Токсоплазмоз

Анық тамасы. Токсоплазмоз – Toxoplazma gondii қ оздыратын, бірнеше механизмдермен берілетін, клиникалық полиморфизммен сипатталатын, жиі патологиялық процесс орталық жү йке жү йесінің, кө ру мү шелерін, лимфа тү йіндерін, жү рек жә не қ олқ а бұ лшық еттерін, жыныс мү шелерін жә не басқ а жү йелерді зақ ымдайтын, негізінде жасырын (латентті) жә не созылмалы тү рде дамитын зоонозды табиғ и-ошақ ты антропургиялық протозойлы инвазия.

Тақ ырыптың маң ыздылығ ы. Токсоплазмоз - убиквитарлы ауру: барлық климаттық аймақ тардан Қ иыр Солтү стікке дейін кездеседі. Адамдардың токсоплазмозбен залалдануы 5-90%. Аурудың субклиникалық тү рлері жиі кездеседі, ал клиникалық кө ріністері бойынша ауруғ а полиморфизм тә н. Оның полиморфизіміне байланысты басқ а ұ қ сас аурулармен салытыруғ а тура келеді. Маң ызды мә селе болып туа пайда болғ ан токсоплазмоз саналады.

Тарихи мә ліметтері. Токсоплазманы алғ ашқ ы рет 1908 жылы Тунисте француз ғ алымдары Ш.Николь мен А.Мансо африкалық Ctenodactylus gondіі дейтін кеміргіштің (сондық тан паразиттың аты - toxoplasma gondіі) жә не Ф.Сплендоре Бразилияда қ ояндардың организмінен тапқ ан. 1930 жылы Д.Н.Засухин мен Н.А.Гайский токсоплазмаларды сарышұ нақ тардың организмінен тапқ ан. Олар ең бірінші болып бұ л инвазияның табиғ и-ошақ тылығ ы туралы болжам айтып, кейіннен оны дә лелдеді.

Этиологиясы. Қ оздырғ ышы – Toxoplasma gondіі, қ арапайымдылардың споралылар класына жататын облигатты жасушаішілік паразит, морфологиясы жарты ай немесе созың қ ы апельсин ү лесшесіне ұ қ сас болады (toxo – грекше арка деген сө з). Бір шеті ү шкірленген, екіншісі – жұ мырланғ ан, ұ зындығ ы – 4-7 мкм. Цитоплазмасы Романовский-Гимза ә дісімен ашық кө к тү ске, ядросы - қ ызыл-кү лгін тү ске боялады. Токсоплазмалар барлық сү тқ оректілердің эритроциттерінен басқ а жасушалардың бә рінің ішінде ө сіп-ө ніп кө бейеді, тіндерде аурудың жіті кезінде табылады. Вегетативтік тү рінің (трофозоиттардың) бір жасуша ішінде шоғ ырлануын жалғ ан циста (псевдоциста) дейді. Тіндерде (мидың, кө здің, бұ лшық еттің т.б.) токсоплазмалар тығ ыз қ абаттан қ оршалғ ан нағ ыз цисталар қ ұ райды. Олар сыртқ ы ортада тө зімді болады.

Морфологиялық ерекшеліктері жә не даму циклі. Ие жасушасының ішінде орналасқ ан токсоплазмалар – эндозоидтар деп аталады. Эндозоид жарты ай пішіндес (ө лшемі 4-7 х 2-4 мкм). Оның бір ұ шы ү шкір, екінші ұ шы дө ң естелген. Орталығ ында ядросы бар. Ү шкірленген ұ шында микроскоппен қ арағ анда коноидкө рінеді, ол сорғ ышқ а ұ қ сас. Коноид паразиттің жасушасына бекітіліп енуі ү шін қ ажет. Эндозоид жыныссыз кө бейеді, ұ зыннан бө ліну немесе эндогония жолымен жү реді. Бірнеше бө лінулерден кейін ие жасушасының цитоплазмасында кө птеген токсоплазмалар пайда болады да, мембрананы созады. Токсоплазмалардың жасуша мембранасының астында жиналуын псевдоциста деп атайды. Зақ ымданғ ан жасуша ө лгеннен кейін токсоплазмалар жаң а жасушағ а енеді. Созылмалы токсоплазмозда псевдоцистамен қ атар шынайы цисталар тү зіледі. Бұ л ә детте, токсоплазмалардың тірі жинақ тары (100 мкм-ге дейін), қ алың қ абат астында бірнеше жү з токсоплазмалар жиналады. Жасушадағ ы цисталар тіршілігін бірнеше жылғ а дейін сақ тауы мү мкін. Иесінің паразиттік тіршілігіне кө нуі жә не тү рдің жыныссыз кө беюі арқ ылы ұ зақ уақ ыт тіршілік етуге бейімді. Алайда, тү рді сақ тап қ алу ү шін токсоплазма ә р кезде жынысты жолмен де кө бейеді. Ол мысық тектес жыртқ ыштар денесінде жү зеге асырылады (ә сіресе, ү й мысық тарында). Ол ү шін жің ішке ішек эпителиінде алдымен бір эндозоидтардан макрогаметоциттер тү зіледі, ал кейін макрогаметалар, ал басқ а біреулерінен микрогаметоциттер, ә рі қ арай микрогаметалар; популяциядан кейін зигота тү зіледі, оның қ алың қ абығ ы бар. Мұ ндай форма ооциста деп аталады.

Резистенттілігі. Токсоплазманың ооцисталары сыртқ ы ортада ұ зақ уақ ыт шыдай алмайды, қ ысқ а мерзімге тасымалдаушылардың ө лігінде жә не экскременттерінде ғ ана сақ талады. Цисталары ә лде қ айда тө зімді келеді.

Токсоплазмамен ластанғ ан заттар қ ұ рғ атылғ ан кезде қ оздырғ ыш жылдам қ ырылады. Токсоплазмалар 40-50⁰С температурада 15-20 мин, ал 60-80⁰С-та 5-10 мин. кейін ө леді. 5-8⁰С температуралық жағ дайда токсоплазмалар суда бір тә улік қ ана, сү тте – 2 тә улік тіршілігін сақ тай алады. Олар тауық жұ мыртқ асының сары уызында 3-4 апта, ал нә руызында (белогында) 1-2 апта бойы ауру қ оздыру қ абілеттілігін сақ тайды. Жануарлардың бұ лшық етінде (t⁰ 4-6⁰С) 10-24 тә улік, мида – 30 кү ндей тіршілік қ абілеттілігін жоғ алтпайды. Малдардың ө лігінде, қ оршағ ан ортаның ылғ алдылығ ына жә не температурасына қ арай, токсоплазмалар 1 кү ннен 8 тә улікке дейін сақ талады.

Кү нделікті тә жірибеде қ олданылып жү рген дезинфекциялық ерітінділер токсоплазмаларғ а да тиімді ә сер етеді.

Токсоплазмалардың тіршілік циклі. Жыныстық жә не жыныссыз жолмен кө бею сатыларынан тұ рады. Жыныстық даму циклі алғ ашқ ы ә рі негізгі иесі болып табылатын мысық тар мен мысық тұ қ ымдастық тың басқ а ө кілдерінің ішек жол ішек жолындағ ы шырышты қ абат жасушаларында ө теді.

