Даму. Диалектика ілімі

Диалектика – сө зі ертедегі гректің екі - диа (екеу), лог (ұ ғ ым, мағ ына) сө зiнен тұ рады. Диалог екеудің ә ң гімесі. Диалектиканың пайда болуы пiкiрталастық іс-ә рекетке байланысты болды. Себебі, ертедегі гректің ақ ылды, шешен кісілері сенатта, сотта сө з сө йлеп жұ ртты ө з пікіріне қ арататын, диалог арқ ылы ө з мақ сатына жететiн, ө зіне жақ тастар таба алатын. Шындық ты табудың кө зі - айтыс, қ арама-қ арсылық пікір жә не сө з таластыру арқ ылы ақ иқ атқ а жету. Диалектика белгілі бір процесс, ақ ыл-оймен дү ние мә ң гі қ озғ алыста, қ имылда деп тү сіндіру ә дісі.

Гераклит (грецияда, б.з.б. V ғ.), дү ние мә ң гілік қ озғ алыста, қ озғ алмайтын нә рсе жоқ деді. Болмыс пен болмау - ө зара байланыста, біріне-бірі тә уелді жә не біріне-бірі ө тіп отырады. Бұ ның диалектикалық ойдың тарихына қ осылғ ан зор ү лес екендігінде дау жоқ. Кратил ұ дайы ө згеріп отыратын, қ озғ аушы кү штің ү зілмейтінін кө рсетсе, Зенон, оның қ арсы жағ ын, ү зілетінін атап кө рсетеді. Мұ ны Гегель: тезис - антитезис - синтез дейді.

Қ айта ө рлеу дә уірінде қ арама-қ арсылық тардың ү йлесімділігі туралы диалектикалық идеяларды Николай Кузанский мен Джордано Бруно ұ сынды. Жаң а дә уірде метафизиканың ү стемдігіне қ арамастан, Декарт ө з космогониясында, Спиноза ө зіне-ө зі себеп болатын субстанция ілімінде диалектикалық ой ү лгілерін жасады. Декарт: «Қ ұ дай дү ниені жарата отырып, оғ ан импульс немесе тү ркі болады, яғ ни сағ ат жө ндеуші, сағ аттың механизмін бұ рай отырып, қ озғ алысты хабарлайды. Бұ л пікір қ оғ амдық қ ұ былыстарды талдауғ а қ олданылмайды»[6], - деген.

XVIII ғ асырда француз ағ артушылары Вольтер мен Руссо тарихтың даму идеясын ұ сынды. Қ оғ амды дамытушы рухани кү ш немесе рухани фактор - мораль, дін жә не идеялар болады деп есептеді. ХІХ ғ Маркс пен Энгельс: «Идеяны тудыратын данышпандар, қ озғ аушы кү ш – халық», – деп тү сіндірді.

Диалектикалық ә діске қ арама-қ арсы метафизикалық ойлау ә дісі бар. Бұ л ә дісті Софистика (софизм) мен эклектика ағ ымдары қ олданды. Софизм бір нә рсені дә лелдеп, пікір айтуғ а логика қ ағ идасын бұ затын теріс тә сілдер қ олданады жә не бұ л дә лелі дұ рыс секілді болып кө рінетін ә ртү рлі айла-шараны пайдаланды. Ә рине, бұ л кезде объектінің ішкі болмысын, табиғ атын шынайы ашпай, сың аржақ тылық қ а ұ рынады. Ал, эклектика (гр. Eklego- таң даймын) - ә ртү рлі бағ ыттар немесе шындық тардың негізгі шешуші жағ ын айқ ындап алмай, тү рліше қ арау жолдарын принципсіз, қ алай болса солай біріктіре салу.

Софистика мен эклектика метафизиканың ерекше бір тү рлері болып табылады. Ө йткені, екеуіне тә н нә рсе: сың аржақ тылық, қ ұ былыстардың арасындағ ы нақ ты байланыстарды елемеушілік, негізгінi ажырата білмеушілік. Оларғ а тө менгiлер де жақ ын.

Релятивизм (лат. Relativus - қ атынастылық) танымның дайын жауаптарын интерпретациялау (тү сіндіру, талдап беру). Релятивизм адам танымының шарттылығ ы мен субъектілігі туралы ілім. Релятивизм білімінің салыстырмалылығ ын мойындап, танымның объективтілігін жоқ қ а шығ арады, біздің білімімізде объективті дү ние бейнеленбейдi деп есептейді.

Догматизм - ойлаудағ ы икемсіздікке сү йеніп, қ абылданғ ан қ ағ иданы дә лелсіз, абсолюттік ақ иқ ат деп санайды. Теориялық жә не саяси мә селелерді зерттеп шешуде нақ тылы жағ дайларды ескермейтін абстрактілік ә діс.

Диалектика - ойлаудың ең икемдісі, дү ниені жан-жақ ты зерттеудің, яғ ни ә ртү рлі байланыстардың ә рқ айсысын ашып, қ арама-қ арсы кү штердің даму барысындағ ы ө згерістер мен процестердің негізін табу. Диалектика - ойлаудың объективтілігі, софистика - ойлаудың субъективтiлiгi.

Диалектика ұ ғ ымы ү немі тарихи дамуда болып, мазмұ ны терең дей береді. Сондық тан оның тарихи формаларын ажырата білу керек: стихиялық немесе қ арапайым диалектика - дү ниенің сезімде берілетін сырт бө лгінің мә ң гі ө згерісіне сү йенеді; идеалистік диалектика - ақ ыл-ойдың жалпы ұ ғ ымдарының бір-біріне ауысып отыратынына негізделген; идеалистік-тарихи диалектика - ұ рпақ тар санасындағ ы қ айшылық тардың болуына жү гінеді; материалистік диалектика - қ айшылық пен даму санада ғ ана емес, дү ниенің ө зінде де барын дә лелдейді. Осыны нақ тылау ү шін объективтік диалектика (санадан тыс дү ниенің дамуы) жә не субъективтік диалектика (сана-сезімнің дамуы) деп бө леміз. Жалпылай келгенде, диалектика бү кіл болмыстың (материя мен сананың) дамуы туралы ілім. Содық тан оны табиғ аттың, қ оғ амның, адам санасының жалпы заң дылық тарын ашатын ілім деп санаймыз.

Жү йелік принцип жә не осымен байланысты жү йелік ә діс - қ азіргі заманда, ө зіне кө птеген диалектика теориясының идеяларын енгізіп, ғ ылым мен практикадағ ы ө те маң ызды ә дістемелік бағ ыт болды. Ә рбір жү йелік зерттеудің негізі - зерттеу жү йесінің тұ тастығ ы, туралы тү сінік, жү йелік принцип. Жү йелік зерттеуде объектінің сыртқ ы ортамен арақ атынасы мен ө зінің ішкі қ ұ рылымын жіктеуі арқ ылы элементтерін, қ асиетін, қ ызметін, олардың тұ тастық тағ ы орнын бө луде кө п қ олданылады. Жү йе тұ тастығ ы байланыс тү сінігі арқ ылы тү сіндіріледі. Заттар арасындағ ы байланыс тү рлі сипатта болады: бір-бірімен тікелей байланысты, бірқ атар жанама буындар арқ ылы байланысы, ә рдайым ө зара тә уелдік, ө зара ә рекеттестік тү рінде кө рінеді.

