Онтология: ұғымдары мен қағидалары.

Философия ө з негізінде ү ш мә селені қ амтиды. Олар: Онтология (ө мір сү ру, тұ рмыстық жағ дай), Гносеология (таным туралы ілім), Логика (ойлау жү йесі туралы ілім).

Онтология дегеніміз – болмыс туралы ілім. Бұ л туралы тү рлі пікірлер мен ойлар, анық тамалар бар. Болмыс - тарихи қ алыптасқ ан терең мағ ыналы, кең ауқ ымды философиялық ұ ғ ым. Адамдар арасындағ ы қ атынаста «болмыс» термині ү ш мағ ынада қ олданылады. Болмыс, кең мағ ынасында, объективтік шындық. Болмыс - қ оғ ам мен адамдар ө міріндегі материалдық жә не рухани дү ниенің қ орытындысы. Болмыс - « ө мір сү ру» сө зінің синонимі. Жай кү нделікті ә ң гімедегi «болу», терминіне сә йкес келеді.

Философияда «болмыс» терминіне ерекше мә н беріліп, ол онтология категориясы болып қ алыптасады. Бұ л философияның адамның ө мір сү руін қ амтамасыз ететін нақ ты шындық туралы бө лімінде айтылады. Адам, индивид ретінде, жеке тіршілік иесі ретінде ә рекеттенеді. Оғ ан: тұ ратын жері немесе тұ ратын ү й-жайы; рухани атмосфера, психологиялық кү йі, ерекшелігі; істейтін ісі немесе жұ мысы, қ ызметі, т.б. ә сер етеді. Болу - ө мір сү ру. Адам ө мірі бә ріне де тә уелді: уақ ыт пен кең істікке, материалдық ө ндіріске, генетикасы мен ә леуметтік ортасына, т. б.

Болудың мазмұ ны абстрактылық: 1. психикалық климат; 2. ә леуметтік-материалдық қ атынас; 3. адамдардың санасы, ақ ыл-ойы, кө ң іл-кү йі, ішкі сезімі - осылар адамдардың ө мір сү ру ортасын қ ұ райды, бә рі де болмыс. Антика заманында алғ ашқ ы рет «болмыс» деген терминді философ Парменид (Эгей қ аласынан) енгiздi. Парменидтің пікірінше, болмыс дегеніміз–Шар немесе Сфера секілді шекарасы жоқ, бос кең істік. (Болмысты сферамен ұ қ састырудың себебі, антикалық замандағ ы Сфера ұ ғ ымы - ө те ә демі, мү лтіксіз, геометриялық фигура болып есептелінген). Болмыс субъективтік ақ ыл-ой емес, ә лемдік ақ ыл-ой - логос ретінде, адамғ а тікелей ә лемнің жасырын сырын ашады, яғ ни ақ иқ ат болады. Болмыс сезімнің арғ ы жағ ындағ ы қ ұ былыс, ой. Ол бірлік, ө згермейтін абсолют, ө зінің негізінде субъект жә не объектіге бө лінбейді. Бұ л мү лтіксіз ортадағ ы ақ иқ ат-жақ сылық, игілік жә не жарық. Ол пайда болмайтын, жоғ алмайтын, қ озғ алмайтын, жалғ ыз, уақ ыты бойынша шексіз болады. Болмысқ а ештең енің қ ажеті жоқ, сезімдік сападан айырылғ ан, сондық тан тек ақ ыл-оймен игеруге болады. «Болмыс - бар, биболмыс - жоқ» - деді Парменид.

Платон ө зiнiң кө птеген iзбасарлары секiлдi болмыс пен биболмыс мә селесiн шешуге ұ мтылады. Ол бойынша болмыс – бұ л идеялар (эйдостар), ал биболмыс – материя. Болмыс – эйдос: идеалдық санадағ ы объект, таза мә н, ол материалдық заттарғ а қ атысты тө рт қ ызмет атқ арады: заттарғ а себеп, ү лгi, тү сiнiк жә не мақ сат болады. Платон бiздiң кә дiмгi тү сiнiгiмiзге қ арамай, неге болмысты идея деп, ал биболмысты–материя деп санайды. Материалдық заттардың бү лiнуi мен жойылуы мү мкiн, ал идеяғ а (эйдос) еш уақ ытта зақ ым келмейдi. Материалдық заттар кейде iрi немесе кiшкене, жаман немесе жақ сы болуы мү мкiн, ал идеялар болса керiсiнше – азаймайды ә рі кө беймейдi, жақ сармайды жә не нашарланбайды, ө зiнiң толық жағ дайында ө мiр сү редi. Идея мә ң гi, тұ рақ ты, ө згермейтiн бiрлiкте, т.б. Бұ л Парменидтiң болмысқ а берген сипаттамаларына сә йкес, ол - ә лемнiң негiзi, бiр абсолют. Ол – абсолют, дү ниенің бастамасы.