Мысық тарғ а органдарында цисталар (ооцисталар немесе зигоцисталар) бар тышқ андарды жегенде алғ ашқ ы рет жұ ғ ады. Сонан соң цисталардан спорозоиттер шығ ады, олар ішек жасушасына еніп трофозоиттарғ а айналады да жыныссыз жолмен (шизогония) кө бейіп мерозоиттар қ ұ райды. Олар эпителиальды жасушаларды бұ зып, маң ындағ ы ішек қ абатының қ абыршақ тарына енеді де гаметоцисталарғ а айналады.

Ә ртү рлі жынысты гаметоцисталардың бір-біріне қ осылуы нә тижесінде зиготалар (ооцисталар) пайда болады. Ооцисталар – диаметрі 9-14 мкм, дө ң гелек пішінді тү ссіз екі қ атарлы тығ ыз қ абатпен қ оршалғ ан. Мысық организмінен олар нә жіспен сыртқ а шығ ады. Олар топырақ та жә не қ оршағ ан ортаның басқ а объектілерінде жақ сы сақ талады. Жабайы жә не ү й жануарлары мен кеміргіштерге қ оректену кезінде мысық тың нә жісімен бірге ооцисталарды жұ тқ анда жұ ғ ады. Ақ ырғ ы иесінің организмінде бү кіл даму циклы 1-3 аптада аяқ талады.

Адамдар, кө птеген жабайы жә не ү й жануарлары мен кеміргіштер (соның ішінде синантроптылар) токсоплазманың аралық иесі болып табылады. Олардың организмінде токсоплазмалардың кө беюі мен дамуы ө теді. Ә ртү рлі органдардың жасушаларында токсоплазмалар шоғ ырланып жиналады (жалғ ан цисталар). Жалғ ан цисталар (псевдоцисталар) – токсоплазмалардың макрофагтармен фагоцитталғ ан вегетативті тү рлері. Бірақ фагоцитоз аяқ талмағ ан сипатта болады, сондық тан паразиттер фагоциттардың ішінде тіршілік қ абілетін сақ тайды.

Toxoplasma gondіі –ды ң жыныстық циклінің дамуы: А –токсоплазма; 1 - мысық тың (ақ ырғ ы ие) ішегінде даму стадиясы: 2-4 токсоплазма ооцистісінің жетілу процесі; 5 – тышқ ан организмінде (аралық ие) вегетативті стадияның дамуы; 6 – тышқ анның бас миындағ ы токсоплазма цистасы; 7 – жаң а туғ ан тышқ анғ а трансплацентарлық жолмен жұ ғ уы; 8 – анасының жатырындағ ы балағ а (аралық ие) трансплацентарлық жолмен жұ ғ уы (С.Ә.Ә міреев, А.Жаханов, Қ.Қ ұ дайбергенұ лы «Медициналық паразитология, 2005 ж.»)

Тoxoplasma gondіі тіршілік ету циклі: А – ақ ырғ ы ие; гомологиялық иенің (мысық тар) ішектік циклі: а) жыныссыз жолмен кө бею (шизогония), а₁ - шизонт, а₂ - трофозоит, а₃ - мерозоит, а₄ - спорозоит; 1- микрогаметогония; 2 – макрогаметогония; Б – геторологиялық иенің (адам – аралық ие) ішектен тыс циклі: б₁ - жалғ ан циста; б₂ - спорозоит; б₃ – ішкі органдардағ ы нағ ыз циста (1 – плацента, 2 – бауыр, 3 – ми, 4 – қ аң қ а бұ лшық еті, 5 - ө кпе, 6 – кө кбауыр); В – жануарлар организміндегі жасушадан тыс цикл – аралық иелерде: жалғ ан циста; в₂ – спорозоит; в ₃ – ішкі органдардағ ы нағ ыз циста (мезентериалды лимфа тү йіндеріндегі – жалғ ан циста (в₄ ); Г – жұ ғ у жолының мү мкіншілігі: г₁ – плацента арқ ылы; г₂ – ооцистіні жұ ту арқ ылы; г₃ – Toxoplasma gondіі дақ ылы арқ ылы: г₄ – залалданғ ан етпен жанасқ анда; г₅ – толық піспеген етті қ олданғ анда

(С.Ә.Ә міреев, А.Жаханов, Қ.Қ ұ дайбергенұ лы «Медициналық паразитология, 2005 ж.»)

Созылмалы процесс кезінде қ оздырғ ыш бұ лшық етте, бас миында жә не басқ а органдарда тығ ыз қ абаты бар нағ ыз циста (орташа мө лшері 100 мкм) тү зеді. Ә р цистада жү зден астам паразиттер болады, олардың бір-бірімен тығ ыз орналасқ аны соншалық ты препаратты микроскопта қ арағ анда тек қ ана ядролары кө рінеді. Бұ л, аралық иесі – жануарлар организміндегі паразиттің ақ ырғ ы даму фазасы. Ақ ырғ ы иесінің организмінде ооцисталар тү зіліп жә не сыртқ ы ортағ а шығ арыла отырып, токсоплазмалардың даму циклы тоқ таусыз жү ріп жатады. Сол жерлерде олар жетіледі жә не жақ сы сақ талады. Олар ауыз арқ ылы жұ тылғ анда аралық иелері – адамдарғ а, жануарларғ а, соның ішінде кеміргіштерге жұ ғ ады.

Эпидемиялық (эпизоотиялық) процестің сипаттамасы. Мысық тар жә не мысық тұ қ ымдастық тардың басқ а ө кілдері токсоплазмоз инвазиясының ең негізгі инвазия кө зі жә не резервуары болып табылады. Олардың организмінде паразиттің толық даму циклі ө теді, сондық тан оларды токсоплазмалардың ақ ырғ ы иесі деп есептеу керек. Сонымен бірге токсоплазмалар сү тқ оректілер мен қ ұ стардың барлығ ынан да табылады, олар паразиттің аралық иесіне жатады. Ә сіресе тышқ ан тектес кеміргіштер, қ ояндар ө те жиі зақ ымданып, олардың арасында токсоплазмоз кең тарағ ан індет (эпизоотия) тү рінде ө теді. Адам организмі токсоплазмалар ү шін биологиялық тұ йық болып табылады. Дегенмен, қ ұ рсақ ішіндегі ұ рпақ қ а плацента арқ ылы жұ қ қ анда анасы екіншілік аралық инвазия кө зі бола алады.

Негізгі инвазия кө зінің жұ қ палылығ ы белгісіз мерзімге созылады, ө йткені мысық тарда токсоплазмоз симптомсыз белгісіз тасымалдаушылық тү рінде ө теді.