Дү ние бірқ алыпты емес, сан қ илы. Заттар қ алай орналасса да, дү ниеде барлық заттар бір-бірімен байланысты. Оның тү рлері: кү рделі - жай, тұ рақ ты - кездейсоқ, уақ ытша - қ айталанғ ан, негізгі (мә нді, маң ызды, елеулі) - ішкі - қ осалқ ы, сыртқ ы, қ ажеттi - қ ажетсіз. Дү ниедегі шексіз байланыстардың ішінде, нақ ты ә лемде философиялық тұ рғ ыда тануда, жалпылық ә мбебептық байланыстар қ арастырылады, олар мынадай тарихи типке бө лінеді: жекелік-жалпылық, кө птік-бірлік, ұ қ асастық -ерекшілік, сапа-сан, жай-кү рделі, бө лік-бү тін, шекті-шексіз, тү р-мазмұ н, т.б. осындай байланыс тү рлері болмыстың қ ұ рылымдық категориялары тобына кіреді.

Танымның тарихында басқ а да категориялар катары - ә мбебаптық детерминациялық байланыстарды білдіреді: қ ұ былыс-мә н, себеп-салдар, қ ажеттілік - кездейсоқ тық, мү мкіндік- шындық.

Ә мбебаптық байланыстың алғ ашқ ы талдау тә сілін шартты тү рде «горизонтальдық», екіншісі – «вертикальдық» деп атайды.

Детерминизм (лат determinio - анық тау) - табиғ ат пен қ оғ амда кездесетін оқ иғ аны, қ ұ былыстарды жә не адамның еркі мен мiнезiнiң ө зара байланысының себептерін, себептілігінің заң дылығ ын зерттейтін ілім.

Философиялық танымда детерминизм принципінің орны бө лек. Дү ниені материалистік тү сіну жә не ғ ылыми таным негізінде себептілікті мойындау жә не қ ұ былыстардың заң дылығ ын iздеу жатыр. Детерминизмдегі себептілікті тү сінбеу, адамды басқ а жағ дайлар «ғ ажап» қ ұ былыстарды мойындауғ а алып келеді. Қ азіргі кезде детерминизм ұ ғ ымы, ұ зақ тарихи даму арқ ылы себептілік - салдар жә не заң дылық принципi болып қ алыптасады. Себептілік (каузальдық - лат caus - себеп деген сө з) қ ұ былыстардың жалпылама заң ды байланысының тү рі.

Себеп - қ ұ былыстың тууы, оның кү йінің ө згеруіне, жойылуына жағ дай туғ ызады. Себептің нә тижесі - салдар. Басқ а оқ иғ аның алдында болатын, оның пайда болуына мү мкіндік жасайтын, бірақ тудырмайтын жә не анық тап бере алмайтын оқ иғ а - сылтау саналады, ол сыртқ ы болмашы байланыс. Себеп пен салдардың ә рекеті, айналысындағ ы қ ұ былыстарғ а ә сер етеді. Бұ л қ ұ былыстардың жиынтығ ын – жағ дайлар деп атайды. Жағ дайлар тиісті оқ иғ аның болуы ү шін қ ажет.

Дү ниені ғ ылыми тану ұ ғ ымдар арқ ылы іске асады, олардың кү нделікті сө здер мен терминдерден айырмашылығ ы, жалпылығ ы (кө п зат, қ ұ былысқ а ортақ қ асиеттердi, сапаны, т.б. белгіленуі) мен бір мә нділiгінде. Философия ө те жалпы байланыстарды, заң дылық тарды қ арастыратындық тан, ө те жалпы ұ ғ ымдарды қ олданады. Оларды –категориялар деп атайды. Диалектика категориялары дү ниенің дамуын кө рсете білуі ү шін, дамудың кө зі қ арама-қ айшылық екенін ескертіп, ә рқ ашан қ осалқ ы қ арама-қ айшы ұ ғ ымдар ретінде беріледі. Мұ ндағ ы негізгі мақ сат: қ арама-қ айшы ойлар, зат, қ ұ былыстар бір-біріне ө тіп отыратынын кө рсету, дү ниенің шынайы ү зіліссіз байланысын ү зілістен тұ ратын логикалық ойлауда бейнелей білу. Осы себепті категориялардың байланысын, заң дылық тар деп қ арастыру орынды. Диалектика заң дары да қ ос категориялар арқ ылы жасалады, бiрақ категорияларғ а қ арағ анда тұ рақ ты, қ айталана беретін, негізгі қ асиеттердің байланысын білдіреді.

Қ арама-қ арсылық тың бірлігі мен кү рес Заң ы. Бұ л заң дамудың тү п негізі қ ұ былыстар мен процестердің қ айшылығ ында, оларғ а тә н iшкi қ арама-қ арсылық та, ә сіресе олардың кү ресінде болатынын кө рсетіп, дамудың ө зiндiк себебін ашып береді. Қ арама-қ арсылық тың бірілігі мен кү ресі – қ озғ алыстың жә не барлық болмыстың дамуының бастауы, кө зi. Гегель қ айшылық тар туралы ілімді диалектика тұ рғ ысынан талдап жасады, бірақ ол идеализмге толы. Тек, марксизмде ғ ана Гегель философиясының шектелгенi жойылып, диалектика ғ ылыми ілімге айналды. Қ арама-қ арсылық тардың бірлігі мен кү рес заң ының мазмұ нын тү сіндіру ү шін, ең алдымен оның жақ тары мен элементтерін анық тап алу керек.

1. Сә йкестік (ү йлестік) ә рбір объектінің ө з-ө зiне (элементтерiнiң бiр - бiрiне) немесе басқ а заттармен тең дігі, сә йкес келуі.

2. Айырмашылық - бұ л заттардың элементтерiнің ара-қ атынасы тепе-тең дiктен кетiп, бiрдей болмайтындығ ын кө рсететін ұ ғ ым.

3. Қ айшылық - қ арама-қ арсы элементтердiң, заттардың, қ ұ былыстардың бір-біріне шартты қ арсылығ ын кө рсетедi, олардың бір-біріне алшақ тау қ атынастарының ө скенiн бiлдiредi.

Қ айшылық тардың тү рлері:

· Мә нге қ атынасы: а) мә нді; ә)мә нсіз;

· Жү йедегі орны: а) ішкі; ә) сыртқ ы;

· Қ оғ амдағ ы тү рі арқ ылы: а) антагонистік; ә) антагонистік емес;

· Дамудағ ы рө лі арқ ылы: а) негізделген; ә) негізсіз.

4. Қ арама-қ арсылық - ол табиғ аттағ ы, қ оғ амдағ ы, адам санасындағ ы бірін-бірі жоқ қ а шығ аруы, зат сапасының жойылуы, бір – бірінсіз ө мір сү ре алмайтын заттар, элементтер, қ ұ былыстар, тенденциялар арасынағ ы қ атынастардың кү рес дә режесiне кө терiлуi.

Бірлік - осы алуан тү рлі байланыстардың жиынтығ ы. Қ арама-қ арсылық тың бірлігі мен кү рес заң ының мә ні таным ү шін ө те зор. Адам ұ ғ ымдарында қ озғ алыс пен ө згерістiң кө зi мен бастауын бір кү йден екінші кү йге ө туді қ айлай кө рсету – философия мен ғ ылымның даму барысында адамзаттың озат ақ ыл-ойын толғ андырғ ан ә рі толғ андырып отырғ ан мә селелердің бірі. Сан мен сапа ө згерістерінің бір-біріне ө ту заң ы, заттар мен қ ұ былыстардың бір-бірімен бірлікте ө мір сү ретін белгілі бір сапалық жә не сандық сипаттамалары болатынын анық тайды.