Болмыс мә селесiн шешуде Аристотель тө рт бастамалық себеп туралы iлiмдi жасады:

а) форма - заттың мә нi, оның қ ұ рылымы жә не тү сiнiгiмен байланысты;

ә) материя –барлық заттарды қ ұ райтын бастапқ ы субстанция жә не материя мә ң гi, бiрақ ә рекетсiз (тек зат болуғ а мү мкiндiгi бар субстарт), бұ л материализмге жақ ындататын дуалистiк оқ уғ а ұ қ сас;

б) бастапқ ы қ озғ аушы кү ш – форманың бiр сипаты, форманың материямен қ осылу сә тіндегі белсенділіктің болуы,

в) мақ саттылық – бұ л форманың бiр сипаты, ана немесе мына заттың «не ү шiн», ө мiр сү руiне байланысты анық талады.

Аристотель ө зiнiң тө рт алғ ашқ ы себеп тұ жырымдамасында болмыстың жоғ арғ ы сатысы ретiнде абсолюттiк ақ ыл iлiмiн қ ойды. Шын мә нiнде – бұ л қ ұ дайлық бастама, ол «ө з-ө зiн ойлайтын Ақ ыл» ең жетiлген философ. Ақ ыл – «барлық форманың формасы» болмыс туралы шегiне жеткен тү сiнiк, «алғ ашқ ы қ озғ аушы кү ш» ретiнде - бә рiн қ озғ айды, ал ө зi болса қ озғ алмайды, мақ саттылық ретiнде–жалпы мақ сат кө зi, барлық заттар ұ мтылатын жоғ арғ ы игiлiк.

Орта ғ асырлық философияда шынайы болмыс Қ ұ дай деп саналды. Ә лем мен Адам Қ ұ дайғ а қ арағ анда екінші, оның туындысы. Адам Қ ұ дайғ а ұ қ сас. Сондық тан ол ө зіне болмыстың бір бө лігін алады.

Қ айта ө рлеу дә уірінде болмыс ең алдымен материалдық табиғ ат болмысымен ара қ атынаста болады. Осы кезде болмыста табиғ ат пен Қ ұ дай тең естіріледі, осыдан пантеистік кө зқ арас пайда болады. Жаң а Заман философиясында болмыс субстанциямен тең естіріледі. Декарт екі субстанцияны - материалдық жә не руханиды кө рсетті. Олар бір-бірімен тең жә не тә уелсіз. Бірақ болмыстың ө лшемі ойлау деді. Спиноза ө зінің пантеистік сипатындағ ы философиясында Қ ұ дай, табиғ ат, субстанцияны тең естірді. Субстанцияны (causa sui) ө зіндік себеп ретінде тү сіндіреді.

Гегель мен Гераклит секілді ойшылдар ө тпелі ауыспалы заттар болмысының диалектикасын ашып берген болатын. Гегель қ алыптасу процесін сараптай отырып, оны жоғ алатын болмыс немесе болмыстың жоғ алуы деп кө рсеткен.

Философиядағ ы дә стү рлі болмыстың тү рлері қ алай бө лінеді. Олар қ азіргі философия мен ғ ылымда қ алай сипатталады? Болмыс тү рлерінен «болмыс» категориясына материалистік, идеалистік, иррационалдық мә н берілгені анық талады. Ә детте оларды талдау мақ сатында бірнеше тү рлерге бө леді, яғ ни «нақ ты» ө зіндік «қ абаттың» ерекше ө мір сү руін ескереді.