Токсоплазмоз зоонозды инвазияғ а жататындық тан, оғ ан 200 дей жануарлар мен қ ұ стардың жә не кейбір омыртқ асыздардың да қ атысы бар болуы мү мкін. Олар ә ртү рлі дә режеде эпизоотиялық процесіне қ атысып, сол арқ ылы адамдар арасында эпидемиялық процестің дамуына себепкер болуы ық тимал. Сондық тан адамдар арасында бұ л аурудың кең таралуын тү сіну қ иын емес. Бірақ қ оздырғ ыш кө зі ретінде ә ртү рлі жануарлардың рө лі бірдей емес. Табиғ и резервуар жә не басқ а жабайы жә не ү й жануарларына жұ қ тыру кө зі ретінде ү й мысық тары мен Felіdae (мысық) тұ қ ымдастығ ының кейбір тү рлері басты рө л атқ арады. Мысық тар адамдармен, ауыл шаруашылық жә не ү й жануарларымен жиі жә не ө те жақ ын араласады. Сонымен қ атар олар паразиттың пролиферативті тү рін сақ таушы синантропты кеміргіштер жә не қ ұ стармен де тығ ыз байланысты. Ү й мысығ ы оларды жегенде токсоплазманың ооцисталары жұ ғ ады, ал ол бө ліп шығ арғ ан нә жісіндегі зигоцисталар синантропты жә не жабайы жануарлар арасында токсоплазмоздың таралуына себепкер болады. Мысық тар бө ліп шығ арғ ан зигоцисталар сыртқ ы ортада жеткілікті тө зімділігі бар болуына қ арай ә ртү рлі омыртқ асыздар мен қ ұ стар арқ ылы жан-жақ қ а тарайды.

Алғ ашқ ы рет токсоплазма жұ қ қ ан бір мысық 20 кү нге дейін зигоцисттар бө ліп шығ ара алады жә не 50-60 кү ннен кейін оғ ан екінші рет жұ ғ уы мү мкін. Сондық тан кө пшілік жағ дайда жануарларғ а (адамдарғ а да) жұ ғ у кө зі мысық болып табылады, яғ ни олар басқ а жануарлар ү шін, соның ішінде ауыл шаруашылық жануарларына да, донор болады. Соң ғ ыларына келетін болсақ, олар кө пшілік жағ дайда ұ зақ уақ ыт токсоплазма тасымалдаушысы болып қ алады, себебі бұ л инвазия оларда латентті тү рде жиі ө теді, ал адамдарғ а жоғ арғ ы температурамен жақ сы ө ң делмеген малдардан дайындалғ ан ө німдерді пайдаланғ анда немесе адамғ а олардың (мысалы, шошқ алардың) қ иы арқ ылы тү скенде жұ ғ ады. Дегенмен, мысық тарғ а қ арағ анда ауыл шаруашылық жануарларының (қ ой, сиыр, шошқ а т.б.) эпидемиологиялық маң ыздылығ ы онша емес. Соғ ан қ арамастан біздің жү ргізген зерттеулеріміз ет комбинатының жұ мысшылары, кә сіби малшылар мен малғ а қ атысы бар басқ а адамдар арасында токсоплазма жұ ғ ушылық едә уір жоғ ары екенін кө рсетті (Қ.Қ.Қ ұ дайбергенұ лы, 1967; С.Ә.Ә міреев, 1970). Мысалы, мал жайылымының жұ мыскерлері арасында токсоплазмағ а қ арсы спецификалық антиденелер табудың оң нә тижелері 17, 2-ден (КБР бойынша) 28, 4 пайызғ а (ЖИФАР бойынша) дейін болатындығ ы анық талды, ал Алматы ет комбинаты жұ мысшыларында ә лде қ айда аз болып шық ты (3, 7-10, 1%).

Ә ртү рлі авторлардың деректері бойынша ауыл шаруашылық жануарлардың арасындағ ы токсоплазмоздың таралуы да айтарлық тай. Мысалы, ірі қ ара мал мен қ ойлардағ ы жұ ғ ушылық АҚ Ш-та 11-ден 31 %, Ресейде – 14-32, 9 %, Чехословакияда 13-тен 24 % дейін жетеді (L.Mіller, H.Feldman, 1953; Е.А.Шевкунова, 1961; Гавлик авторларымен, 1960; И.Г.Галузо, 1965). Кә сіпшілік аң дар да тиісті эпидемиологиялық рө л атқ арады. Ондатралар, қ ояндар, саз қ ұ ндызы (нутриялар), терісі қ ымбат аң дар (кү міс-қ ара тү лкілер) арасындағ ы токсоплазма жұ ғ ушылық 9, 4-тен 15, 7 % дейін екені анық талды (С.Ә.Ә міреев, 1970).

Қ оздырғ ыштың берілу механизмі. Қ оздырғ ыш негізінде фекалді-оралді механизмімен таралады. Ол бірнеше жолмен атқ арылуы мү мкін: 1) ауыз арқ ылы шикі немесе жартылай шикі етті, фаршты пайдаланғ анда, ал жиірек жағ дайда – мысық тардың нә жісіндегі ооцисталармен ластанғ ан (мысық тардан) кө кө ніс, жемістер, тұ рмыстық заттар, су, қ ол арқ ылы жұ ғ у; 2) жанасу жолы – тұ тас мал етін мү шелеу кезінде қ асапшылардың жә не залалды заттармен жұ мыс атқ аратын лабораториялық қ ызметкерлердің жарақ аттанғ ан қ ол терісі мен шырышты қ абаттары арқ ылы жұ ғ у; 3) жү ктіліктің бастапқ ы мерзімінде анасынан қ ұ рсақ ішіндегі нә рестеге плацента арқ ылы жұ ғ у (вертикалдық -тікелей), осындай жұ ғ у жолы 40% жағ дайда болуы мү мкін.

Токсоплазмамен жұ ғ ушылық барлық елдерге кең таралғ ан. Жасы ұ лғ айғ ан сайын токсоплазмалар жұ ғ уы ұ лғ ая тү седі. Мысалы, АҚ Ш-та тұ рғ ындарды серологиялық ә діспен тексергенде 50 жастан асқ андардың арасында 10-50 %, ал 10-19 жастағ ылардың 5-тен 30% дейінгілеріне токсоплазма жұ ғ ылғ андығ ы анық талғ ан. Ә ртү рлі авторлардың мә ліметіне сү йенсек токсоплазмамен жұ ғ ушылық барлық елде бірдей емес, кө рсеткіші 4-тен 70 % дейін байқ алғ ан. Кө рсеткіштердің бір-бірінен мұ ндай алшақ болуы диагностикалық жұ мыстың дең гейімен жә не гигиеналық ережелерді орындау жағ дайларымен т.б. тү сіндіріледі.

Адамдардың табиғ и қ абылдаушылығ ы жоғ ары емес, кө пшілік жағ дайда токсоплазма жұ қ аннан кейін симптомсыз тасымалдаушылық туғ ызады. Бірақ адамдарғ а АИВ (ВИЧ) жұ қ қ ан кезде токсоплазмоз инвазиясының маң ызы кү рт артады, яғ ни токсоплазмоз оппортунистік инвазия ретінде қ ауіпті сипат алады. Мысалы, ЖИТС-пен (СПИД) науқ астанғ андардың арасында 2, 8-ден 20%-ғ а дейінгі жағ дайда токсоплазмоз бар екені анық талғ ан. ЖИТС-пен ассоциацияланғ ан ауру ретіндегі токсоплазмоздың ү лесі Қ азақ станда 2, 5%, Еуропада – 8, 7%, Ресейде – 15, 1%, АҚ Ш-та – 20% қ ұ райды (Ж.З.Трумова, 2001).