Сапа - объектіні анық таушы. Заттар жаратылысының айырмашылығ ын, ұ қ састығ ын, ерекшелігін, ө з-ө зімен тепе-тең дігін жә не тұ тастығ ын білдіретін маң ызды белгілерiнiң жиынтығ ын. Сапада, заттың барлық аса маң ызды қ асиеттерінің ажырамас байланысы жү зеге асады.

Қ асиет - бір заттың басқ а заттармен ө зара ә серінен пайда болатын сапаның кө рінісі, затты қ андай да болсын бір жағ ынан сипаттайды.

Сан - белгілі бір сапаның шамасын, даму қ арқ ыны мен дә режесін білдіретін белгі. Заттың сандық жә не сапалық жақ тарының бірлігі – ө лшем деп аталады. Ө лшем - қ асиеттер мә ндерінің белгілі бір сандық аралығ ы, ал белгілі сапа – осы аралық тың шең берінде ғ ана болады. Сан ө згерістерін онан ә рі сапалы ө згеріске бетбұ рысын – ө лшемнің шекаралары деп атайды. Сапа мен ө лшем болмыстың жалпы, объективті сипаттамасы.

Сапалы ө згерістің қ ай-қ айсысы болсын секірмелі тү рде, секіріс тү рінде болады. Секіріс - сапалық ө згеріс, қ ұ былыстың немесе оның жағ ының бір сападан екінші сапағ а кө шуі. Секірістер ө зінің сипаты, ұ зақ тығ ы, мә нділігі жағ ынан алуан тү рлі болып келеді.

Біріншіден, қ азіргі ө лшемнің жоғ алуы, екіншіден, жаң а ө лшемнің пайда болуы.

Секірістi қ оғ амдық ө мірге бейімдеп айтқ анда, революция деген ұ ғ ым пайдаланылады. Бірақ, қ оғ ам ө міріндегі секірістің бә рін бірдей революция деуге болмайды, тек қ оғ амдық жаң а қ ұ рылысқ а кө ше алатын секірістер ғ ана ә леуметтік революциялар болып табылады. Бірте-бірте болатын сан ө згерістерін философиялық ә дебиетте кө бінесе эволюция деп атайды. Эволюция (сандық -сапалық секіріс) - даму ұ ғ ымына сай келеді. Жаң а сапа тек даму қ арқ ынындағ ы ө згерістерді ғ ана емес, сонымен қ атар қ ұ былыстың жаң а сандық жақ тарын да туғ ызады.

Терістеуді-терістеу заң ының мә нін тү сіну ү шін негізгі категорияны анық тап, байланысын зерттеу керек. Бұ л заң ының негізгі категориясы - терістеу. Терістеу мә селесі:

1. Жаң а – ескінің орнын басады, дамудың бір кезең і екінші кезең імен терiстеледi, ауысады.

2. Терiстеу – бө тен сырттан ә келінген емес, ол дамып келе жатқ ан процестің қ андайына болсын іштей тә н нә рсе. Теріске шығ аруды даму процесіне іштей тә н нә рсе деп тү сіну, материалистік диалектиканы метафизикадан айырады.

3. Дамудың алдынғ ы кезең дерінде болғ ан прогресшіл элеметтерді сақ тап қ алу – сабақ тастық ты, жаң аның ескімен байланысын кө рсетеді. Теріске шығ аруды байланыс кезі деп, ескінің жойылып, сонымен бірге жаң аның орнығ уы деп қ арайды.

4. Ішкі факторлардың шешуші рө лі мен сыртқ ы жағ дайлардың маң ызы, ескінің жаң амен ауысуы, дамудың негiзгi заң ы болып табылады.

5. Бұ л ауысу таза тү рде болмайтындық тан, жаң аның бойында ескінің дұ рыс нә рсесінің бә рі бірдей сақ тала бермейді. Сондық тан екiншi терiстеу қ ажет, сонда зат дамуындағ ы екi алғ ашқ ы кезең дерiнің барлық табыстары, ү шiншiде жинақ талады. Сондық тан оны синтез, жетiлген деп санап, Гегель даму кестесiн «тезис-антитезис-синтез» деп белгiлеген. Оғ ан ол спиральдiк суреттеменi де қ осқ ан. Сонымен, материалистік диалектикада даму дегеніміз – жай қ озғ алыс емес, жә не ескіні қ айталап отыратын шең бер тә різді айналмалы қ озғ алыс та емес, ол мұ нда ілгерілемелі қ озғ алыс пен салыстырмалы қ айталанудың диалектикалық бірлігі. Ә рі ілгермелі қ озғ алыс – негізгі шешуші қ озғ алыс болады. Осындай тенденцияларды ұ штастыратын даму, спираль бойынша жү ретін даму секілді. Спираль бойынша даму, ө мір шындығ ының барлық салаларында болып отырады.

6. Терістеуді-терістеу заң ының ерекшiлiгi – оның кері қ айтпайтындығ ы, яғ ни мұ ндай дамуда жалпы тенденция ретінде жоғ арғ ы формадан тө менгіге, кү рделіден – қ арапайымғ а қ арай кері қ озғ алудың болуы мү мкін емес.

Диалектиканың бұ л заң ы осығ ан дейінгі ө зімізге таныс негізгі екі заң ды ө зіне қ оса отырып, дамудың тұ тастығ ын жә не жалпы нақ тылығ ын анық тайды.

Семинар сабағ ының жоспары:

1. Даму ұ ғ ымы. Даму концепциясы.

2. Диалектика – даму жә не жалпы байланыс туралы ілім.

3. Диалектиканың негізгі категориялары. Олардың универсалдық, қ ұ рылымдық жә не себептілік байлансытарды бейнелеуі.

4. Диалектиканың негізгі заң дары.

Ә дістемелік ұ сыныстар:

Диалектика – универсалды (ә мбебап) байланыстар, ө згерістер жә не даму туралы ілім. Идеалистік жә не материалистік диалектика: Гегель мен Маркс. Обьективті жә не субьективті диалектика. Дамудың диалектикалық – материалистік теориясы. Диалектиканың заң дары мен категориялары туралы тү сінік, олардың қ алыптасуы.

Болмыстың ә мбебап байланыстары: жалпылық, ө згешелік, жекелік. Мә н мен қ ұ былыс. Қ ұ рылымдық байланыстар: бү тін мен бө лік, мазмұ н мен форма, элементтер мен қ ұ рылым категориялары. Жү йе тү сінігі, жү йелік принципі.

Детерминистік байланыстар: себеп пен салдар. Кездейсоқ тық пен қ ажеттілік, мү мкіндік пен шындық категориялары.

Қ арама-қ арсылық тың бірлігі мен кү рес заң ы. Ү йлестік (сә йкестік), айырмашылық, қ арама-қ арсылық, қ айшылық категориялары. Қ арама-қ арсылық тың бірлігі мен кү ресі. Қ айшылық тардың кө птү рлілігі. Болмыс пен танымның қ арама-қ айшылық ты мә ні.

Мө лшерлік жә не сапалық ө згерістердің ө зара ауысу заң ы. Сапа, мө лшер, қ асиет, секіріс категориялары. Сапалық жә не мө лшерлік ө згерістер диалектикасы.

