда ол иық, кеуде, мойын, бас аймақ тарында жабысып шағ ады. Кененің шағ уын адам сезбейді, себебі олрадың сілекейінің анестезиялық ә сері бар. Жабысқ ан кене адам денесінде 4-6 кү н бой жү реді.

Табиғ и ошақ тарда кенелердің вирустармен залалдануы (вириформность) 2-5% - 40% қ ұ райды. Вирус адамғ а кенелердің қ ысқ а уақ ыт жабысқ анда да, кенелерді алып тастағ аннан кейін де жұ ғ уы мү мкін.

Эпидемиялық сипаттамасы бойынша кө ктем-жаздық кенелі энцефалиттердің ошақ тары 3 топтқ а бө лінеді:

а) табиғ и жабайы ошақ;

б) шаруашылық жұ мыстардың ә серінен ө згерген ошақ;

в) тұ рғ ын ел маң ындағ ы ошақ - антропоургиялық (еселенген) ошақ тар, кенелерді қ оректендіретін кеміргіштерден ө зге, ү й жануарлары да жатады.

Кенелік энцефалит алиментарлы жолмен де (ешкі мен сирек сиырдың шикі сү тін асқ а қ олдану) арқ ылы беріледі. Вирустармен жұ мыс істейтін лабораторияның жағ дайы бұ зылғ анда, ауа-тамшылы жолмен жұ ғ у оқ иғ алары да кездескені белгілі.

Кенелі энцефалит ауруына кө ктем-жаз мезгілділігі тә н, кенелердің жоғ ары белсең ділігі кезінде ауру ө ршиді. 20-40 жастағ ы адамдар айрық ша ауырып, жергілікті тұ рғ ындарғ а қ арағ анда шеттен келгендер, қ алалық тар жиі ауырады. Жергілікті тұ рғ ындарда табиғ и иммунизация процессі жү реді, сондық тан олардың ауыруы сирек кездеседі. Ауырғ андардың 75%-ын қ ала тұ рғ ындары қ ұ рап, олардың қ ала шетіндегі ормандарда, бау жә не бақ шаларда болғ аны анық талады.

Кенелік энцефалиттің табиғ и ошақ тарында аурудың ә бден шиеленісуі, иксод кенелерінің санының кө беюімен байланысты.

Патогенезі. Патологиялық анатомиясы. Инфекцияның кіру қ ақ пасы трансмиссивті жолмен жұ ғ у кезінде – тері жабындысы, алиментарлы жолмен жұ ғ у кезінде - ас қ орыту жолдарының шырышты қ абаты. Вирусемия дамиды. Вирус гематогенді жә не лимфогенді жолдармен лимфа тү йіндерге, ішкі мү шелерге ө тіп, орталық жү йке жү йесіне жетеді. Вирус жасушаларда фиксацияланып, дегенеративті ө згерістер тү дырады. Жұ лынның алғ ы мү йіздерімен сопақ ша мидың ядролары зақ ымдалып, некрозды жә не дистрофиялық ө згерістер дамиды. Мидың қ абық шаларымен тамырлары зақ ымғ а ұ шырайды. Вирусемия екі толқ ынды сипатта болады. Біріншілк вирусемия қ ысқ а мерзімді болады, қ айталама вирусемия вирус қ арқ ынды кө бейіп ОЖЖ зақ ымдағ анда дамиды. Вирус организмде ұ зақ уақ ыт сақ талуы мү мкін. Вирустың тасымалдаушылығ ы, латенттік инфекция, баяу дамитын созылмалы персистентті инфекция ретінде ө туі мү мкін.

Клиникалық кө ріністері. Инкубациялық кезең 3-25 тә улікті қ ұ райды (орташа 7-14 кү н). Ауру жедел басталады.

Клиникалық белгілеріне байланысты, жү йке жү йесінің зақ ымдануының дә режесі жә не сипаты, келесідегідей тү рлерге бө лінген:

ü қ ызбалық;

ü менингеальды;

ü менингоэнцефалиттік;

ü менингоэнцефалополиомиелитттік (полиомиелиттік);

ü полирадикулоневриттік.

Кенелі энцефалиттің қ ызбалық тү рі науқ астарда шамамен 1/3 кездесіп, жү йке жү йесі зақ ымдалмайды. Ә детте продромсыз басталып, дене қ ызуы тез 38-39◦ C жетеді. Қ ызудың кө терілуі бірнеше сағ аттан, бірнеше тә улікке дейін тү спейтіні айқ ын (кейде менингизмнің білінуі байқ алады). Айқ ын бастың ауруы, миалгиялар, бет, мойын терісің гиперемиясы анық талады. Аурудың ұ зақ тығ ы 3-7кү н, ағ ымы қ атерсіз, болжамы қ олайлы болады.

Менингеальді тү рі кенелік энцефалиттің типті тү рі. Менингитке тә н жоғ ары қ ызба, бастың ауруы, қ ұ су, менигеальді синдром дамиды. Ликвор мө лдір, кейде азғ ана опалесцирленген сипатта, қ ысымы кө теріліп, орташа лимфоцитарлық плеоцитоз (100-600 клетка 1 мкл) анық талады. Белок жиі қ алыпты кө лемде болып немесе 1-2 г/л-ден асып кетпейді. Ликворда ө згерістер 2-3 аптадан бірнеше айғ а дейін сақ талуы мү мкін.