Токсоплазмалардың жү йке жү йесі, жатыр, кө з тіндерінде ө сіп-ө нуге бейімділігін ескере отырып, сондай ағ залары зақ ымданып, дертке шалдық қ ан адамдарғ а тексеру жү ргіздік (С.Ә.Ә міреев, 1975). Бұ рын акушерлік ауытқ улары (тү сік тастау, ө лі бала туу) болғ ан 114 жү кті ә йелдерді тексергенде олардың 20%-де токсоплазмаларғ а қ арсы антиденелер бар екені анық талды, ал дені сау ә йелдерде токсоплазмамен жұ ғ ушылық 2, 2% болды. Кө кшетау (қ азір Ақ мола), Қ арағ анды облыстары мен Алматы қ аласындағ ы 14 арнайы балалар мекемелерінде тә рбиеленіп жатқ ан 2328 балаларды тексергенде токсоплазмағ а қ арсы антиденелердің табылуы 20, 1 мен 30, 4% аралығ ында екені анық талды. Кө рсеткіштердің ә ртү рлі болуы қ олданылғ ан ә діске (КБР немесе ЖИФР) жә не мү шелер мен жү йелер қ ызметінің бұ зылу сипатына байланысты. Даун ауруымен зардаптанғ ан 3 науқ ас баланың жұ лын сұ йығ ынан токсоплазмалар бө лініп алынды.

Кө зі дертке шалдық қ ан адамдар арасында да токсоплазма жұ ғ ушылық жоғ арғ ы дең гейде екені белгілі болды – 15-21%. Ғ. К. Жұ мабаеваның (2000 ж) мә ліметтеріне қ арағ анда токсоплазмалардың кө зге зиян келтіруі одан да жоғ ары болуы мү мкін. Қ арағ анды облысында жү ре пайда болғ ан созылмалы токсоплазмоз ауруына кү мә нді 396 науқ асты ИФТ ә дісімен тексергенде 29, 5% кө зі токсоплазмалармен зақ ымданғ аны дә лелденген.

Токсоплазмоз жылдың барлық кезең дерінде болады, дегенмен, кү згі-қ ысқ ы немесе қ ысқ ы-кө ктемгі маусымдарда жиірек байқ алады. Бұ л қ ысқ а қ арай температуралық фактордың жә не авитаминоздың ә серінен жануарлар организмі ә лсіреп, ауруғ а қ арсы тұ ру қ абілеттілігі тө мендеудің нә тижесінде олардың инфекцияғ а сезімталдығ ының кү шеюімен байланысты болуы ық тимал. Мұ ндай жағ дайда бұ рынғ ы жасырын тү рдегі инфекция айқ ын ағ ымдық келбет алып, токсоплазмалардың сыртқ а шығ уы молая тү суі мү мкін.

Қ ала тұ рғ ындарына қ арағ анда ауылды жердегі адамдар арасында токсоплазмамен жұ ғ ушылық біршама жоғ ары, ә сіресе ондай жағ дай мал шаруашылығ ымен айналысатын жә не жабайы жануарлардың терісін ө ң дейтін кә сіби топтағ ы адамдарда жиі кездеседі.

Патогенезі. Адамдар мен жануарлар организміне енген токсоплазмалар лимфа сұ йқ тығ ының ағ ымымен аймақ тық (мезентериалдық) лимфа тү йіндеріне жетеді де инфекциялық гранулема қ ұ райды. Сонан соң олар қ анғ а тү сіп барлық ағ залдарғ а тарайды да ә ртү рлі мү шелердің (бауыр, кө к бауыр, лимфа тү йіндері, бас миы, кө з, миокард, қ анқ алық бұ лшық еттер, жатыр, плацента) тіндеріне шоғ ырланып орналасады. Олар сол жерлерде алдымен жалғ ан циста, сонан соң нағ ыз циста тү зіп, ондағ ан жылдар, кейде ө мір бақ и сақ талады. Олар шоғ ырланып орналасқ ан жерде қ абыну ошақ тары пайда болады, ал кейбір мү шелерде (мысалы, бас миында, бұ лшық еттерде) кейіннен кальцификацияланатын некроздық ө згерістер байқ алады.

Ауру патогенезінде жоғ арғ ы сезімталдық тың баяу типі тектес ө тетін аллергияның ү лкен маң ызы бар. Ә ртү рлі ә дістермен анық талатын спецификалық антиденелер ө ндіріледі. Антиденелер жаң а жұ ғ удан сақ тайды. Бұ л кезде иммунитеттің жасушалық факторларының маң ызы аз емес. Токсоплазма жұ қ қ андардың кө пшілігінде аурудың латентті (жасырын) жә не симптомсыз дамуы, организмнің спецификалық қ орғ анысымен байланысты. Бірақ, иммундық статус тө мендегенде, мысалы, АИВ (ВИЧ)-инфекциясы немесе иммунды депрессант қ олданумен жә не басқ а себептермен (гельминттер жұ қ қ анда) байланысты иммундық тапшылық пайда болғ анда, созылмалы жә не латентті процестер аурудың айқ ын (манифестік) тү ріне айналуына ә келеді. Мұ ндай жағ дайда токсоплазмоз жедел қ атерлі тү рде ө теді, шектелген немесе кең жайылғ ан (диффузды) менингоэнцефалит дамиды, бұ л процеске кө з жә не басқ а мү шелер де қ амтылады. ЖИТС (СПИД) ауруына қ айта қ озғ ан генерализацияланғ ан токсоплазмоз қ осылса науқ асты ө лімге ә кеп соғ ады.

Токсоплазмоздың жү ре пайда болатын жә не туа пайда болатын екі тү рі болады. Жү ре пайда болатын токсоплазмоз жедел, біріншілік – латентті, біріншілік жә не екіншілік созылмалы тү рінде болуы мү мкін. Қ азіргі кезде «иммунды тапшылық қ а душар болғ андардың токсоплазмозың деп ө з алдына жекелеп бө лген тү рі есепке алынуы керек.

Патогенез негізінде бір – біріне ұ қ сас 3 фактор бар, олар инфекциялык процесстің тағ дырын анық тайды:

1.Қ оздырғ ыштың жағ ынан

-қ оздырғ ыштың клетка ішілік паразиттілікке беиімділігі.

-ә ртү рлі мү шелерді зақ ымдауғ а беиімділігі.

-токсикалық, аллергиялық – метаболиттік, вируленттік қ асиеті.

-даму цикілінің қ асиеті.

2. Қ ожайын жағ ынан

- типтің жә не жастың сезімталдығ ы.

- иммунитеттің жағ дайы.

- кіру қ ақ пасындағ ы локализациясы.

3.Модифицирлік ө зара – сыртқ ы орта жағ дайына байланысты

- субклиникалық жә не инаппаратты.

- ә ртү рлі кө ріністермен кө рінетін манифесті мү шелер.

Жедел токсоплазмоздың патогенезінде 4 фазаны ажыратады.

1. Қ оздырғ ыштың енген жерінде (тері, ас қ орыту жү йесі) қ абыну реакциясына жауап ретінде 1-лік ошақ тың тү зілуі.

