Орыс философиясы

Орыс халқ ының философиялық ойлары - ә лемдік философия мен мә дениеттің органикалық бө лігі. Орыс философиясы Батыс Еуропалық мә селелерді қ арастырады, бірақ оның ерекшелігі ─ ойлау тә сілінің ұ лттық сипатында болып отыр.

Православие діні - ежелгі орыс философиясының фундаменті. Христиан дінін орыс халқ ының 988 жылы қ абылдауы, оның дамуының жаң а кезең і болды. Ол кездегі ойшылардан, христан діні теоцентрлік кө зқ арасты талап етті. Орыс философиясы «Византиялық» философияның ә серімен дами бастады. Онда неоплатондық теоцентрлік мә селе басым болды.

Неоплатонизм – идеалистік ағ ым, оның мақ саты - Платон ілімін қ атаң жү йелеу, ондағ ы қ айшылық ты жою жә не оны ары қ арай дамыту. Платонның идеалистік теориялары неоплатонизмде мистикалық эманация (сә уле шашу, ө ту) туралы ілім формасында қ абылданды. Материя ә лемдік иерархияның тө менгі буыны, «ә лемдік жанның» эманациясы, олардан «рух» - жоғ ары тұ рады, ал «алғ ашқ ы жаратылыс» немесе біртұ тастық тіпті бә рінен де биік болмақ. Неоплатонизм бойынша философияның ең жоғ арғ ы сатысында ақ ыл-ой, оғ ан тә жірибенің кө мегімен емес, мистикалық экстаздың арқ асында ғ ана жетуге болады. Бұ л философияда идеализм - теософияғ а айналады. Теософия (гр theos - қ ұ дай жә не sophia - даналық білім; сө збе-сө з ─ қ ұ дайтану) - кейде теологиямен, кейде мистикалық, дінтанудан тыс формалармен тең есетін ұ ғ ым. ІХ-XVIII ғ асырлардың бірінші жартысы - философиялық мә селелер мен басқ а да қ оғ амдық сана сұ рақ тарына, ә сіресе діни жә не эстетикалық тұ рғ ыдан жауап іздеу кезең і (Илларион, Андрей Рублев, Феофан Грек, Владимир Монамах). XVIII ғ асырдың екінші жартысы – ХІХ ғ асырдың бірінші ширегі - россиядағ ы философияның тарауы жә не ғ ылым мен мә дениетті ұ ғ ыну, ә рі, Батыс Еуропаның философиялық ойы мен ағ ымдарына еліктеу мә нінде жү рді. ХІХ ғ асырдың екінші ширегі - ХХ ғ. басында Орыс философиясының ө з дамуы басталды. Орыс философиясының Кең естік кезең і ─ марксистік болды.

Илларион Киевский (ІХ ғ) - бірінші орыс Метрополиті. Оны Ярослав Мудрый тағ айындады. Оның «Слово о Законе и Благодати» атты ең бегінде біраз философиялық жә не қ оғ амдық -саяси идеялар бар, ол Христиан дінінің негізгі тү сінігін қ арастырады. Илларион Кө не ө сиеттік қ ағ идадағ ы қ ұ қ ық ты ереженің мә нін ұ ғ ынуды ұ сынады: қ ұ пияны, мә ң гілікті білмей, бармен кө ң іл кө теру ─ аз нә тиже береді, қ ұ лдық ты тудырады дейді. Евангелияда (інжіл) ақ иқ ат игіліктен ажырмай, бү кіл адамзатты қ ұ тқ арады, Кө не ө сиеттік Жаң а ө сиеттікке ауысып, қ ұ лдық бостандық қ а жетеді делінген. Адамзат тарихы дамуының мә ні осында. Владимир Мономахтың негізгі шығ армасы ─ «Поучения» (оқ ыту). Онда ө зіне тә н философия, моральдық -ө негелік кодекс, келешек ұ рпақ ты тә рбиелеу мә селелері бар. Орыс жері, оның тағ дыры, елді біріктіру, қ орғ ау мақ саты, жақ сылық пен зұ лымдық тақ ырыптары қ арастырлады.