Терістеуді-терістеу заң ы. Диалектикалық терістеу. Даму бағ ытының спиральдік сипаты.

Бақ ылау сұ рақ тры:

1. Даму мә селесі. Сандық жә не сапалық ө згерістер диалектикасы.

2. Болмыс пен танымның қ арама-қ айшылығ ы. Диалектикалық қ арама-қ арсылық.

Қ арама-қ арсылық тың бірлігі мен кү ресі.

3. Диалектикалық терістеу. «Терістеуді-терістеу». Циклдік жә не бірте-бірте ө згеру.

4. Қ азіргі замандағ ы «қ оғ ам-табиғ ат» жү йесінің қ айшылық тары.

5. Даму ұ ғ ымы. Даму концепциясы.

6. Диалектика – даму жә не жалпы байланыс туралы ілім.

7. Диалектиканың негізгі категориялары. Олардың универсалдық, қ ұ рылымдық

жә не себептілік байланыстарды бейнелеуі.

8. Диалектиканың негізгі заң дары, дамудың қ айнар кө зі.

Баяндамалар мен рефераттар тақ ырыбы:

1. Диалектиканың тарихи дамуы.

2. Метафизика мен диалектика қ айшылық тары.

3. Категория ұ ғ ымы, оның тү рлері.

4. Диалектика заң дарының ерекшеліктері.

5. Диалектика – жалпы байланыс жә не даму туралы.

6. Обьективтік жә не субьективтік диалектика.

7. Ә ртү рлі байланысты қ арастыратын категориялар.

8. Диалектика заң дарының ө зара байланысы.

Философиялық мә тіндермен жұ мыс істеу:

1. Ленин В.И., Карл Маркс. полн. сбор. соч. Т. 26.

2. Маркс К. Капитал. Т.1. Гл. ХХІҮ. Маркс К., Энгельс Ф. соч. 2-е изд. Т. 23, 25.

3. Маркс К. Теория прибавочной стоимости. Маркс К., Энгельс Ф. 2- изд. Том. 26.

ч. ІІ.

4. Энгельс Ф. Анти – Дюринг. Маркс К., Энгельс Ф. соч. 2-е изд. Т. 20.

5. Энгельс Ф.Диалектика природы. Маркс К., Энгельс Ф. соч. 2-е изд. Т. 20.

6. Энгельс Ф.Людвиг Фейербах и конец классической немецкой философии.

Маркс К., Энгельс Ф. соч. 2-е изд. Т. 21.

Ә дебиеттер тізімі:

1. Алексеев П.В., Панин А.В. Диалектический материализм. М.: 1987.

2. Алексеев П.В., Панин А.В. Теория познания и диалектика. М.: 1991.

3. Аскин Я.Ф. Философский детерменизм и научное познание. М.. 1977.

4. Бунте М. Причинность. М.: 1962.

5. Диалектика материального мира. Л.: 1985.

6. Диалектика познания Л.: 1988.

7. Идеалистическая диалектика в ХХ столетия. М.: 1987.

8. Кішібеков Д., Сыдық ов Ұ. Философия. Алматы, 2003.

9. Мә дени - философиялық энциклопедиялық сө здік. Қ ұ р. Т.Х.Ғ абитов,

А.Т.Қ ұ лсариева. Алматы: Раритет, 2004.

10. Материалистическая диалектика как общая теория развития 4-х кн. М.: 1982.

11. Материалистическая диалектика. Краткий очерк теории. 2-е изд. М.: 1985.

12. Фролов И.Т. Генетика идиалектика. М.: 1968.

13. Философский энциклопедический словарь. М.: 1994.

14. Философиялық сө здік. Алматы, 1996.

2.3. Адамның рухани ә лемі. Сана

Сана - ғ ажап дү ние. Бү кіл ө нер, дін, ә дебиет, философия техника ә лемі жә не ғ ылым, адам санасының нә тижесі. Сана - қ ұ діретті кү ш, ә лемді билейтін де сана. Сана бү кіл философияда, ғ ылымда жә не дінде ә ртү рлі ой-пікір туғ ызып, оларды бір-бірімен салыстырып қ ояды. Сана – дү ние, қ оғ ам, адам, т. б. материя жү йелерінің бә ріне нұ р тө гіп тұ р.

Сана қ алай пайда болады? Бұ л туралы ғ ылымда пікірталас кө п. Адам баласына ой қ алай келеді жә не рухани дү ние мен денелік дү ниенің арасындағ ы айырмашылық қ андай? Жеткілікті білім болмағ андық тан, алғ ашқ ы адамдар сананы адам денесінен бө лек ө мір сү ретін «жанның» қ асиеті дейді. Мысалы, қ азақ тар оны шыбынғ а тең еп, жан ұ шып жү реді, бақ ыттың болуы, оның қ онуына байланысты деп санағ ан. Діни-идеалистік тү сініктерде осы дә стү р сақ талып, сана материалдық емес, «жан» субстанциясының кө рінісі, ол жалпы алғ анда материядан (мидан) тә уелсіз ө мір сү ретін, ө лмейтін жә не мә ң гілік қ ұ былыс деп есептеледі.

Танып-білудің алғ ашқ ы негізі ретінде «жан» туралы идея ежелгі заманнан келеді: тү с кө ру, талып қ алу, ө лім барысын, тү рлі таным жә не эмоциялық ырық тың процестерін табиғ и себептермен тү сіндіре алмағ андық тан, адамдарда ә рқ ашан жалғ ан кө зқ арас кө п болды. Ұ йқ ы кезінде жанның денені тастап, тү рлі жерлерде болуы – періштелер мен жын шайтандарды “кө ріп” қ орқ у, бірдемелерге сену ә серінен туатын осы қ ұ былыстар шынайы ө мір сү реді деп есептелді.

Алғ ашқ ы грек философтары космостың ө зін тірі организм - адамнан тә уелсіз, ө зінше ө мір сү реді деп санағ ан. Сана тікелей ғ арыштың нә тижесі, бірың ғ ай, ө зінің мә нінде бү тін, бө лінбейтін, Қ ұ дайдың ақ ылына байланысты туады деп есептелді. Тейяр де Шарденнің теориясы бойынша сана – адамнан жоғ арғ ы мә ні, мидың, материяның ішкі жағ ы. Орта ғ асыр философиясының ө кілі Дунс Скоттың пікірінше, тіпті таста ойлай алады-мыс. Мұ ндай кө зқ арасты гилозоизм (hule- материя, zoe- тіршілік) дейді.

Фрейд бойынша психика ү ш қ абаттың қ осындысы: 1. «Мен» адамның санасы, психиканың барлық қ ұ рамындағ ы бө ліктерінің арасындағ ы келістіруші. 2. «Ол» (оно) - санасыздық ә лемі, онда адамның жасырын ойы, арманы, тілегі бар. 3. «Шектен тыс - Мен» - жеке адамдарғ а қ ысым жасап, ә сер ететін сыртқ ы орта, «сыртқ ы цензура»: заң дар, тыйм салу талаптары, мораль, мә дениет дә стү рлері. «Мен» ө зіне «Оны» бағ ындыруғ а тырысады. Бірақ бұ л жерде нә тижеге сирек қ ол жетеді. Ә детте «Ол» жасырын немесе ашық тү рде «Менді» бағ ындырады. Фрейд мұ ны былай суреттейді: ат жә не оның ү стіндегі адам, Адам «Мен» - атты бақ ылайды, ә мір береді, ал ат (Ол) болса адамнан басым, себебі оны алып бара жатыр. Кейде адам бақ ылауды жоғ алтып алғ анда, ат оны ала жө нелді, қ айда алып кететіні белгісіз.