2. Қ андай болмасын инфекциялық процестен келесі фаза ретінде – регионарлы лимфадениттің дамуы.

3. Лимфогематогенді диссеминация – қ оздырғ ыш лимфогенді, гематогенді жолдармен бауырғ а, талақ қ а, сү йек майына, ө кпеге, миокардқ а, бү йрекке таралады. Токсоплазмоздың клетка ішілік кө беюі басталады, псевдоцист тү зіледі, токсикалық – аллергиялық, механикалық ә сер клетканың бұ зылуына ә келеді, гранулемалар тү зіліп, олардың ортасында некроз дамиды. Жаң а сапалы ө згеріске кө шкен кезде 4-ші фаза басталады, екіншілік ошақ тү зіледі немесе токсикалық сепсис тү зіліп, септикалық процестің компоненттері дамиды. Бұ л процесте ө мірге қ ажетті мү шелер зақ ымданғ анда ақ ыры аяқ талуы мү мкін. Жиі жедел фазасы созылмалы тү ріне ауысады.

4. Инфекцияның таралуы – арнайы антиденелердің қ анғ а тү су нә тижесінде жаң а токсоплазмалар біріншілік ошақ тан босайды, цисталар мида, торлы қ абық та, миокардта, қ алқ а бұ лшық еттерінде тү зіледі. (4-фаза – аурудың созылмалы стадиясы).

5. Аурудың созылмалы стадиясы жиі клиникалық кө рінісі жоқ созылмалы инфекциясы тасымалдаушығ а ауысады, бірақ цист мү шелерде сақ талады.

- Қ ожайын қ оздырғ ыштан толық босайды немесе жазылады.

- Паразит- рецидив немесе процестің қ айталап таралуы.

- Инфекциялық процестің ақ ыры иммунитеттің жағ дайына байланысты.

- Токсоплазмоз иммунодепресивті ә сер етеді, ол иммунотапшылық қ а ә келеді. Американдардың айтуы бойынша, токсоплазмоз тек иммунотапшылық жағ дайында ғ ана дамиды.

- Токсоплазмоз ЖИТС кезінде жайылғ ан инфекция тү рінде дамып, ақ ыры ө лімге ә келуі мү мкін.

Патоморфологиясы:

- Микронекроздар, гранулемалар, кальцинаттар – тек бас миында.

1.Сильвиев суқ ұ бырының қ абырғ асында склероз нә тижесінде некроз дамып тарылады.

2. Қ арыншалардың қ ан тамырлар еріні зақ ымдалып, эпиндиматоз, склероз, кальциноз жаң а қ абырғ асының зақ ымдалуы дамиды.

3. 4 қ арыншадан ликвордан ү лкен арқ ағ а, подпаутинді кең істікке ағ уы бұ зылады.

- Кө з жағ ынан – ретиниттер, хориоретинит, кө з алмасының атрофиясына дейін иридоциклит дамиды.

- Бө ртпе, миозит, миокардит, гепатит, орхит, панкреатит, пневмония, нефрит жә не т. б. дамиды.

Клиникалық кө ріністері. Инкубациялық кезең лабораторлы жұ қ тырғ анда 2 апта шамасында. Табиғ и жағ дайда токсоплазмоздың инкубациялық кезең ін анық тау мү мкін емес, себебі ауру жиі біріншілік-латенттік немесе біріншілік-созылмалы тү рде ө теді.

Берілу механизмге байланысты туа пайда болғ ан жә не жү ре пайда болғ ан токсоплазмозды анық тау керек.

Жү ре пайда болғ ан токсоплазмоз жедел, созылмалы, латенттік турлерінде ө теді. Латенттік токсоплазмоз біріншілік-латенттік жә не екіншілік-латенттік тү рлеріне бө лінеді.

Біріншілк–латенттік токсоплазмоз клиникалық кө рініссіз ө теді, екіншілік-латенттік токсоплазмоз кезінде резидуальды белгілер (кальцификация, хориоретиниттен кейінгі тыртық, кө здің кө руінің нашарлауы жә не т.б.) жиі байқ алғ ан.

Жедел токсоплазмоз – аурудың сирек кездесетін тү рі, кө бінесе ә лсіз кө ріністерімен сипатталып (ә лсіздік, миалгиялар, неврастения) айығ умен аяқ талады. Диагнозды анық тау қ иындық қ а соғ ады.

Сирек жағ дайда жедел токсоплазмоз ауыр жайылмалы тү рінде ө тіп жедел басталумен, қ ызбамен, жалпы улану кө рінісімен, бауыр мен кө к бауырдың ұ лғ аюымен, миокардитпен сипатталады. Тағ ы да полиморфті экзантема жә не орталық жү йке жү йесінің айқ ын зақ ымдануы (энцефалит, менингоэнцефалит) байқ алуы мү мкін. Жедел тү рлері энцефалиттің нышандарынсыз (сү зек тә різді немесе экзантемді тү рлері) ө туі мү мкін немесе энцефалиттің белгілерімен сипатталады (энцефалиттік, менингоэнцефалиттік, немесе церебральды тү рлері). Энцефалит жайылмалы токсоплазмоздың басқ а белгілерінің фонында білінеді, ауруды анық тауғ а кө мек береді. Ауру ауыр ө тіп жә не мұ нда ө лім қ аупін тудыратын нә тиже жиі болатыны айқ ын. Аурудың патологиялық процессінің басылуы барысында, ол резидуальды қ ұ былысымен екіншілік-созылмалы тү рге ө теді (эпилепсия нышандары, ақ ыл-естің тө мендеуі жә не т.б.).

Созылмалы токсоплазмоз – ұ зақ қ а созылатын, баяу дамитын ауру, ол субфебрильды қ ызбамен, созылмалы улану нышандарымен сипатталғ ан, оның фонында кө птеген мү шелердің зақ ымдануы білінеді: жү йке жү йесі, кө з, миокард, бұ лшық еттер жә не т.б. Ауыру жайлап басталады. Науқ ас жалпы ә лсіздікке, тә бетінің нашарлауына, ұ йқ ының бұ зылуына, қ озғ ыштық қ а, бас ауыруына, естің тө мендеуіне, жү рек соғ ысына жә не жү рек ауыруына, бұ лшық ет пен буындардың ауыруына, кейде кө здің кө руінің нашарлағ анына шағ ымданады.

Тексеру барысында, барлық науқ астарда субфебрильды қ ызба анық талады, ол айлар бойына созылуы мү мкін немесе тү рлі ұ зақ тық тың толқ ындары тү рінде білініп, апирексия кезең імен алмасатыны мә лім. Жиі дамитын нышан - жайылмалы лимфоаденопатия. Перифериялық (мойын, желке, қ олтық асты, шап) жә не мезентеральды лимфа тү йіндер ұ лғ аяды. Кейде мезаденит шұ ғ ыл кө ріністі болып, ол туберкулез мезаденитінің, соқ ыр ішектің, аднекситтің жә не т.б. қ ате диагнозына себепші болмақ. Лимфа тү йіндер бастапқ ыда жұ мсақ, пальпация кезінде ауырып, содан соң ө лшемі кішірейіп, қ атты болады, ол аз ауырып немесе аурусыз қ алыпқ а жетеді. Науқ астардың жартысында бауыр ұ лғ аяды, пальпация кезінде орташа ауыруы мү мкін. Бауыр қ ызметінің едә уір бұ зылғ аны байқ алмайды. Ал кө к бауырдың ұ лғ аюы жиі білінетіні анық.