М. В Ломоносов. (1711-1765 жж.). Ең алғ ашқ ы орыс ғ алым, Батыс Еуропалық рухани беделдерден ө зін іштей тә уелсіз санағ ан.Ол орыс философиясындағ ы материалистік дә стү рді қ алады. Материя атомдардан тұ рады, ал атомдар ө зара қ осыла келе молекуланы қ ұ райды, материя мен қ озғ алыс ажырамас бірлікте, материя ү здіксіз қ озғ алыста болатынын атап кө рсетті. Корпускуляр теориясы заттардың қ ұ рылымын қ арастырады, барлық заттар мен материя ең ұ сақ бө лшектерден ─ корпускулярдан, яғ ни атомдардан, материалдық монадан тұ рады дейді. Танымдық ойлары: қ ұ былыстар мен заттар сезім мү шелері арқ ылы қ абылданады. Ол ой жү зінде талданып, қ орытындылау барысында танылып іске асады. Ломоносов экспериментке, тә жірибеге, теориялық ойлауғ а ү лкен мә н берген. Ә леуметтік ө мірде ағ артушылық, гуманистік кө зқ араста болды. Ломоносовтың қ ұ дайғ а қ атысы - деизм. Ол бір жағ ынан, Қ ұ дайдың бар екенін жоқ қ а шығ армайды, ал, екінші жағ ынан, ең жоғ арғ ы кү шті жә не мү мкіндікті оғ ан ғ ана тә н деп санамайды. Сондық тан ол діннің ғ ылымғ а араласпауын талап етті.

А. К Радищев. (1749-1802 ж) ─ тұ рақ ты, табанды материалистік позицияны жақ тады. Болмыстың материалистік бастамасын негіздеумен бірге, ә леуметтік-саяси философияғ а кө п кө ң іл бө лді. Патша ө кіметіне қ арсылық кө рсетіп, халық ө кіметі ү шін, қ ұ қ ық тық жә не рухани бостандық ү шін кү ресуден тайынбады. «Петербургтан Москвағ а саяхат» деген ең бегінде шаруаларды басыбайлық тан революциялық жолмен босатуды талап етті. Оның ә леуметтік-философиялық кө зқ арасына француз революциясының зор ә сері болды.

Орыс философиясының ү шінші кезең і ХІХ ғ асырдың екінші ширегінен басталады. Осы уақ ытта ұ лттық тіл, (Н. М. Карамзин, А. С. Пушкин), орыстың классикалық ә дебиеті пайда болды, олармен бірге орыстың ө зіндік санасы қ алыптасты. Философиялық ойлар ақ сү йектер дініне айналды, зиялы қ ауым діни мә селелерден арыла қ оймайды.

П. Я. Чаадаев (1794-1856) орыс философиясының қ алыптасуының басында тұ рды. 1836 жылы «Телескоп» журналында ө зінің философиялық хаттарын жариялай бастады. Онда ұ лттың рухани дү ниесі ү шін православиеге қ арағ анда, католицизмнің маң ызды екенін кө рсетеді. Тү кке тұ рмайтын Византияғ а тә уелді болу, ө ркениетті Еуропадан бө ліп тастады дейді. Оның пікірінше, адам материалдық жә не рухани субстанцияның қ осындысы. Адам туғ ан кү нінен бастап ө лгенге дейін ұ жымда, қ оғ амда болғ андық тан ғ ана тұ лғ а, кісі болып қ алыптасады. Ұ жымдық сана толық тү рде жеке тұ лғ алық ерекшелікті, субъективтілікті анық тайды. Ұ жымдағ ы ө мір - адамды хайуаннан ажыратын негізгі фактор. Ол индивидуализмге, эгоизмге қ арсы болды. Жеке бастың пайдасын қ оғ амдық мү деге қ арсы қ ойды. Тарихи процестің негізінде Қ ұ дайдың кө регендігі жатыр. Дінді - Қ ұ дайдың еркін христиан діні іске асырады, ол тарихтың қ озғ аушы ө зегі болып саналады. Тарихқ а, мемлекетке жә не жеке адамның тағ дырына ә сер ететін негізгі фактор ─ географиялық жағ дай. Жеке патшалық зұ лымдығ ы - орталық ө кіметтің диктаты, басыбайлылық. Қ ұ қ ық бұ зылуының негізгі себебі: басқ а елдерге қ арағ анда ұ лан- байтақ шексіз жерінің болуы. Ресей дү ниежү зілік тарихи процестен шығ ып қ алды, оның келешектегі мақ саты - дү ниежү зілік тарихи ө ріске оралу, батыстық қ ұ ндылық ты игеру. Бұ л ойлар: «славянфильдер» жә не «батыстық» болып бө лінуге алып келді.