Адам психикасын анық таушы факторлар: негізгі фактор - қ анағ аттану, адам психикасын басқ арады жә не бағ ыттайды. Кө ң іл кө теру - психикадағ ы компас секілді, қ алай болғ анда да, кө ң іл кө теруге жол іздейді. Психикада қ абылданбайтын, тыйм салынғ ан тілектер мен идеяларды (қ оғ амғ а қ арсы істерді, жыныстық қ атынастарды) ығ ыстырады. Санасыздық қ а ығ ыстырылғ ан, сыннан (цензурадан) ө тпеген тілектер, ойлар сублимацияғ а ұ шырайды, яғ ни «рұ қ сат етілген» ә леуметтік ә рекет типіне ө теді жә не мә дени шығ армашылық болып ө згереді.

Сана ми арқ ылы пайда болады. Адам ақ ыл-ой арқ ылы пайымдайды, жоспарлайды. Ми - материя. Ми жануарларда да бар. Жануарлардың ө мірі спонтандық емес, ө зінің санасына бағ ынғ ан, мә ні бар. Жануарлар ө з тә жірибелерін жинақ тап, оны ебін тауып қ олданады. Жануарлардың бірқ атар ә рекеттері кү рделі, ә рі саналы болады. Бұ л негізінен жоғ арғ ы сатыдағ ы мысық, ит жә не приматтарда айқ ын кө рінеді. Жануарларда ө здеріне тә н «мораль», тә ртіп, жетекшілік-бағ ыныштылық қ атынастар, кү рес жолдарын саналы таң дау бар. Инстинктің ө зі де тек туа біткен емес, ө мірде пайда болғ ан, яғ ни ө мірде игерілген тиімді ә рекеттердің сана дең гейінде сақ талып отыруы.

Ми – дегеніміз – шындық ты психикалық бейнелеудің жоғ арғ ы формасы болып саналатын сана органы. Қ азіргі ғ ылымда адам миы екі ү лкен бө лшектен тұ ратындығ ын айтады, мидың оң жә не сол жақ жарты шарлары. Сол жақ - адамның кө терің кі кү йіне, қ уанышына жауап береді, ө нер иелерін - суретшілікті, ә ншілікті, жазушылық ты оятады. Оң жақ: уайым, ү рейлену, ренжуді туғ ызады, ғ ылыми ойлар, теория мен тұ жырымдамалар жасауғ а жетелейді.

Сананың пайда болуының екі жағ ы бар: биологиялық шарттары, ә леуметтік негізі.

Биологиялық шарттарғ а:

1. Маймыл тә різді хайуанаттардың, адамғ а аз да болса ұ қ сас биологиялық тү рдің пайда болуы.

2. Бастағ ы ми, нерв жү йесінің кү рделенуі. Екінші сигналдың - объективті затты алмастырушы субъективтік бейнелердің сырт белгілерінің (дыбыс, қ имыл, т.б.) дамуы.

3. Дене қ ұ рылымы, тік тұ рып жү руі, аяқ -қ олдарының жетілуі, қ олдың босап, ойда туғ андарды істе тексеру мү мкіндігінің артуы.

Ә леуметтік негізге:

1. Ең бек қ ұ ралдарын жасап, заттарды ө ң деу кү штің кө беюі.

2. Сө з, тілдің пайда болуы. Ең бек қ ұ ралдары табиғ атта дайын тү рде жоқ, оны жасауда жас ұ рпақ қ а ү йрету, тілді жетілдірудің қ ажеттілігін тудырады. Сө з ө з кезегінде абстракциялық ойлауды (бейнелермен алдын-ала мида жұ мыс істеу) дамытады.

3. Адамдар арасындағ ы материалдық, рухани қ атынастардың жетіліп, сү йіспеншілік, ө зара кө мек, келісе шешуі ө седі.

4. Адам санасынан тыс ө мір сү ретін қ ұ былыстардың - ө ндіріс, отбасы, ұ лт, тіл, т. б. ә леуметтік қ ұ рылымдардың кү рделенуі, ә ртү рлі ілімдердің пайда болуына ә келеді.

Тірі материя мен ө лі материя арасында табиғ и байланыс бар, ол барлық материяғ а тә н – бейнелеу қ асиеті. Бейнеулеу (шағ ылысу – отражение) заттар мен қ ұ былыстардың жан-жақ ты байланысы (тікелей немесе аралық заттар мен қ ұ былыстар арқ ылы) мен ә серлеуінің салдары. Дү ниедегі кө рінген заттың ө згерісі барлық басқ а заттардың ө згеруіне ә келеді. Ә рбір зат сол ө згерудің ізін ө з бойында сақ тайды, соғ ан сә йкес ө мір сү ру тә ртібін тү зетіп отырады, сө йтіп қ оршағ ан ортағ а бейімділігін байқ атады. Бейнелеу – ә рекеттескен заттардың қ ұ рылымдық дең гейіне тә уелді болғ андық тан, оны механикалық, физикалық деп ажыратып қ арауғ а болады. Бейнелеудің екі тү рі бар: 1) Изоморфизм (гр. ioog - бірдей форма) - объекті мен оның бейнесі арасындағ ы айнымас ұ қ састық. 2) Гомоморфизм (гр. бір, тең) - объекті мен оның бейнесі арасындағ ы ұ қ сатық дә лме-дә л емес, мө лшерлі, жоба тү рінде болуы.

Бейнелеудің жоғ арғ ы тү рі биологиялық тү рлерде қ алыптасады. Зат алмасу бар жерде, тіршілік ө мір бар. Физиологиялық процесс, тірі организмнің ө мірі тітіркенуден басталады (бір клеткалы қ ұ рылымдар, ө сімдіктер дү ниесі). Тітіркену ең қ арапайым жә не жабайы организмдерден бастап, барлық тірі организмдерге тә н қ асиет.

Психикалық (жү йке жү йесі). Жеке сезім мү шелері арқ ылы бір нә рсенің жеке қ асиетінің бейнесі пайда болады. Оны – тү йсік (ощущение) дейміз. Объект келбетінің пайда болуын, шындық тың толық бейнеленуін, қ абылдау деп атайды. Елестету дегеніміз – еске байланысты тү йсік пен қ абылдаудың бергенін мида сақ тап, жаң ғ ырту. Тү йсік –қ абылдау, елестету, бейнелеудің идеалдық тү рі. Бірақ олардың барлығ ының шығ ар кө зі материалдық. Сана материяның туындысы болғ анымен материалдық емес, идеалдық. Оның себебі: бейне зат емес, ол ә ркімде ә ртү рлі жә не тарихи ө згеріп отырады. Бейне мидағ ы физиологиялық процеске де тең емес (оларды тең естіретіндер бар, оларғ а тұ рпайы материалистер жатады). Сө здің де материалдық жағ ы (белгісі) жә не идеалдық жағ ы (мә ні-бейнесі) бар. Сө йлеу мен ойланудың да айырмашылығ ы осындай: ойлау – ұ шқ ыр болады, сө йлеу - материалдық болғ андық тан, оғ ан ілесе алмайды.