Токсоплазмоздың жиі кө рінісі арнайы миозит болып табылады. Бұ лшық еттің ауру сезімі, қ алың жерінде тығ ыздалғ ан ошақ тар анық талады, ал рентгенография арқ ылы науқ астардың жартысынан бұ лшық еттегі кальцификаттарды табудың сә ті тү скен. Буындар ауырады, бірақ қ абыну процестің белгілері болмайды.

Жү рек-тамыр жү йелері жиі зақ ымданып, кү ре тамыр гипотензиясы білініп, кейде жү ректің тез соғ уы жә не ырғ ақ тың бұ зылуы пайда болады. Жү рек шекарасының солғ а жылжуы, жү ректің тондарының бә сең деуі, жү ректін жетіспеушілігі, миокардит кө рінісі байқ алғ ан. Электрокардиографикалық тексеру барысында барлық науқ астарда ошақ тық немесе диффуздық миокардиттің ө згерісі айқ ындалғ ан. Перикард пен эндокард зақ ымдалмағ ан.

Тыныс алу мү шелері созылмалы токсоплазмоз кезінде сирек зақ ымдалады, оның нышандары пневмоцистоздың кө рінісін еске тү сіреді.

Науқ астар тә беттің нашарлауына, ауыздың қ ұ рғ ап кетуіне, жү рек айнуғ а, тө с шеміршек пен кіндік аралығ ының сыздап ауыратынына, іштің кебуіне, дә реттің тоқ тауына шағ ымданады. Науқ астың арық тауы жиі байқ алатыны белгілі. Асқ азан сө лін тексеру барысында, секрецияның тө мендеуі мен қ ышқ ылдың азайғ аны айқ ындалғ ан. Рентгенологиялық зерттеу арқ ылы тоқ ішектің моторлы қ ызметінің бұ зылатынын анық тағ ан.

Кө птеген науқ астарда жү йке жү йесінің ө згерістері байқ алғ ан. Олар ә ртү рлі болуы мү мкін. Перифериялық жү йкелер біршама сирек зақ ымданып, патологиялық процесске орталық жү йке жү йесі жиі қ атысады. Кейде бұ л невротикалық нышандардың (тез ә серленгіш тұ рақ тылығ ы, жұ мысқ а қ абілетінің тө мендеуі, қ озғ ыштық, секемшілдік, канцерофобия жә не т.б.) орташа кө рінісі тү рінде білінген. Кейбір науқ астарда истерия тә різді ауыр невроз, диэнцефальды бұ зылыстар, эпилепсия нышандары пайда болуы мү мкін. Вегетативтік-тамырдың бұ зылуы болады. Кө здің зақ ымдануы жиі байқ алады: хориоретинит, увеит, алыстан кө ре алмаушылық ү демек. Эндокриндік мү шелерінің қ ызметі бұ зылады (етек кір циклінің бұ зылуы, бедеулік, бү йрекү стіндегі бездердің екіншілік жетіспеушілігі), қ алқ ан безінің қ ызметі сирек тө мендейді.

Перифериялық қ анды тексеру барысында, лейкопения, нейтропения, салыстырмалы лимфоцитоз, эозинофильды лейкоциттер мө лшерінің ө су тенденциясы айқ ындалғ ан. ЭТЖ қ алыпты болып қ алады.

Латенттік токсоплазмоз сипатында, науқ асты ұ қ ыпты клиникалық тексеруде, онда токсоплазмоз нышандарын табудың сә ті тү спеген (біріншілік –латенттік токсоплазмоз) немесе хориоретиниттің ескі ошақ тары, кальцификаттар, склерозды лимфатикалық тү йіндер тү ріндегі тек қ ана резидуальды қ ұ былыс байқ алғ ан (екіншілік-латенттік токсоплазмоз). Латенттік тү рдің диагнозы оң серологиялық реакциялардың табылуына немесе тері ішінде токсоплазмоздарды байқ ап білуге негізденген.

Туа пайда болғ ан токсоплазмоз келесі тү рлерге бө лінеді: жедел, созылмалы, латенттік, резидуальды токсоплазмоз (гидроцефалия, олигофрения, эпилепсия жә не т.б.). Бұ л тү рі біршама сирек кездеседі. Ол ә йелдердің жү ктілік уақ ытында жұ қ тыруында, қ оздырғ ыштардың трансплацентарлы берілуі нә тижесінде пайда болады. Туа пайда болғ ан токсоплазмоздың патогенезі жү ре пайда болғ ан токсоплазмозғ а ұ қ сас, біріншілік инфекция ошағ ы гематогенді диссеминация стадиясында ұ рық тан тыс басталады, кө бінесе токсоплазмозбен зақ ымдалу жү ктіліктің мерзіміне байланысты. Егер зақ ымдалу 2-триместрде болса нә рестеде жедел немесе созылмалы инфекция дамиды, 3- триместрде болса нә рестеде жедел немесе созылмалы инфекция сирек субклиникалық тү рі дамиды, егер 3- триместрдің соң ы босануғ а дейін болса жедел немесе жеделдеу инфекция дамиды.

Туа пайда болғ ан токсоплазмоздың жедел тү рі ауыр жайылмалы инфекция ретінде ө тіп айқ ын интоксикациямен, қ ызбамен, бауырдың (жиірек сарғ ыштану дамиды) жә не кө к бауырдың ұ лғ аюымен, макулопапулезді экзантемамен білінетіні анық талғ ан. Балалардың кө бінде бұ л фонда ауыр энцефалит пен кө здің зақ ымдануы (кө бінесе хориоретинит тү рінде) артады.

Туа пайда болғ ан токсоплазмоздың созылмалы тү рге ө туінде энцефалиттің қ алдық тары (гидроцефалия, олигофрения, сиптоматикалық самайлық немесе Джексон эпилепсиясы дамығ аны байқ алып, сонымен қ атар кө ру мү шелерінің ә ртү рлі зақ ымдануы (микро- жә не анофтальм). Басында бұ л кө ріністер субфебрилитетпен, улану нышандарымен, миозиттермен, лимфаденопатиямен сипатталады. Содан соң процесстің белсенділігі біртіндеп баяулайды жә не тек энцефалиттің қ алдық тары ғ ана сақ талады. Бұ л резидуальды туа пайда болғ ан токсоплазмоздың кө ріністері болып саналады.

Н.А.Балакиннің (1961) мә лімет бойынша туа пайда болғ ан токсоплазмоз келесілерді тудыруы мү мкін:

1. балада микроцефалия

2. -”- гидроцефалия

3. -”- кемістік

4. Даун ауруы

5. -”- ақ ыл – ойдың кемістігі

6. -”- ішкі мү шелердің патологиясының дамуы

7. -”- кө зде ақ аулардың дамуы

8. -”- тірек – қ имыл аппаратындағ ы аномалиялар

Барлық симптоматикалық бө лінеді (1961ж.):

Жалпы кө ріністер: тө мен температура, цианоз, асфикция, сарғ аю, ісік, бө ртпе.