Славянофильдер ағ ымының ө кілдері И. В. Киреевский, ағ айынды Аксаковтар, А. С. Хомяков, т. б. болды. Олар мә дениетің ү ш негізгі бастамасын мақ ұ лдады:

1. Православие, 2. Монархия, 3. Шаруа қ ауымы.

Православие бірың ғ ай «тұ тастық білім» жә не жанның ү йлесімдік жағ дайының негізі - дейді А.С. Хомяков (1817-1860). Православие – бостандық пен қ ажеттілікті, жеке бастың діншілділігін шіркеу ұ йымдарымен табиғ и тү рде байланыстырады. Адам ө мірінің бұ л жақ тарын табиғ и ү йлестіру «Соборность» тү сінігін тудырады. «Соборность» - жеке адамдардың шіркеуде ө з еріктерімен бір-бірімен бірігуін білдіретін православиялық діни ілім жә не діни-философиялық термин. Славянофильдер: соборность - православие шіркеуінің шең берінде ө мір сү ретіндер ү шін тү сінікті жә не солар ғ ана оны игере алады, бейімделмегендер мұ ны тү сінбейді дейді.

Монархия – мемлекеттік қ ұ рылыстың идеалдық тү рі. К.С.Аксаков (1817-60 жж.). Орыс халқ ы Батыстық «Мемлекеттік» болуды қ аламайды. Ештемеден қ ымсынбайтын монархия орыс халқ ын саяси жә не қ ұ қ ық тық қ атынастан, сонымен бірге «революциялық зорлық тан» қ орғ айды. Ө кімет халық тың ішкі ө міріне, ә дет-ғ ұ рыпқ а жә не тұ рмысына араласпауы керек деп санайды. «Ә лемдік рухани ө мір», «бір-біріне араласпау», принципінің қ айта ө ркендеуі, Аксаковтың ойынша, орыс қ оғ амының келешегі мен тұ рақ тылығ ының кепілдемесі.

Шаруалар қ ауымы - «бірың ғ ай ө негелік ә лем» ретінде. Славянофильдер консерваторлар немесе утопистер болғ ан жоқ. Христиан діні позициясынан басыбайлылық ты айыптады, адам адамның қ ұ лы бола алмайды дейді. Сонымен бірге, шаруа қ ауымын дворяндардың қ амқ орлығ ынан ажыратса, іріп-шіріген бюрократиялық ө кіметтің езушілігіне тап болады дейді. Оны қ орғ ау қ иын. Қ ауымның қ ирауы - орыс мә дениет бастауының ең бір негізінің қ ұ лауы деп есептеді. Славянофильдер орыс халқ ы қ ұ дайшыл, патшашыл, діншіл, тө зімді, олай болатын болса, Ресей патриархалдық жағ дайда болуы керек деп, философияның немістік типін жоқ қ а шығ арып, отандық ерекше орыс философиясын жасауды ұ сынды.

Батыстық тар. Славянофильдермен айтыста батыстық тұ жырымдама қ алыптасты. Бұ л бағ ыттың ө кілдері: В.П. Боткин, П.В. Аннеков, Т.Н. Гранновский, Н.В. Станкевич, А. И. Герцен, Н. П. Огарев, В. Г. Белинский, жазушылар арасында И. С. Тургенев жә не бұ ларғ а П.Я.Чаадаевты да қ осуғ а болады. Дінді сынай отырып, материализмге қ ұ марланды, бірақ философияғ а қ арағ анда олар гуманитарлық ойлаудың қ ұ шағ ында болды. Ресейдің батыстық жолмен дамуын қ олдағ ан оларды жеке патшалық, шаруа қ ұ рылысын айыптау, ағ арту идеяларын дамыту, Ресейді еуропаландыруғ а ұ мытылу біріктірді.

А. Герцен (1812-1870 жж.) барлық орыс мә селелері «басыбайлылық қ ұ қ ығ ында жатыр» дейді. Гегельдің табиғ аттың, қ оғ ам мен ойлаудың жалпы заң дарын ашқ ан диалектикасын «революция алгебрасы» деп атады. Герцен идеялардың логикалық дамуы, Гегель айтқ андай, шындық тың, табиғ аттың дамуынан бұ рын жү рмейді, деді. Ал керісінше, табиғ аттан бұ рын логикалық ойдың болуы мү мкін емес, табиғ аттың ө мірі ү здіксіз, ал ой – соның бейнесі деп тү йді.