1. Табиғ ат болмысы (материалдық қ ұ былыстардың, заттардың процестері).

2. Ә леуметтік болмыс (тұ тас қ оғ амдық болмыс жә не жеке топтардың, адамның болмысы).

3. Рухани болмыс: 1. субъективтік - жеке адам ө мірінен бө ліп алуғ а болмайтын болмысты, дербестенген дейміз; 2. объективтік - адамнан тыс ө мір сү ретін жасанды болмысты объективтендірілген дейміз. Болмыстың тү рлерін тек тану мақ сатында, талдауғ а оң тайлы болу ү шін жіктейді. Олар тек абстракцияда, теорияда дербес болады, нақ ты жағ дайда бір-бірінен бө лінбейді. Адам болмысы табиғ и болмыспен де, рухани болмыспен де ө зара қ иылысады.

ХХ ғ асыр философиясы мен ғ ылымы дә стү рлі сипаттамағ а, негізгі болмыс тү рлерін тө мендегі жаң алық тар арқ ылы кө рсетіледі.

Табиғ ат болмысы. Қ азіргі замандағ ы дү ниеге кө зқ арас ү ш негізгі табиғ ат сипаттамасына сү йенеді: жү йелік, ә мбебаптық эволюционизм, ө зінен-ө зі ұ йымдасуы. Табиғ ат болмысы бү гінгі философиялық ойлауда табиғ аттағ ы жеке заттарды, субстраттарды емес, жү йелердің мә ні, элементтерінің ө зара ә рекеті - тә сілдері талданады, яғ ни қ ұ рылымын зерттейді. Ә лемнің «архитектурасын» бастапқ ы материал емес, жү йелік-қ ұ рылымдық ұ йымдасуы анық тайды деп санайды. Атап, айтқ анда, бұ л - ә лемнің, оның бірлігін жә не тұ рақ тылығ ын қ амтамасыз етеді.

Табиғ ат болмысының қ азіргі кездегі маң ызды сипаттамасы, оның эволюциялық мү мкіндігінің мойындалуы. Ғ ылымдағ ы барлық белгілі табиғ и жү йелер (ХІХ ғ, тек қ ана тіршілік иелері деп санағ ан) ө зінің нә тижесінде эволюцияны кө рсетеді. Бұ л қ орытындының бү кіл ә лемге, біртұ тас дү ниеге қ атысы бар. Эволюция феномені жергілікті емес, ә мбебаптық.. Қ азіргі кезде ең басты мә селе, ө зін-ө зі ұ йымдастыру қ ұ былысы ретінде қ аралады. Яғ ни, спонтанды ретсіз жү йеден аса жоғ ары ұ йымдасқ ан тү рге ө туін зерттейдi.

Ә леуметтік болмыс. Соң ғ ы кезде бұ л болмыс тү рлерінің тө мендегідей тенденциясы белгіленді: технологизациялау, институциализация, жаһ андандыру, виртуализация, ақ параттандыру.

Бірінші тенденция. Ә леуметтік болмыстың қ ұ рамында техникалық қ ұ ралдардың басым болуын, адамдардың табиғ и ортағ а бейімделуі жә не ө зінің ә леуметтік ө мірін реттеудегі рө лінің ө суін анық тайды.

Екінші тенденция. Қ оғ ам ө міріндегі ұ йымдастыру жә не тә ртіптеу дә режесінің ө суінің айғ ағ ы. Субъекті ә рекетінің рө лі кө птеп ә леуметтік институттарғ а кө шті.

Ү шінші тенденция. Ә ртү рлі аймақ тардың тә уелсіздігінің ө се тү суі, ә леуметтік кең істіктің «тарылуы» ә леуметтік ә рекеттің ү лгісін бір ретке салудың қ ажеттігін кө рсетеді. Соң ғ ы тенденцияда - ә леуметтік болмыста кейбір жаң а болмыстың қ абаты пайда болды, адамдардың белсенділігі соғ ан қ арай кө бірек ауыса бастады. Ә леуметтің нақ ты қ ұ рамын заттар (жер қ азынасы, энергетикалық кү штер), ресурстар емес, қ азір кө бінесе ақ параттық кең істік анық тайтынын кө рсетедi. Ақ параттық сипаттың ө суі, ә леуметтік болмыс қ ұ рылымының ө зін ө згертіп, ондағ ы материалдық емес бө ліктердің мә нін мен ү лесін кө бейтеді.