Вицеральды: пневмония, миокардит, гепатоспленомегалия, нервит, энтерит.

Милық: менингоэнцефалит, қ ұ рысу, спастикалық жағ дай, дебілділік, гидроцефалия, кальцификаттар.

Кө здік: хореоретинит, кө ру нервінің атрофиясы, нистагм, стробизм, микроофтальм. Кейбір клиникалық белгілер бірнеше жылдан кейін дамиды – мектепке дейінгі жә не мектептің ерте кезең дерінде.

Клиникада жү ктіліктің мезгілін жә не мезгілге байланысты қ ою мү шелер дамығ андығ ын анық тайды.

Есте сақ тау керек: Ұ рық тың заымдалуы тек жү кті ә йел адам жедел токсоплазмозбен ауырғ ан кезде болады (жайылмалы тү рі). Созылмалы токсоплазмозбен ауырғ анда ұ рық қ а қ ауіпті емес, ондай ә йелдерге босануғ а болады.

№17 кесте.

Тератологиялық кесте.

Токсоплазмоз басқ а инфекциялармен (мысалы, хламидиоз, цитомегаловирусты инфекция, ЖИТС) ассоциацияланғ ан жағ дайда кесел ү демелі жә не ө те ауыр тү рде ө теді. ЖИТС-пен ауырғ андарды жиі ө лімге апаратын бірден-бір себепкер токсоплазмоз болып табылады. Ж.З.Трумованың (2001 ж.) деректері бойынша Қ азақ станда ЖИТС-ассоциацияланғ ан токсоплазмоз 2, 5% жағ дайда кездеседі, ал басқ а елдерде ә лде қ айда жиірек байқ алады (8, 7-20%). Осындай ауруларда дамығ ан барлық энцефалиттың 25-тен 80% пайызғ а дейінгісінің токсоплазмоздық этиологиясы бар (В.В.Васильев, 2000). Осындай жағ дайда аурудың қ анында токсоплазмаларғ а қ арсы спецификалық антиденелер табылмайды, ал сирек жағ дайда токсоплазманы ликвордан табуғ а болады. Ликворды центрифугалап, препарат жасап микроскоппен қ арағ анда токсоплазмалардың трофозоиттарын кө руге болады, компьютерлік томографиямен ми тіндерінің зақ ымданғ ан аймағ ы мен диффузды энцефалит бейнесін байқ ауғ а болады. Ми биоптаттарында токсоплазмалардың цисталарын жә не трофозоиттарын табуғ а болады. Полимеразалық тізбектеу реакциясымен (ПТР) биоптаттарда жә не ликворда токсоплазмалық антигендердің бар-жоғ ы анық талады.

Болжамы. Жү ре пайда болғ ан токсоплазмозда-жағ ымды, ал туа пайда болғ ан токсоплазмозда қ олайсыз болып табылады.

Диагностикасы. Токсоплазмозды анық тау науқ астың ұ қ ыпты клиникалық тексерілуіне негізденіп, мү шелердің (ЭКГ, кө здің тү бін тексеру, бас сү йектің рентгенографиясы, бұ лшық еттің зақ ымдануы) арнайы зерттеу мә ліметтері де қ осылатынын айтқ ан жө н. Диагноз қ ою лабораториялық зерттеулер нә тижесінің негізіне сү йене отырып атқ арылады, ө йткені токсоплазмоздың клиникалық ә йгіленістері ә ртү рлі (полиморфты) болады. Кеселдің кезең деріне (жасырын тү рінен айқ ын тү ріне дейін) байланысты лабораториялық диагноз қ оюдың ә ртү рлі ә дістері қ олданылады.

Микроскопиялық ә діс. Ең ү лкен диагностикалық маң ыздылығ ы бар ә дісі - паразитологиялық зерттеу. Ол микроскопия арқ ылы қ анның боялғ ан жұ ғ ындысында, жұ лын сұ йық тығ ының центрифугатында, лимфатикалық тү йіндердің пунктатында немесе кө мекей бездердің биоптаттарында, сонымен қ атар ө ліктің мү шелеріндегі гистологиялық кесілген ұ лпалардың биоптаттарында қ оздырғ ыштардың табылуына негізденеді. Жағ ынды дайындап, Романовский-Гимза ә дісімен бояп, микроскопта қ арайды. Ми тіндеріндегі токсоплазмаларын табу электронды микроскопта қ араумен немесе тө те иммундыфлюоресцентті ә діспен атқ арылады.

Биологиялық сынама. Зерттелетін заттардың (қ ан, органдардан алынғ ан патологиялық бө лшектер) сығ ындыларын (экстрактысын) ақ тышқ андардың қ ұ рсақ ішіне жұ қ тырады. Экссудаттардан немесе ақ тышқ андардың органынан дайындалғ ан препараттарда токсоплазмалардың табылуы токсоплазмоздың жедел тү рі екенін кө рсетеді.

Серологиялық ә дістерге КБР, ПГАР, ЖИФР, ИФТ, Сэбин-Фельдман реакциясы (СФР) жатады. Соң ғ ы ә діс сирек қ олданылады, себебі реакция қ ою ү шін тірі токсоплазмаларды қ ажет етуіне байланысты лабораториялық қ ызметкерлерге жұ ғ у қ ауіпі бар. Олар ауруды жұ қ тырғ аннан 1-2 аптадан кейін «оң» болады. Біз, З.Р. Сырғ абаева жә не В.В. Воробьевамен (1966) бірлесе отырып, КБР қ ою ү шін спирт-эфирлік экстракциялау ә дісімен токсоплазмалық антиген дайындау тә сілін жасадық. Б.В. Каральник ә ріптестерімен бірлесе отырып ПГАР қ ою ү шін иммунды реагент алу жолын енгізді, қ азір ол Қ азақ станда кең қ олданылады. ИФТ, ЖИФР, ПТР ең сезімтал жә не спецификалық ә дістер болып есептелінеді.

Токсоплазминмен қ ойылатын тері-аллергиялық сынама. Бұ л ә діс тұ рғ ындар арасында жаппай скринингті тексеру жү ргізуге қ олайлы. Оң нә тижелі сынама токсоплазманың тек қ ана бұ рын жұ қ қ андығ ын жә не басқ а ә дістерді пайдаланып жете тексерудің қ ажет екенін кө рсетеді.

Оң серологиялық жә не аллергиялық реакциялар сау адамдарда (30% дейін) жиі кездеседі жә не басқ а аурулармен ауыратын науқ астарда, оларды бағ алауда абайлау керек.