Белинский - адамазаттың дамуында шек жоқ, адамзат ө зіне тоқ та, жетті, енді одан ары баратын жол, мақ сат жоқ деп ешқ ашан айтпайды деді. Ол: 1. Диалектикалық тә сілді қ олдануғ а шақ ырды, метафизика мен механицизмді сынады; 2. Агностицизм мен скептицизмді сынап, материалистік таным теориясын қ олдады: дү ниетанудың негізі - сезім мү шелерінің сыртқ ы дү ниені, заттар мен қ ұ былыстарды бейнелеуі; сыртқ ы дү ниедегі заттар мен қ ұ былыстардың нақ ты бейнесі адамның ақ ыл-ойында ө ң деліп, ұ ғ ымдар, идеялар, тұ жымдарда кө рінеді; танымның ақ иқ аттығ ының критерий практика, ө мірдің ө зі.

Орыстың революцияшыл демократтарының материализмі ХІХ-ғ 60-80 жж. Чернышевский мен Добролюбовтың кө қ арастарында кө рінді:

1. Тап кү ресі - қ оғ ам дамуының қ озғ аушы кү ші.

2. Тарихты патшалар мен қ олбасшылардың іс-ә рекеті жасайды, тарих солардың ө мірбаянының жиынтығ ы деген идеалистік кө зқ арасқ а қ арсы шық ты.

3. Бірақ олар тарихи дамудың объективтік заң дарын ашу дә режесіне кө терілген жоқ.

4. Пролетариат тарихи міндетін тү сінбеді, оғ ан патшалық Ресейдегі қ оғ амдық ө мірдің артта қ алуы себеп болды.

Н. Г. Чернышевскийдің (1828-1889) пікірінше, Россия капитализмсізақ бірден социализмге ө те алады. Ол ү шін тіпті қ атты шараларды да қ олдану керек. Оның кө зқ арасы «Не істеу керек» деген романында берілген. Онда «жаң а адамдар», ә йелдерді азат ету, саналы эгоизм, революция мә селелері қ ойылды. Ол тарих пен материалистік философияның қ орытындылары бұ қ ара халық тың мү дделері мен тілектеріне сай келуі керек деді. Дү ниенің материалдық принципін Чернышевский ө зінің «Философиядағ ы антропологиялық принцип» деген ең бегінде жан-жақ ты ашты. Ол дү ниеде қ озғ алып тұ рғ ан материя мен материяның жоғ арғ ы ұ йымдасу сатысында пайда болатын санадан басқ а ештең е жоқ екенін кө рсетті. Ой, оны туғ ызатын материядан тыс ө мір сү рмейді, бірақ материяның бә рі бірдей ойлай білмейді, ойлау - тек жоғ арғ ы дә режеде ұ йымдасқ ан материяның қ асиеті. Организмнің бірлігі мен жә не онда мидың ерекше рө л атқ аратынын жариялады. Чернышевский Фейербахтың ық палымен ө з философиясын антропологизм деп атады. Фейербахты сынап, кемшілігін ашып кө рсете алмады. Диалектикалық материализмге жақ ындады. Қ оғ амтануда кө п кө регендік пікірлер айтты.

Ф.М.Достоевский адам санасы, адам болмысы мә селелеріне ө з ең бектерінде философиялық мә н берді. Оның шығ армалары: «Жаза» (1866), «Нақ ұ рыс» (1868), «Ә зә зілдер» (1871-72), «Жас ө спірім» (1875), «Ағ айынды Карамазовтар» (1879-80) романдары, хаттары жә не «Жазушы кү нделігі». Бұ л ең бектерінде халық тың тұ рмысы, ә дептілік, дін мә селелері қ аралды. Ол жазушы - психолог, негізінен адамның табиғ и жә не ә леуметтік қ ажеттілігін, ө те кү рделі жағ дайдағ ы мінез- қ ұ лқ ыының ө згерістерін қ арастырады. Адамдардың ең терең рухани ә лемінің қ ұ пиясын, оның психикасын, жанғ а бататын кө ріністерді талдады. Жеке мен қ оғ амның антагонизмін болжап, индивидуалистік этиканы қ олдады. Сонымен бірге адамдардың табиғ аты мен ә рекетінде иррационализмнің бар екенін кө рсетті. Адамдардың іс-ә рекетін логикалық, тіпті психологиялық жолмен тү сінуге болмайтынын айтты. ХІХ ғ. екінші жартысындағ ы идеалистік кө зқ арастың орталық мә селесі – адам тағ дыры, оның қ ұ дай мен ә лемнің тығ ыз байланыстығ ын ө зінің Ф.М. Достоевский ә деби кө ркем шығ армаларында талдады.