Ә леуметтік болмыс қ оғ амдық қ атынастарғ а байланысты. Жеке меншіктің мә ні - ә р адамның қ абілетінің ашылуы, оның ә леуметтік жағ дайының ө зіне байланыстылығ ын анық тайды. Тә рбиенің мә ні - ә леуметтіктi іздеу, қ андай қ оғ амның моделі жақ сы деген мә селе қ ояды.

Рухани болмыс. Дербес субъективтiжә не объективтендірілген деп бө лінеді. Дербес рухани болмыс - жеке кісілердің ө мірлік тіршілігінен, қ ызметінен бө ліп алуғ а болмайтын рухани болмысы, адамдар ө з қ арым-қ атынасын анық тап, ө з ойлары мен сезімдерін бағ дарлайды. Оғ ан: адамның тіршілігінде, қ имыл-ә рекетінде, істеген ісінде санадан пайда болатын нә тиже; ой елегі мен санадан ө тпей дағ дығ а айналып, істеле беретін санасыз ә рекеттер жатады. Санасыздық тың негізінде саналы процестің басталуы ақ иқ ат. Сана мен санасыздың бірлігінде шығ армашылық шабыттың келуі, ғ ылыми, философиялық жә не сезімтал-ә леуметтік қ атынас пен процестердің кө рініс табуы байқ алады.

Рухани болмыстың объективтендірілуі: Ә уелі белгілі бір ой, пікір, идея жеке адам санасында пайда болады. Адам тә жірибеге, білімге жә не қ абілетінің мү мкіндіктеріне сү йене отырып ой-пікіріне, идеясына материалдық сипат береді, яғ ни тіл арқ ылы ө рнектейді, жоба жасайды, музыканы (ә н-кү йді) нотағ а тү сіреді, сурет салады, материалдық бұ йым жасайды. Рухани жемісін қ оғ амдық практикағ а қ осады.

Тіл – дербестенген жә не объективтендірілген рухани болмыстың бірлігі. Тіл - қ оғ амды дамытушы, тарихты жалғ астырушы жә не байланыстырушы, мә дениетті сақ таушы, ақ ыл - ой тірегі.

Болмыс – жан-жақ ты терең, ауқ ымды ұ ғ ым, болмыс тек материя ғ ана емес, сонымен бірге идея, дін. Ол субстанция ұ ғ ымымен тығ ыз байланысты. Субстанция ө зіндік мә н, бастама. Ол ө зінің ө мір сү руі ү шін ө зінен басқ а ешнә рсеге мұ қ таж болмайды.

Субстанция (лат. негізінде не жатыр деген сө з). Субстанция - монизм мен дуализм плюрализм болып ү шке бө лінеді. Қ андай да пікір сө з, дау болмасын, ө мірдің негізінде не жатыр деген сұ рақ туындайды.

Монистік (бір негіз, біреу) бастама идеалистік, материалистік болады. Монистік бастама идеалистік, яғ ни, дү ниенiң негізінде идея мен сана жатыр (Сократ, Платон, Аристотель Гегель). Монистік бастама материалистік, яғ ни оның негiзінде материя жатыр (Фалес, Гераклит, Спиноза, Фейербах, Маркс, Энгельс, Ленин). Дү ниенің негізінде сана мен материя қ атар жатыр десек, онда бұ л дуализм - Декарт, Кант и Юм.

Плюрализм (лат, pluralis) - кө птік. Ол бірлікті жоқ қ а шығ арады, бірнеше жә не кө птік пікірдің тә уелсіз, бір-біріне қ осылмайтынын қ олдайды, болмыстың кө п негізі бар деп есептейді.