Серологиялық реакцияның теріс нә тижелері жә не, ә сіресе, токсоплазминмен терілік сынаманың теріс нә тижесі, созылмалы токсоплазмоз диагнозын жоюғ а мү мкіндік береді. Реакциялардың оң нә тижелері тек адамның токсоплазмалармен инвазияланғ анын ғ ана кө рсететіні анық. Диагностикалық маң ызын олар тек науқ астарда токсоплазмоз нышандары ү шін сипаттық білінуді ғ ана табады: ұ зақ субфебрилитет, созылмалы улану нышандары, лимфоаденопатия, жү рек бұ лшық еттеріндегі ө згерістер, бауырдың ұ лғ аюы, мидағ ы жә не бұ лшық еттердегі кальцификаттар, хориоретинит ошақ тары. Жү кті ә йелдерде сероконверсия маң ызды диагностикалық мә нге ие болуы мү мкін.

Емдеуі. Токсоплазмозбен ауырғ ан науқ астардың емі комплексті болу керек. Жедел токсоплазмоз жә не созылмалы токсоплазмоздың ө ршуінде этиотропты препараттар маң ызды, олар трофозоиттарда белсенді ә сер кө рсетеді. Мұ нда пириметамин (хлорохин, дараприм) пайдаланады, ол 0, 025 г 2-3 рет тә улігіне, 5-7 кү н аралығ ында белгіленіп, сульфадимезинмен (2-4 г тә улігіне, 7-10 кү н ішінде) бірге тағ айындалады. 7-10 кү н аралығ ымен, 3 курс жү ргізу ұ сынылғ ан. Сонымен қ атар хлоридиннің сульфадимезинмен (4 г тә улігіне) комбинациясын 3-4 апталық курсы ең тиімді болуы мү мкін. Хлоридин ересектерге 1-ші кү ні 75-100 мг мө лшерінде, 2-кү ннен курстың аяғ ына дейін-25 мг тә улігіне қ абылдау белгіленген. Емдеу перифериялық қ анды тексеру барысында жә не 6-10 мг фолий қ ышқ ылымен бір мезгілде белгіленуі арқ ылы жү ргізіледі.

Жү кті ә йелдерді спирамицинмен (ровамицин) емдеуге болады: 3 млн.х 3 рет 7-10 кү н.

Туа пайда болғ а н токсоплазмозбен ауырғ ан балалар хлоридинді 1 мг/кг тә улігіне алады. Сульфадимезиннің тә уліктік мө лшері балаларда 100 мг/кг қ ұ райтыны белгілі. Сондай-ақ басқ а да этиотроптық ә сері бар препараттар қ олданылады. Соның ішінде аминохинол, хингамин (делагил), сульфаниламидтер (бисептол, сульфапиридазин, сульфадиметоксин жә не т.б.), антибиотиктер тетрациклинді қ атардағ ы, метронидазол.

Токсоплазмоздың созылмалы тү рінде, науқ астың организмінде қ оздырғ ыш циста тү рінде болады, мұ нда жоғ ары кө рсетілген препараттар ә сер етпейтіні анық талғ ан. Бұ ндай жағ дайларда жақ сы ә серін комплексті терапия беретіні анық, химиотерапияның (хингамин, делагил, тетрациклин) 5-7 кү ндік курсын трофозоит сатыларындағ ы токсоплазмаларғ а қ арсы тағ айындау қ ажет. Витаминдер, десенсенсибилизациялау ү шін қ олданылатын препараттар (димедрол, пипальфен, супрастин, кортикостероидтар аздағ ан мө лшерде) бірге тағ айындалады.

Міндетті тү рде токсоплазминмен иммунотерапия жү ргізіледі. Ә рбір науқ ас ү шін жеке жұ мыстық ертінді титрация сынамасы арқ ылы анық талады (гиперемия диаметрі жә не тері инфильтрациясында енгізу орны 10 мл артық болмау керек). Тексеріліп таң дап алынғ ан токсоплазмин дозасын тері ішіне 1-ші кү ні 0, 1 мл 3 жерге, 2-ші кү ні 4 инъекция 0, 1 мл-ден енгізеді, ал содан кейін кү н сайын 1 инъекциядан қ осып отырып, 8-ші кү ні инъекция саны 10-ғ а дейін жеткізеді. Токсоплазмозды емдеу уақ ытында кү н сайын ультракү лгін сә улелерін, ¼ тен 1 биодозаларғ а дейін кө беюші мө лшерде жү ргізу керек.

Жү кті ә йелдерде КБР-ның жә не терілік сынаманың «оң» нә тижесі білінсе, бірақ токсоплазмоздың клиникалық кө ріністері болмаса, онда оларды емдеу қ ажет емес. Токсоплазмоздың созылмалы тү рімен ауыратын жү кті ә йелдерге иммунотерапияның профилактикалық курсын жү ргізуді қ ажет. Жү кті ә йелдер ү шін ең ү лкен қ ауіп-қ атер токсоплазмозбен жаң а залалдану болып табылатыны мә лім. Мұ ндай жағ дайларда химиотерапия (1-2 курс) жү ргізіледі. Химиотерапиялық препараттарды жү ктіліктің 1-3 айында тағ айындауғ а болмайды, себебі олардың кө бі, ә сіресе хлоридин, сульфадимезин жә не тетрациклин тератогенді ә серге ие болып, іштегі нә рестеге зақ ым келтіруі мү мкін.

Токсоплазмозбен кү ресу шаралары мен оның алдын алу ең алдымен негізгі резервуар ә рі инвазия кө зі болып табылатын мысық тардан адамғ а, ә сіресе балаларғ а жұ ғ удың алдын алуғ а бағ ытталғ ан. Ол ү шін мысық кү тімінің ережелерін орындаудың маң ызы кү шті. Қ олда бар ә дістердің барлығ ын пайдалана отырып табиғ атта токсоплазмалар сақ таушыларды - ү й тышқ андарын жә не синантропты кеміргіштерді жою қ ажет. Ауыл шаруашылық жануарлары мен иттер токсоплазмалардың аралық иесі болатындық тан олардың арасындағ ы жұ ғ ушылық ты бақ ылауғ а бағ ытталғ ан кешенді зооветеринарлық шаралар жү ргізу керек.

Ветеринариялық қ ызметкерлер, қ асапхана, ет комбинаттары, мал фермалары, қ ұ с фабрикаларының жұ мыскерлері, сауыншылар, аң шылар, жануарларғ а тә жірибе жү ргізетін ғ ылыми зертханалар, клиникалар мен перзентханалардың қ ызметкерлері арасында кә сіби жұ ғ ушылық тың алдын алуғ а аса зор кө ң іл аудару қ ажет. Жоғ арыда аталғ ан кә сіби топтарғ а жататын адамдарды оқ тын-оқ тын тексеру жә не олардың арасында кеселге шалдық қ андары табылса емдеу жү ргізу керек.

Малдан дайындалғ ан ө німдерді ысытып ө ң деу, ас тағ амдарын дайындау технологиясын сақ тау, жә не де малдарғ а кү тім жасағ ан кезде, ет комбинаттары мен ү й жағ дайында мал сойғ анда қ ол терісі мен шырышты қ абаттарды қ орғ ау токсоплазмоздан сақ танудың міндетті шарттары болып табылады.

Туа пайда болатын токсоплазмоздың алдын алу ү шін барлық жү кті ә йелдерді, ә сіресе бұ рын акушерлік асқ ынулары болғ андарына тексеру жасап, диспансерлік бақ ылауды тұ рақ ты жү ргізген жө н.