Ф.М. Достоевский психиканың рационалдық бастамасын жоқ қ а шығ армайды. Керісінше, ақ ыл-ой мен логиканы сыртқ ы дү ниені танудың маң ызды факторы деп санайды. Бірақ, ақ ыл-ойдың кө мегімен адамның психикасын тү сіндіру жә не қ андай болса да заң шығ ару қ иын, оның себебі рухани ә лемде ақ ыл-ойдың ө зі бағ ынышта болады. Ф.М. Достоевский алғ ы шепке ырық ты шығ арады, рационалистік тұ рғ ыдан жанның кү рделілігі, оның кұ пиясын тү сіндірудің қ иындығ ын айтады. Сараптаушы парасат пен ырық антагонисті. Сараптаушы парасат бар жерде ырық, онымен бірге тұ лғ а жоғ алады. Ф.М. Достоевский - ә леуметтік зұ лымдық тың тамыры адам антропологиясында дейді. Адам қ ұ ндылығ ы оның еркіндігінде, ал оның ө зінің ішкі имандылығ ы жоқ, еркіндікті бағ аламайды. Кант философиясындағ ы антимонияны Ф.М. Достоевский шығ армаларында кең інен пайдаланады. Ол адам психологиясындағ ы ә ділдік пен зұ лымдық, тазалық пен арамдық, жақ сылық пен жамандық ты ө мірден алып, ө з кейіпкерлері арқ ылы кө рсетті. Оның мақ саты – христиан дініне негізделінген, қ ұ дайғ а сенген қ оғ амды қ ұ ру болды. Ол мұ ны жердегі жұ мақ немесе «орыс социализмі» деп атады.

Орыс космизмі. ХІХ ғ. соң ы мен ХХ ғ. басында орыстың философиялық ой-пікірінде ғ арыштық философия пайда болды, оны орыс космизмі деп атады. Ө кілдері: Н. Ф. Федоров, В. С. Соловьев, Н. Я. Умов, К. Э. Циолковский, В. И. Вернадский, П. А. Флоренский, Н. Г. Холодный, А. А. Чижевский. Олар адамның космоспен бірлігі мә селесі, адамның ғ арыштық табиғ аты жә не адам іс-ә рекетінің ғ арыштық маң ызды сұ рақ тарын қ арастырды. Космизм тұ жырымдамасы кө птеген жағ дайда Ресейде кө п танылғ ан эволюциялық кө зқ арасқ а сү йенеді.

Орыс космизмнің екі тенденциясы бар:

1. Қ ияли ойғ а байланысты немесе дінге сү йенген бағ ыт. Діни идеялар Н. Ф.Федоров, В. С Соловьев., П. А Флоренский. ең бектерінде кө п.

2. Ғ ылыми немесе жаратылыстану іліміндегі прогреске байланысты. Оның ө кілі В. И. Вернадский ө зінің биосфера мен Ноосфера, Жер мен Ә лем рө лі туралы ілімдерін жасады, К. Э. Циолковский ғ арышты игеру теориясын ұ сынды.

В. С. Соловьев (1853-1900 жж.) – орыс философы, діни қ айраткер, публицист жә не ақ ын. Москва университетін бітірген. Оның шығ армашылық ө мірі ү ш кезең ге бө лінеді:

1. 70-ші жылдардағ ы теологиялық прогресшілдік.

2. 80-ші жылдардағ ы дү ниежү зілік мемлекет утопиясы.

3. 90-шы жылдары, Эсхатологиялық (гр eshatos- соң ғ ы жә не logos – ілім, сө з) кө зқ арастары.