Неміс философы, экзистенциализм ағ ымын салушылардың бірі (бірақ, ол ө зін экзистенциализмге жатқ ызбағ ан) Хайдеггер Мартин (1889-1976). «Болмыс пен уақ ыт» (1927) деген ең бегінде қ азіргі замандағ ы болмыс ә лемі - ол бір затсыз, тіпті адам жоғ алтқ ан, шындық тың мистикалық бастамасы дейді. Ол болмысқ а қ арама-қ айшы, алғ ашқ ы айтылғ ан ойды бекерге шығ ара отырып, ә ртү рлі сипаттама жә не тү сіндірме береді. Ол болмысқ а ғ ылыми анық тама бермеді, тек кейбір маң ызды жағ ын бө ліп кө рсетіп, экзистенциалимзге сә йкес қ арады. Хайдеггер: «болмыс зат, онымен біз қ атынаста боламыз, бірақ, ол ә лдебір тіршілік» - дейді. Тіршілік бар дейміз. «Болмыс ешбір зат емес, соғ ан сә йкес ол ешқ андай уақ ытша емес, сонымен бірге қ атысушы ретінде бә рі-бір уақ ытпен анық талады». Болмыс пен уақ ыт бір-бірін ө зара анық тайды, бірақ, солай болсада, біріншіден, ешбір болмысты уақ ытша ретінде, екіншіден, ешбір уақ ытты тіршілік ретiнде қ арауғ а болмайды. Хайдеггер: «болмысты рационалды тануғ а болмайды» деген пікірге келеді.

Материя деген не? Бұ л ұ ғ ымды қ алай тү сінуге болады? Материя (лат, material- зат, нә рсе, материал) Антика заманындағ ы грек философиясында заттардың тү пкі тегі, белгілі бір бастапқ ы зат деген кө зқ араста орын алды. Су, От – материя - апейрон, бө лінбейтін субстанция–атомдар деп есептеледі. Жаң а дә уір философиясында, француз материализмнің ө кілі Гольбах: «материя» дегеніміз біздің сезімге ә сер ететіннің бә рі» - деді.

ХІХ ғ асырдың аяғ ы мен ХХ ғ асырдың басында физика ғ ылымының саласында ашылғ ан жаң алық тар: радиоактивтік қ ұ былыстар, рентген сә улесі, электронның нақ ты ө мір сү руінің дә лелденуі, электромагнит ө рісі қ ұ блысының табиғ атын табу, арнаулы салыстырмалы теорияның ашылуы ескі кө зқ арасты тү бегейлі бұ зды. Бө лінбейді деп келген атом кү рделі қ ұ рылым болып шық ты. Оның ө зі де ұ сақ бө лшектерге ыдырады, ү немі қ озғ алыстағ ы бө лшектердің массасы да тұ рақ сыз, жылдамдығ ына байланысты ө згеретiнi анық талды. Микробө лшектердің табиғ аты екіжақ ты, олардың ә рі заттық, ә рі ө рістік (толқ ындық) қ асиеттері бар жарық тың бө лшегі - фотонды затқ а жатқ ызуғ а болмайды. Тыныштық тағ ы фотонның массасы жоқ, нө лге тең.

Осы жаң алық тарғ а байланысты ғ ылымда, оның ішінде физикада, кү йзелістік жағ дай туды, атомның бө лшектенуі материяның жоғ алуы деп саналып стихиялық -материалист ғ алымдар идеалимзге, дінге бет бұ ра бастады. В. И. Лениннің «Материализм жә не эмпириокритицизм» атты ең бегінде: «Материя дегеніміз – адамғ а оның тү йсіктері арқ ылы мә лім болатын, біздің тү йсіктерімізді тә уелсіз тү рде бар бола отырып, сол тү йсіктеріміз арқ ылы кө шірмесі алынатын суреті тү сірілетін, бейнесі жасалатын, обьективтік реалдық ты белгілеу ү шін қ олданылатын философиялық категория»[5] - бұ л айтылғ ан материяның жаң а философиялық анық тамасы осы дағ дарысты тоқ татуда ерекше рө л атқ арды. Бұ л анық тамада: материя дегеніміз жеке зат немесе оның бір қ асиеттері емес, философиялық категория (тарихи ө згеріп отыратын ғ ылыми жалпы ұ ғ ым) екендігі айтылады, оның ең негізгі екі қ асиеті - объективтік шындық ретінде ө мір сү руі жә не міндетті тү рде біздің сезімімiзде кө рінуі - бары айқ ындалды. Физикадағ ы дағ дарыс материяның жоғ алуынан емес, біздің ескі ұ ғ ымдарымыздың жарамсыз болып қ алғ андығ ын ғ ана дә лелдейді деді. Бұ л анық тама соң ғ ы жылдардағ ы барлық ғ ылыми жаң алық тарды қ амти алды, сондық тан ол ә лі де ескірудің нышанын білдірмейді.