Адам ойлауды, елестетуге сү йеніп жү ргізеді. Елестетуде заттың негізгі жә не негізгі емес қ асиеттері ажыратылады, ой негізгілерінің арасындағ ы тұ рақ ты байланысты анық тап, зат дамуының заң дылық тарын ашады, оны практикада тексеріп бекітеді. Сананың негізінде білім, білу жатыр. Материалдық -практикалық қ ызмет адам ө мірінің негізі, ол практикалық іс-ә рекет, ең бек. Сана шындық ты тек бейнелеп қ ана қ оймай, оның заң дылық тарын ашып, оны жасайды да. Бұ л оның белсенділігі, шығ армашылығ ының негізі.

Адамды қ оршағ ан қ азіргі барлық ә лем бұ рынғ ы қ аз қ алпындағ ы табиғ ат емес, оның санасы, ақ ыл-ойы арқ ылы, мақ сат пен мү ддесіне сай ө згертілген жасанды орта, екінші табиғ ат, реттелген ә лем. Ә рбір адам туа салысымен ө ткен ұ рпақ жасап кеткен дайын заттар дү ниесіне, қ алыптасқ ан қ атынастар жү йесіне келеді. Яғ ни, оның объективтік шындық қ а қ атынасы – денесінің биологиялық қ ұ рылысына ғ ана емес, негізінен қ оғ амның тарихи даму дең гейіне, басқ а адамдармен байланысу тә жірибесіне тә уелді.

Тарихи ө згеріп, жетіліп отыратын білім, этникалық, эстетикалық қ ағ идалар мен нормалар, діни, ғ ылыми, қ ұ қ ық тың, саяси идеялар мен кө зқ арастар ә рқ ашан адам мен қ оршағ ан ортаның аралығ ында тұ рады. Адамның шындық қ а ең бастан-ақ бір тү сінік, ұ ғ ыммен қ арауы - оның саналығ ы, рухани жан ретінде қ алыптасуының кепілі. Сондық тан, руханилық тың алғ ашқ ы белгісі дү ниені санада пайда болғ ан идеалдық -психикалық модель арқ ылы танып, соның негізінде мү ддесін анық тап, жоспарлы іс-ә рекеттер жасау деуге болады.

Жануарлар ө з биологиясының, дене талабының қ ұ лы, соның заң дылық тарынан шығ ып кете алмайды, табиғ атты соның бір қ ұ рамды бө лігі болуымен ғ ана ө згертеді. Санағ а ие болғ ан адам табиғ атты ө з білімімен, ең бегімен белсенді тү рде ө згертіп, ө зі де қ оса ө згеріп отырады, табиғ и-биологиялық заң дар шең берінен шығ ып еркін даму жолына кө шеді, тіпті ө зінің дене қ ұ рылымын да ө згертуге мү мкіндік алады. Санасы берік, рухы кү шті адамдар ә улиелер дең гейіне дейін кө теріледі, ө лімді де қ асқ ая қ арсы алып, елді тә рбиелеуге ерекше ү лес қ осады. Бұ л олардың ө зіндік санасының ерекшелігі.

Ө зіндік сана - сананың жетілген дә режесі. Оның негізгі кө рсеткіші - ө з ерекшелігің ді тү сіну, ө зің ді дү ниеден, басқ а адамдардан бө ле қ арап, қ ажеттілік, қ ұ штарлық, ұ мтылыстарың ды талдап, іс-ә рекеттеріне жауапкершілікпен қ арау. Ө зіндік сананың тұ руының да тарихи кезең дерін анық тауғ а болады. Алғ ашқ ыда адам жеке ө зі емес, кіші қ оғ амның, рудың мү шесі ретінде қ оршағ ан табиғ аттан бө лінеді, тіпті басқ а руларғ а табиғ аттың бө лігі деп қ арап оғ ан қ арсы тұ рады да, мү шелерін аң ретінде аулайды (каннибализм). Кейін ең бек қ арулары жетіліп, жеке семья ретінде ө мір сү ру мү мкіндігі туғ анда, рулық сананың орнына жекелік сана, «біз» тү сінігінің орнына «мен» ұ ғ ымы келе бастайды.

Жеке адам ө зін-ө зі енді кө рінген басқ а адамғ а, тіпті туыстарына да қ арсы қ оя бастайды. Қ ара кү ш, соғ ыс қ аруының жетілуі, айлакерлік, алдап-арбау, шағ ыстыру, т. б. қ асиеттер дамып, қ оғ амның тұ рақ тылығ ына қ атер тө неді. Осыны тоқ тату қ ажеттілігінен жақ сылық пен жамандық ты ажырату, оларды табиғ аттан тыс кү шке (ә р елдің табиғ аты ә р- тү рлі, қ ұ ндылық тары ерекше болғ андық тан) табынып бағ ыну, яғ ни алғ ашқ ы жү йелі идеология ә лемдік діндер қ алыптасады.

Кең ауқ ымды, жалпы кө зқ арастық идеалдық -психикалық модельдер діни ілімдердің жемісі, шынайы толық мә нді руханилық осы кезден пайда болады. Идея, идеал ү шін ө зің нің табиғ и ұ мтылыстарың ды тежеу, ө зің ді-ө зің тә рбиелеу, ө з-ө зің е жауапкершіліктер жү ктеу, жаң а сапалыдағ ы адамның тұ руына тың жол ашады. Бірақ діннің мазмұ нында мифологиялық білім, о дү ниедегі ең ауыр тә ндік жазамен қ орқ ыту, қ ара кү ш қ олдану басым. Мұ нда саналы ұ станымдардан гө рі басқ аларғ а еліктеу, елдің сө зінен қ орқ у кө п орын алады. Сондық тан нақ ты ғ ылымның, соғ ан сү йенген рационалдық философияның жаң а замандағ ы айрық ша дамуы, діннің рө лін кү рт тө мендетті. Осы кезден бастап руханилық тың ғ ылыми негіздемелері жасала бастады.

Руханилық тың негізгі мә ні – саналы тү рде қ оғ амның тұ рақ тылығ ын, келісімділік ө мірін жетілдіріп, адамның еркіндігі мен шығ армашылығ ына жағ дай туғ ызуғ а ат салысу. Ол ө з бастауын «қ оғ ам болмаса - адамның да болмайтыдығ ын» интуитивтік дең гейде бағ дарлағ ан алғ ашқ ы қ ауым адамынан, «ө мірді-кү рес» дейтін биология заң ына қ арсы тұ рып, барлық кү нә ні табиғ аттан іздеген, барлық адамдардың тең дігін паш еткен діни ілімдерден алады. Адамның рухани жан ретіндегі бақ ыты - ө з ө міріне риза болып ө ту, табиғ аттың берген барлық мү мкіндіктерін ө з бойынан ашып, оны елі, жері, халқ ы ү шін жұ мсау. Шығ ыс ө зінің ұ зақ тарихымен адамның руханилығ ын ту етіп, соны игеруге ұ мтылды (медитация, кү рес ө нерінің ішкі мә ні, т. б.), материалдық байлық, ө ткінші тә н қ ызығ уларына ұ стамдылық кө рсету, қ анағ аттылық ты насихаттады. Қ азақ тың ұ лы ойшылы Абайдың «Адам бол!» талабы бұ ғ ан ақ ылды, білуді, ү йреніп іскер болуды қ осады, шығ ыстың руханилық қ а ұ мтылуын толық тырып, адамның белсенділігін оятады. Бірақ ол капиталистік жү йеден келген жалаң, арам, қ ылмысқ а толы іскерліктен қ ашып, руханилық негізді қ атаң ұ станғ анды жө н санады.