Ол мына идеяларды ұ сынады: қ орқ ынышты сот жә не зұ лымдық тың ә лемді жең уі - тарихтың соң ы; адамның рухы зұ лымдық ә лемінде зарығ уда; бірақ адам Абсолютке қ атысы бар жә не қ ұ тылуы мү мкін, ол бү кіл ә лемдік Шіркеуді жасау жолымен іске асады; шіркеу – келешек қ ауымдастық тың негізі, адамдардың бірлігі; адам санасын езілуден босату керек, ол ү шін христиан дінінің кұ ндылығ ын қ абылдау икемді. Соловьевтің «біртұ тастық» (бә рінің бірлігі) идеясы адамзаттың бұ дан да артық, жоғ арғ ы сатыдағ ы эволюцияғ а ө туін дайындайды. Оның шың ына жетіп, «Қ ұ дай-адам» пайда болады. Соловьевтің жү йесінің негізгі теологиялық бағ ыты осы. Материализм мен революциялық -демократиялық ой-пікірге ол қ арсы болды, христан діні мен платонизмді, классикалық неміс философиясын (Ф. Шеллинг) жә не ғ ылыми эмпиризмді біріктірумен айналысты. Бұ л шын мә нінде мү мкін емес, метафизикалық ә діс еді.

«Жер бетінде шындық бола ма, ә лде болмай ма?» деген сұ рақ қ а христиан дінінен жауап іздеді. Ә леуметтік тұ рғ ыдан келгенде, елдің тыныштығ ын сақ тау ү шін Рим папасы мен орыс патшасының татулығ ы арқ асындағ ы Одақ ты қ ұ руғ а шақ ырды.

1. Христиан дінін материалдық ө мірдің, уақ ыт пен кең істіктің қ ирауынан қ ұ тқ арып, тозбайтын ғ арыш сұ лулығ ына айналдыруды мақ сат етті;

2. Жетілдірілген жыныстық махаббат адам бү тіндігін жә не дү ниені сақ тап, мә ң гі ө лмесіке жеткізеді деп санады.

Соловьев философиясының ө зекті идеясы – барлығ ын біріктіру идеясы, оның негізгі қ ағ идасы «қ ұ дайғ а барлығ ы бір». Барлығ ының бірлігі, бірінші кезекте, жаратушы мен жаратылғ анның бірлігі. Соловьевтің қ ұ дайының адами кейіпі жоқ, ол дү ниеде ә рекеттенетін, ерекше ұ йымдастырушы кү ш, «ғ арыштық ақ ыл». Сонымен В. С. Соловьев ақ ылды сезімге қ ызмет етуге, дінді адам санасындағ ы рационалдық бастаманы тірек етіп, діни кө зқ арасты жаң а ғ ылыми жетістіктермен дә лелдеуге ұ мтылады. Н.А. Бердяев (1874-1948) орыс діни философиясының кө рнекті ө кілі. Экзистенциалист оның философиясының негізі еркіндіктің – болмысқ а қ арағ андағ ы басымдығ ы. Болмыс мә нін адам, адам арқ ылы ашып таниды. Ол діни мистика жолдарындағ ы жеке адамның «ішкі рухани» таза рухын азаттық ү шін таптық кү реске қ арама-қ арсы қ ойды. Ол алғ ашқ ы кезде марксизмге жақ ындап, кейінен діни философияғ а, персонализм мен экзистенциализмге бет бұ рып, халық тың бірлігін, рухани бостандығ ын қ олдады.

Экуменикалық қ озғ алыстың теориялық негізін салуғ а, бү кіл христиан шіркеулерін біріктіруге С. И. Булгаков (1871-1944 жж.) кө п ең бек сің ірді. Ол қ оғ амдық дисгармонианы (ү йлеспеушілік) оның ә р қ ұ рылымының ә р тү рлі бастамаларды – экономикалық, саяси, рухани, ө негелік, т. б. ұ станып, дербес ө мір сү руінен деп тү сіндірді. Егер олардың бә рін бір негізде қ ұ рса, ә леуметтік организмнің қ арсыласулары мә ң гі жоғ алар еді. Осы негіздің болуы керек: егер қ ұ дай абсолют болса, онда ол біртұ тас.

Л. Шестовтың (1866-1938 жж.) ілімінде басты ой – сенім мен ақ ылдың тү бегейлі қ арсы болуы, сыйспау тезисі. Тек қ ұ дайғ а ғ ана сенуге болады, ол ешбір тиянақ ты мазмұ нғ а ие емес. Кө рінген танымдық ә рекет кү нә ғ а тең, бұ л интелектуалдылық қ а қ арсы ұ мтылыс. Шестовқ а, дінге ө те ың ғ айсыз адам ақ ылын, байланыстырушылық дә режеден алып тастау ү шін қ ажет болды. Сондық тан ол ақ ылдың кемістігін, болмыстың кө п сипаттылығ ын бейнелей алмауын кө п айтады. Бұ л соң ында ашық мистицизмге ә келді.