Материя – объективтік шындық ретінде шексіз, мә ң гі. Мә ң гілігі жоғ алмай бір тү рден екіншісіне ө туiмен дә лелденсе, шексiздігі элементарлық бө лшектердің кү рделі қ ұ рылымы мен кең істікке жайылғ ан ғ арыш денелерінің сансыз кө птігімен дә лелденеді. Материя қ ұ рылымы жағ ынан да шексіз, екі қ иыршық қ ұ м да бір-бірінен ө згеше болады. Материяның қ азіргі замандағ ы қ ұ рылымы.

Ө лі табиғ атта: бұ л физикалық вакуум (ауасыз кең істік), элементарлық бө лшектер, ө рістер, атомдар, молекулалар, макроскопиялық денелер, ғ аламшар, жұ лдыздар, галактика, метагалактика немесе тұ тас ә лем.

Тірі табиғ атта: тірі табиғ аттың қ ұ рылымдық дең гейлері, нуклеиндік қ ышқ ылдар, ақ уыздар, жасушалар, кө пжасушалық ағ залар, популяцалар (биологиялық тү рдің дең гейі), биоценоз- (био жә не гр. koinos –жалпы ценоз). Белгілі бір аймақ та (қ ұ рғ ақ жер немесе су қ ойнауы) ө мір сү ретін жә не ө з ара қ алыптасқ ан қ атынасы бар, қ оршағ ан орта жағ дайына бейімделген ө сiмдiктердiң жиынтығ ы. Биосфераның жалпы дә режесі.

Социумның (қ оғ ам) дә режесі: қ оғ амдағ ы ө мiрдi ұ йымдастыруда адам iс-ә рекетiнiң (материалдық ө ндiрiс, рухани ө ндiрiс, ретушi жү йелер: саясат, қ ұ қ ық жә не мораль, ә леуметтiк саладағ ы iшкi жү йелер ретiнде ө ндiрiс жә не адамның ө зiн ө ң деуi) жү йесi мен iшкi психологиялық жү йесi анық кө рiнедi. Бұ дан басқ а, қ оғ амның қ ұ рылымдық дә режесi жә не ә леуметтiк қ ауымның табиғ и-тарихи тайпа, отбасы, этностар, тұ тас адамзаттың пайда болып қ алыптасуы.

Қ озғ алыс материяның ең негізгі қ асиеті ретінде- кез келген ө зара ә сер, ө зара байланыс, кез келген ө згеріс. Материя қ озғ алыстың арқ асында ө зін білдіреді, кө рсетеді, т. б., бір тү рден екінші тү рге ауысып отырады. Қ озғ алыссыз материя жоқ, даму жоқ, сондық тан оны материяның ө мір сү ру формасы дейміз. Дамудың нә тижесінде жансыз -жандығ а, жанды-жансыз материяғ а айналады. Осының бә рінде тыныштық сә ті бар. Қ озғ алыс абсолютті, ал тыныштық оның бір сә ттік тепе-тең дігі болады, ол салыстырмалы, себебі оның ө зі де бір сапа дең гейіндегі қ озғ алыс. Материя қ озғ алысының ө мір сү руі мен сапалық кө п тү рлері болады. Ф. Энгельс материя қ озғ алысының бес тү рін кө рсетті.

1. Механикалық қ озғ алыс дегеніміз - кең істіктегi қ озғ алыс, орын ауыстыру.

2. Физикалық қ озғ алыс - электромагнитизм, гравитация, жылу.

3. Химиялық қ озғ алыс - атомдар мен молекуланың затқ а айналуы, т.б.

4. Биологиялық қ озғ алыс - тірі организмдердің зат алмасуы.

5. Ә леуметтік – қ оғ амдық ө мірдегі ө згерістер жә не ақ ыл-ой.