Жетілген сана - ө зіндік сана, ө з ерекшелігің ді, қ айталанбайтының ды тү сіну, ол тек адамғ а тә н, ө з-ө зіне жауапкершілік жү ктеудің басты себебі. Ө зіндік сана - адамның танымдық, ө негелік, діни, эстетикалық жә не саяси салаларда ө зінің іс-ә рекетін субъект ретінде тү сінуі. Басқ а сө збен айтқ анда, ө зінің адамгершілігін, мақ сатын, идеалын жә не жү ріс-тұ рысының дә лелін білуі, ө зінің басқ а біреулермен салыстыру арқ ылы кім екенін анық тауы. Ө зіндік сана ә р уақ ытта жеке адамғ а байланысты. «Ө зіндік сана - білім. Менен басқ а жерде еркін ө мір сү ре алмайды», - дейді Гегель. Оның мә ні кісінің сезіну, кү йзелу, ойлау ерекшеліктеріне байланысты, ө зіндік сананы объектендірудің қ иындығ ы. Ол ә р адамның бірегей қ ұ ндылығ ын жә не біртума тұ лғ а екенін, ө зінің «Менің» табиғ аттан жә не адам ә лемінен бө лінуін тү сіндіруді талап етеді. Кең ірек алғ анда, ө зіндік сананың ә леуметтік топтарғ а, этносқ а, т.б. қ атынасы болады. Теориялық ойлау дә режесінде ол рефлексия (сананың ө з-ө зіне назар аударып, ө зінің псикикалық кү йіне ой жү гіртуі) тү рін де қ абылдайды. Ө зіндік сана – тілдің дамуына да ерекше байланысты. Адам қ абілетінің ө суі, ой-ө рісінің шамасы ана тіліне кө п тә уелді болады. Ө зіндік сана бір жағ ынан танымдық, екінші жағ ынан ә рекеттік рухани қ ұ былыс, ол философия, социология, этика, психология, этнография, педагогика сияқ ты бірнеше ғ ылымның басын біріктіретін қ ұ былыс.

Жеке жә не қ оғ амдық сана, олардың диалектикалық байланысы бар. Ә р адам саналы. Қ оғ амдық сана жеке саналардың жай қ осындысы емес, сонымен бірге жоғ арғ ы кү рделі жиынтық. Сана - ә р адамның жеке басына, біліміне, ө мір сү руі жағ дайына, мінезіне, қ абілетіне, тә рбиесіне байланысты қ алыптасады. Оғ ан болып жатқ ан жағ дайлар, экономикалық, топтық, саяси, ә леуметтік мә селелер де ә сер етеді. Бірақ жеке сананың ө рісі, қ оғ амдық санағ а қ арағ анда тар. Қ оғ амдық сана – кө пшіліктің рухани қ ұ ралына айналғ ан ортақ, мазмұ ны терең сана жә не қ оғ амдық болмыстың бейнесі, оның туындысы. Қ оғ амдық сана - ә луметтiк ортадағ ы ә рқ илы сезiм, кө ң iл-кү й, кө ркемдiк жә не дiни бейнелер, идеялар, кө зқ арастар мен теориялар жиынтығ ы. Қ оғ амдық сана қ ұ рамында ө ткен ұ рпақ тың білімі, идеологиялық жетістіктері, мә селелерді талдау ә діс-тә сілдері кө п орын алады. Соның нә тижесінде қ азіргі қ оғ амдық болмысты да біз тарихи сабақ тастық тұ рғ ысынан суреттеп зерттеуге икемдіміз. Бұ л қ оғ амдық сананың ұ лттық сипатының белгісі жә не жеке адам санасы тә різді қ ұ рып кетпейтіндігінің куә сі. Қ оғ амдық сананы ары қ арай дамытып жетілдіретін жеке тұ лғ алар, бірақ олар ол ү шін қ оғ амдық сананың белгілі бір санасын жеткілікті тү рде игеріп, оны ары қ арай жалғ астыра білуі керек. Тек осы жағ дайда ғ ана ол тұ лғ алардың санасы да мә ң гілікке ө теді, қ оғ амдық -ұ лттық сананың ажырамас бір сипатына айналады.

Қ оғ амдық сана – бейнелеу тү рі мен рухани дү ниені жасау ә дістері арқ ылы ажыратылады. Қ оғ амдық сананың адам санасына ә сер етуінің екі жолы бар: 1. жеке адамдар санасы арқ ылы: 2. қ оғ амдық естелік (кітап, газет, теледидар, радио) арқ ылы. Қ оғ амдық сана - ө те кү рделi қ ұ былыс. Олардың ә рқ айсысы ө зiндiк салыстырмалы рухани қ ұ рлым, сонымен бiрге басқ алармен жан-жақ ты тiкелей жә не жанама байланыста болады.

Қ азiргi ә леуметтiк философияда қ оғ амдық сана қ ұ рлымы дең гейiнде: қ арапайым жә не теориялық сана; қ оғ амдық психология жә не идеология; қ оғ амдық сана формалары болып бө лiнедi.

Қ арапайым сана - ғ ылыми емес, бірақ тікелей кү нделікті ө мірден шық қ ан сана. Теориялық сана – белгілі бір деректерге сү йенген ғ ылыми ұ мтылыстан туатын қ орытындылар, қ ағ идалар, заң дылық тар, кө птеген мә селелер туралы ғ ылыми кө зқ арастар. Сонымен бірге тек болжамдарғ а сү йенген қ ате қ ағ идалар да теориялық негіз қ ұ райды. Бұ л теориялар ғ ылыми бола алмайды. Теориялық сананы қ оғ амның идеалдық моделі деуге болады, ол ә рқ ашан деректермен толық тырылып, жаң артылып отыруы керек.

Қ оғ амдық психология мен идеология – ә леуметтiк негiзде тү рi жә не мазмұ ны болып бө лiнедi. Тү рі - психологиялық, идеологиялық болса, мазмұ ны - жалпы халық тық, ұ лттық, таптық, кә сіптік, жыныстық, т. б. болып келеді. Қ оғ амдық психология кү нделікті ө мірден туатын қ оғ амдық сананың тө менгі тү рі, идеология оның жоғ арғ ы сатысы. Қ оғ амдық психологияның қ алыптасуына қ оршағ ан орта, климат, шаруашылық, кә сіп, жер байлығ ы, ә дет-ғ ұ рып, той-томалақ, ә н-кү й, т.б. ә сер етеді. Қ оғ амдық идеология - ғ ылымғ а жақ ын. Идеология рухани ө мірдің кү рделі тү рі, теориялық тұ жырымы. Бірақ онда объективтік білімнен басқ а субъективтік ұ мтылыстар-белгілі бір топтың, ұ лттың мү ддесін қ орғ ау бар. Сондық тан оны – прогрессивтік, реакцияшыл деп бө леді. Прогрессивтік деп – тарих процесінде сай келетін ә леуметтік топтардың санасы саналады.