Екінші тенденция: космизм - қ оршағ ан ортаны, адамды ө зара байланыстағ ы бү тіндік деп қ арайтын философиялық бағ ыт. А. Л.Чижевский (1897-1964 жж.) жердегі (биосфера) ө мірдің дамуы тек ішкі себептердің ә серін ғ ана емес, сонымен бірге ғ арыштың кү шті ә серіне байланысты екендігін айтты. Жердегі болып жатқ ан процестерді айқ ындаушы Кү н. Кү ннің белсенді қ ызметі хайуандардың жү ріс-тұ рысына, кө терілуі жә не қ айтуы ә леуметтік катаклизмдерге – соғ ыс, революцияғ а ә сер етеді. Ол ө зінің идеяларын жай тү сініктер емес, ғ ылым тілімен тү сіндіруге тырысты, ө лең дер, кө ркем шығ армалар жазды. Чижевскийдің философиясын батыста ө зіндік ерекше ғ ылыми негізі бар деп есептеді. Бізде «кү нге табыну» философиясын ғ ылыми емес, абсурд деп санады. Федоровтың «Жалпы іс» (Общее дело) философиясының негізгі тақ ырыбы - ішкі импульстік эволюцияның ә серінен адам іс-ә рекетінің ө рісінің тұ рақ ты кө беюі, ө зінің белсенділік сферасына космостық кең істікті қ осуы. Адам кең істікті ғ ана емес, уақ ытты да игереді. Таным, тә жірибе жә не ең бектің арқ асында мә ң гілікті табады жә не ө мірден кеткен ұ рпақ ты ө мірге қ айтарады деген идеялары. Адам табиғ атты игеріп, ө зін бағ ындыра отырып, ө зінің организмін ө згертуді, ғ арышты игеруді мақ сат етеді дейді.

К. Э.Циолковский (1857-1935 жж.)оның пікірінше, материя негізінде ө те ұ сақ бө ліктер - атомдар, ұ сақ емес конфигурациясында (кескін ү йлесімі) ә ртү рлі материалдық денелер жасалады. Оның ғ ылыми-техникалық жобалары, қ азіргі замандағ ы космонавтиканың қ алыптасуына ө те зор ық пал етті. Ол ақ ыл-ой жә не шығ армашылық адамды космосқ а кө тереді, уақ ыт барысында оның физикалық табиғ аты ө згереді, ол жоғ арғ ы организмдерге жақ ындайды, жұ лдызаралық кең істікке орналасады деп болжады.

В. И.Вернадский (1863-1945 жж.) Адамның эволюциялық барысында қ оршағ ан табиғ атты ө згерту іс-ә рекеті кү шейе тү седі. Биосфера (ө мір сферасы) ә рдайым ү здіксіз ноосферағ а ө теді. Ноосфера – ақ ыл-ой сферасы, адамның ө мірінде, оның материалдық жә не рухани мә дениетінде пайда болады. Ноосфера ә рдайым ұ лғ аяды жә не болмыстың басқ а да салаларына тарайды. Келешекте ноосфера жер ү стінде жетекші болып қ осмосқ а ауысады деген ойларды айтып, биосфераның ноосферағ а ө туінің ә леуметтік-табиғ и негізгі алғ ышарттарын анық тады.

1. Жер шарының ә лемдік тарихын қ амту жә не адамзатты бір тұ тастық қ а айналдыру.

2. Байланыс қ ұ ралы мен жетістіктерді айырбастауды қ айта қ ұ ру.

3. Энергияның жаң а кө зін табу.

4. Барлық адамдардың тұ рмыс жағ дайын кө теру жә не олардың тең дігіне жету.

Ноосфера: ақ ыл-ойдың қ ұ діреті арқ ылы дү ниеге келген ғ ажайып техникалық қ ұ ралдардың кү шімен табиғ атты бү лдірмей, оны жоспарлы, жү йелі, ә рі сапалы тү рде пайдаланып, ө згерту, тү рлендіру, сақ тау – жарқ ын келешектің белгісі.

Легальдық жария етілген марксистер (Н. А. Бердяев, С. И. Булгаков, С. Л. Франк, П. Б. Струве) - жас философтар, ә рі экономистер. Бұ лар марксизмдегі қ оғ ам туралы ғ ылыми теорияның нақ тылығ ын кө рді, бірақ Маркстің революция мен диктатура идеясын қ абылдамады. 1902-05 жылдары «легалистер» марксизмнің материализм мен атеизмінен бас тартып, Соловьевтің біртұ тастық діни философиясына эволюция жолымен кө шті.