Кейбір науқ астарда ө ткінші энцефалиттік нышандар бақ ылануы мү мкін. Болжамы қ олайлы.

Менингоэнцефалиттік тү рі 15% (Қ иыршығ ыстық тү рінде 40% дейін) кездесіп, ауыр ағ ымымен сипатталады. Антипиретиктерге резистентті жоғ ары қ ызба, менигеальды синдром, энцефалит кө ріністері дамиды. Науқ ас жиі қ озып, немесе тежеліп, есінен тануы мү мкін. Мидың зақ ымдану диффузды немесе ошақ тық сипатқ а ие. Диффузды менингоэнцефалит кезінде естің бұ зылуы, тремор, фибриллярлы бет бұ лшық еттерінің жыбырлауы жә не аяқ -қ олдың, қ олдың қ алтырауы, рефлекстердің терең жабың қ ылығ ы, бұ лшық ет тонусының тө мендеуі. Менингоэнцефалит ошақ тары арқ ылы клиникалық кө ріністерінде ми заттарының зақ ымдану аумағ ы анық талады. Ми жарым шарының біреуіндегі заттың зақ ымдалу оқ иғ асында, оң немесе сол аяқ -қ олдың спастикалық парезы дамып, беттегі жә не тіл асты жү йкелерінің осы жақ тағ ы парездері дамиды. Сол жақ жарым шарында процесстер арқ ылы сө йлеудің бұ зылуы пайда болмақ. Егер мидың қ антамырындағ ы бө лімде, ақ заттарғ а зақ ым келсе, онда альтернириялық синдром артып-ошақ тың қ абынуы жағ ында бас сү йек жү йкесінің парезі жә не қ арама-қ арсы дене жақ тағ ы аяқ -қ олдың парезі дамиды. Бас сү йек жү йкесінің арасында III, IY, Y, YI, YII, IX, X, XI, XII жұ птар зақ ымданады. Ә сіресе кенелік энцефалит ү шін, бас сү йек жү йкесінің IX, X, XII жұ п ядросының патологиялық процеске қ атысу сипаты, жұ мсақ таң дайдың парезіне ә келіп, мың қ ылдақ дауыс, сө йлеудің кө мескіленуі, афония, жұ тқ ыншақ тың бұ зылуы, тыныс жолдарына шырыштың толуымен сипатталады. Сілекейдің шұ быруы жоғ арылауы, тахикардия, диспноэ тә різді парездер білінеді. Бульбарлы бұ зылу науқ астардың 1\4-де кездеседі. Науқ астарда эпилепсия, джексон тә різді ұ стамалары болуы ық тимал.

Менингоэнцефалополиомиелиттік (полиомиелитік) тү рі, науқ астарда шамамен 1/3-де білінеді. Оғ ан жалпы улану жә не менингеальды синдромдар тә н, ошақ тық немесе диффузды энцефалит, мойын бұ лшық етінің парезімен, кө кірек, аяқ -қ ол аумағ ында білініп, мойын бұ лшық етінің, иық, жоғ арғ ы қ олдардың симметриялы зақ ымдануы, кейде қ абырғ а арасының бұ лшық еттерінің зақ ымдануы кездеседі. Бұ л науқ астарғ а аса тә н нышан “кеудеге бастың салбырауы” (бас тік кө терілмей, енжар салбырайды), бұ л нышанды А.Г.Панов сипаттап жазғ ан. Науқ астарда қ озғ алтқ ыштың бұ зылуы 7-12 кү н ү дей тү сіп, 2-3 аптаның соң ында ауруда бұ лшық еттің семуі дамитыны айқ ын. Кенелік энцефалиттің полирадикулоневриттік тү рі сирек (2-4% оқ иғ а) кездеседі.

Екітолқ ынды кенелік энцефалит алиментарлы жұ ғ умен сипатталады (екітолқ ынды сү тті безгек). Бұ л клиникалық тү рі кезінде қ ызба 3-5 кү нге созылып, апирексия кезең і басталады, 3-8 кү ннен кейін энцефаломиелит дамиды.

Менингеальды жә не қ ызбалық тү рлерінің болжамы қ ауіпсіз, менингоэнцефалиттік, полиомиелиттік, полирадикулоневриттік тү рлерінде ө лім қ аупі 25-30% жетеді. Жазылғ андарда 1-2 жылғ а дейін, ал кейде орталық жү йке жү йесінің органикалық ө згерісі ө мір бойы сақ талады, ол кепкен сал ауруы, бұ лшық еттің семуі, дискинезия, ақ ыл-ойдың тө мендеуі, кейде эпилепсия ауруы тү рінде болмақ.

Аурудан кейін тұ рақ ты иммунитет дамиды. Табиғ и ошақ тағ ы жергілікті тұ рғ ындарда табиғ и иммунизация процесі қ алыптасқ ан.