Қ оғ амдық сананың тү рлері: 1. Саяси сана - таптар, ұ лттар, ә ртү рлі топтардың, мемлекеттердің қ атынасын қ арастырады. 2. Қ ұ қ ық тық сана. Тек тә рбиелеу, адамғ а жетіліксіз. Қ ұ қ ық тың негізгі мақ саты - демократиялық заң дар арқ ылы тең дік, ә дептілік қ ағ идасын, адам бостандығ ын қ орғ ау. 3. Моральдық сана (лат mores - ә дет-ғ ұ рып). Ар-ұ ждан, міндет-парыз, абырой, адамгершілік жә не ә дептілікті ө мір мақ саты тұ тып, ө мірдің барлық салаларында адамдардың мінез-қ ұ лқ ын, іс-ә рекеттерін реттеу функциясын атқ аратын ә леуметтік институт. 4. Э стетикалық сана. Ө нер, ә демілік адам қ ызметінің ө згеше тү рі. Кө ркемдік тұ рғ ыдан берілетін шындық тың бейнесі, дү ниені игерудің аса маң ызды тә сілі. 5. Дiн жә не атеизм. Дiн дегенiмiз – кү нделiктi ө мiрде сыртқ ы кү штердiң адам санасында қ ияли тү рде бейнелеуi. Дiн ә р уақ ытта табиғ аттан тыс кү шке сенуге мә жбү р етедi. Оны мифологикалық тү сiнiктер ә дет-ғ ұ рып жә не мистикалық кө ң iл-кү й арқ ылы негiздейдi.Атеизм - ғ ылыми негізге сү йене отырып, қ ұ дайды бекерге шығ ару, қ ұ лшылық етуден безу. 6. Философия - ой жү йесі, дұ рыс ойлауды ү йрету. Адамның қ оршағ ан дү ниеге қ атынасының жалпы формалары мен заң дылық тарын зерттейтін ілім. 7. Ғ ылым - қ оғ амдық саналардың бә ріне тікелей қ атысты теориялар жиынтығ ы.

Қ оғ амдық сана қ оғ амдық болмыстың бейнесі, бірақ ө з қ ұ рамында ө ткен ұ рпақ санасының ерекшеліктерін сақ тайды, яғ ни оның тура кө шірмесі бола алмайды. Жә не ол болмысқ а кері ә серін тигізіп, оның ө згеруіне ық пал жасайды. Сондық тан қ оғ амдық сананың салыстырмалы тә уелсіздігін мойындауымыз керек. Бұ л қ алыптасқ ан болмысты қ ұ птаушылардың, оғ ан қ арсы шығ ушылардың бар екендігімен дә лелденеді. Қ оғ амдық сана жеке сананың ә серімен ғ ана дами алатындық тан, ол ә ркімге ерекше жауапкершілік жү ктейді.

Семинар сабағ ының жоспары:

1. Адамның санасы мен рухани ә лемі туралы философиялық жә не діни тү сініктер.

2. Сана жә не сана-сезім. Ө зіндік сана жә не кө зқ арас.

3. Жеке жә не қ оғ амдық сана, олардың диалектикалық байланысы.

4. Қ оғ амдық сананың қ ұ рылымы, формалары мен қ ызметі.

Ә дістемелік ұ сыныстар:

Адамның санасы мен рухани ә лемі туралы философиялық, діни жә не ғ ылыми тү сініктер. Адам психикасының қ ұ рылымы: сана, санасыздық, ө зіндік сананың қ азіргі заманғ ы философиялық жә не ғ ылыми концепциялары. Сана бейнелеу жә не қ ызмет ретінде. Шығ армашылық жә не интуиция мә селесі. Ғ ылым мен философия кө зқ арасындағ ы адамзат психикасының феноменалдық қ асиеті.

Сана жә не ө зіндік сана. Ө зіндік сана – субьектіні тану ә дісі, сыртқ ы ә лем мен адам бірлігін сезіну. Ө зіндік сана жә не адамның рухани ә лемі.

Қ оғ амдық сана – қ оғ амдық болмыстың бейнесі. Қ оғ амдық жә не жеке сана. Қ оғ амдық сананың қ ұ рылымы. Қ арапайым жә не теориялық сана. Қ оғ амдық психология жә не идеология. Бұ рынғ ы КСРО қ ұ рамында болғ ан халық тардың ұ лттық санасының процесі.

Қ оғ амдық сананың формалары: саясат, қ ұ қ ық, мораль (имандылық), эстетика, дін жә не атеистік сана, философия. Саяси сананың, қ ұ қ ық мә дениетінің, имандылық нормаларының нарық қ а ө ту жағ дайындағ ы рө лі.

Рухани ө ндіріс. Рухани сұ раныс. Рухани қ азыналардың адам ө міріндегі мә нін тү сіну мә селелері.

Бақ ылау сұ рақ тары:

Адамның рухани дү ниесінің діни, философиялық жә не ғ ылыми тү сінігінің мә ні?

1. Материалистік философия жү йесіндегі сана категориясының рө лі?

2. Сана – адамның ө мір сү руінің формасы, рухани бағ ытын анық тау мен дү ниені

ө згертудің тә сілі?

3. Сананың пайда болу негізі (генезисі) жә не сана бейнелеудің жоғ арғ ы тү рі

ретінде?

4. Сана – шындық ты бейнелеудің ә леуметтік-мә дени формасы?

5. Сана жә не сана-сезім, ө зіндік сана, ішкі сұ хбат, ө зіндік сананың механизмі?

6. Санасыздық психикалық феномен ретіндегі мә ні?

7. З. Фрейд іліміндегі санасыздық концепциясы; ол, мен, жоғ арғ ы Мен мә селелерін

тү сінудің мә ні?

8. К. Юнг концепциясындағ ы ұ жымдық санасыздық пен оның «архетиптерінің»

философиядағ ы орны?

9. Жеке жә не қ оғ амдық сана, олардың диалектикалық байланысы.

10. Қ оғ амдық сананың қ ұ рылымы мен формаларын ә леуметтік қ ажеттіліктердің

бейнесі ретінде тү сіну.

Баяндамалар мен рефераттар тақ ырыбы:

1. Философия тарихындағ ы адам санасы мен рухани ә лемі мә селесі.

2. Бейнелеу – материяның жалпы қ асиеті.

3. Ақ параттық бейнелеу тү рлері.

4. Сана жә не тіл, олардың шығ уы жә не ө зара байланысы.

5. Сана жә не шығ армашылық. Идеалдық мә селесі.

6. Саналық жә не бейсаналық.

7. Идеология жә не билік.

8. Дін – қ оғ амдық сананың тү рі.

9. Идеология жә не қ оғ амдық психология.

10. Қ оғ амдық сананың формалары.

11. Қ оғ амдық сананың қ ұ рлымы, қ ызметі жә не тү рлері.

Мә тіндермен жұ мыс істеу:

1. Антология мировой философии. 4-х т.т. М.: 1969-1972.

2. Ленин В. И. Материализм и эмпириокретицизм // Полн. соб. соч. Т. 18.

3. Мир философии: Хрестматия 2-х частях. М.: 1991.

4. Фрейд З. Остроумие и его отношение к бессознательному; –П: М.: 1997.

5. Фрейд З. Тотем и табу. М.: 1997.

6. Энгельс Ф. Анти-Дюринг //Маркс К, Энгельс Ф. соч. 2-изд. Т 20.

7. Энгельс Ф. Диалектика природы // Маркс К, Энгельс Ф. соч. 2-изд. т 20

8. Энгельс Ф. Роль труда в процессе превращения обезьяны в человека // Маркс К,

Энгельс Ф. соч. 2-изд. Т 20.

9. Юнг К. Г. Душа и мир: Шесть архетипов. Киев, 1997.