Ресейдегі алғ ашқ ы марксизм теоретигі ә рі насихаттаушысы Г. В. Плеханов (1856-1918 жж.). Плехановтың философиялық -ә леуметтік ең бектері жоғ ары бағ аланды. Оның кө птеген ең бектері маркстік теорияны дамытты. Марксизмді философиядағ ы жаң а кезең ретінде санап, ол оның сапалық ө згешелігін ашты. Тарихты материалистік тұ рғ ыдан тү сінуді жетілдірді. Қ оғ амдық болмыс пен қ оғ амдық сана қ атынастарының кү рделігін кө рсетті, қ оғ амның қ арама-қ арсы таптары кү ресінің кө рінісі болатын идеялар шайқ асында қ оғ амдық психологияның рө ліне кө п кө ң іл бө лді. Ол Россиядағ ы орыс революцияшыл-демократтардың тарихи рө лін кө рсетті.

Советтік философияғ а В. И. Лениннің шығ армасы зор ә сер етті. Ол маркстік философиядағ ы материализмді дамытып, оны Ресей жағ дайына бейімдеуге тырысты. 1917-30 жылдардағ ы ұ зақ пікір-таластар ресми марксизм-ленинизмнің кү шті басымдылығ ымен жү рді. Марксизм философиясын Лениннің дамытуы. Лениннің философияғ а қ осқ ан ү лестері: 1. «Материя» туралы анық тамасы. 2. Империализмге берілген анық тамасы. 3. Социализм теориясын нақ тылау. 4. Таптарғ а берілген ғ ылыми анық тама. 5. Жеке, ұ жымдық, мемлекеттік меншік туралы оқ улары. 6. Дү ниежү зілік пролетариат революциясы ілімі. Марксизм-ленинизм – ә лемдік диктатура орнатуды кө здеді.

Лениннің философиялық кө зқ арасына ә сер еткен ғ ылыми жаң алық тар:

1. Радиотолқ ындардың ашылуы (Герц).

2. Сә уле салмағ ының бар екендігі (Лебедев).

3. Сә уле кең істікте толқ ын ғ ана емес, бө лшек ретінде де таралуы (Макс Планк).

4. Материяның қ озғ алысы мен Уақ ыт бірлігі (Эйнштейн).

Осының нә тижесінде «материя» анық тамасы пайда болды, материя дегеніміз – адамғ а тү йсігі арқ ылы мә лім болатын, тү йсіктерге тә уелсіз бола тұ ра, сол тү йсіктерде кө шірме, сурет ретінде бейнеленетін объективтік реалдық ты белгілеу ү шін қ олданатын философиялық категория.

Ленин Империализмнің ү ш ерекшелігін атап кө рсетті:

1. Империализм - монополистік капиализм.

2. Паразиттік немесе іріп-шіріп бара жатқ ан капитализм.

3. О дү ниелік капитализм. Яғ ни, оның орнын социализм басады, ол революция

арқ ылы келеді.

Ленин капитализмнен социализмге ө тудің диалектикасын ашты:

1. буржуазияның қ арсылығ ын басу;

2. азамат соғ ысы;

3. буржуазияны шектеу;

4. буржуазиялық мамандарды пайдалану;

5. жаң а адамдарды тә рбиелеу.

1930-50 жылдардағ ы философияны толық идеологизациялау, оны ресми ө кіметтің қ ызметшісіне айналдыру, И. В. Сталиннің философиялық мә селелерді шешудегі ә серімен анық талады. Н. И. Бухарин - сана, психика мә селелерімен айналысты. А. Богдановтың теориялық жү йесі - «тектология». Тектологияның мақ саты: жекелеген қ ұ рылымның, болмаса бү кіл ә лемнің типтері мен формалары туралы тү сінік беру. Богданов бойынша, ол тә жірибенің осылай немесе басқ аша ұ йымдастырылуына кө п ә сер етеді. Белгілі марксистер: А. Ф. Лосев - адам, тарих А. М. Деборин - материализмді шығ армашылық тү сіну; Л. Гумилев - тарих, этногенез; В. Асмус - ғ ылыми, тарихи; Ю. Логман - қ оғ ам, философия, тарих мә селелерімен айналысты.