Қ озғ алыстың осы тү рлерін анық тау, ғ ылымның соң ғ ы ғ асырда ерекше тез қ арқ ынмен дамыуына қ арамай, ө зінің философиялық маң ызын жоғ алтпай отыр. Микроә лемдегі қ озғ алыстар - элементарлық бө лшектер. Метаә лемдегі қ озғ алыстар - ә лемдік механиканың классикалық заң ғ а «бағ ынбаушылығ ының» ашылуы.

Қ озғ алыстың геологиялық тү рлері, т. б. нақ ты ғ ылымдағ ы жаң алық тар, жә й жә не кү рделі қ озғ алыстағ ы заттар мен қ ұ былыстардың ө зара байланысын бұ рынғ ыдан да терең тү сінуге мү мкіндікті кө бейтіп отыр. Мысалы, ә леуметтік қ озғ алыс ө з қ ұ рамында биологиялық, химиялық, физикалық, механикалық қ озғ алыстарды қ амтиды. Олардың заң дылық тарының ә серін қ абылдайды, бірақ ө зі жаң а заң дылық тар туғ ызып «тө мендегілерді» ө зіне бағ ындырып отырды. Осыны дұ рыс тү сіну ғ ана бізді механистицизм, идеализм, жә не волютаризмнен сақ тандырады.

Кең істік пен уақ ыт та қ озғ алыс секілді материяның ішкі ажырамас қ асиеттері, ө мір сү ру формалары болып табылады. Кең істік пен уақ ыт санадан тыс, объективті ө мір сү реді.

Субъективтік идеализм (Беркли, Юм, Кант, Маркс) пен уақ ыты жеке сананың мазмұ нына тә уелді деп қ арады. Кант: «Кең істік пен уақ ыт санадан тыс объект ретінде ө мір сү ре алмайды» десе, Э. Мах «Кең істік пен уақ ыты ретімен тү зілген тү йсіктердің жү йесі» -деп есептейді.

Материалистік философияда кең істік пен уақ ытты адамдардың ойынан тыс, материяның объективтік тү рлері деп қ арағ ан. Ғ ылым мен материализмде материя кең істікте шексіз, уақ ыт жағ ынан мә ң гі. Ол ешқ ашанда пайда болмайды жә не ешуақ ытта жоғ алып кетпейді, ол ә рқ ашанда болады, бар жә не бола береді. Кең істіктің ү ш ө лшемі бар: ұ зындық, ені, биіктік. Бұ л заттық тү рлерге ғ ана емес, процестерге де тә н. Уақ ыт қ осылғ ан соң дү ниенің ө лшемі тө ртеу болады. Уақ ыт бір ө лшемді, ол заттық емес, ө згеру процесінiң сипаты.

Материя қ андай тү рде жә не қ андай кү йде болсын, оның уақ ыттық қ асиеттері бар. Материяның ө згеруі мен даму тү рінде білінетін уақ ыттың айнымайтын белгілі бағ ыты болады. Ол ө ткеннен болашақ қ а қ арай жылжиды. Ө ткенді ө згертуге болмайды жә не оғ ан қ айта оралуғ а да болмайды.

Қ озғ алыстың жоғ арғ ы биологиялық жә не ә леуметтік тү рлерінде кең істік пен уақ ыттың сипаттары мә нді тү рде ө згеше болады. Кең істік пен уақ ыттың ә леуметтік тү рлері, адамзаттың қ оршағ ан ортаны ө з іс-ә рекетінде игеруде, одан ары дамыту барысында қ алыптасады да, қ оғ амдық даму процесінде тарихи тұ рғ ыдан ө згеріп отырады.

ХХ ғ асырдың бас кезінде А. Эйнштейннің салыстырмалық теориялары философиялық болжамды - материя, қ озғ алыс, кең істік, уақ ыттың ү зілместей бірлігін - ғ ылыми тү рде дә лелдеді. Осы тө рт фактордың бірі ө згерсе, қ алғ ан ү шеуі де сә йкес ө згеретінін кө рсетті. Бұ л кү нделікті ө мірде қ алыптасқ ан, классикалық механика ілімінен дә стү р болып келе жатқ ан кө зқ арас: кең істік - абсолютті ө згермейтін орта, онда қ озғ алыстағ ы, ө згерістегі материя ө здігімен ө мір сү ре береді, уақ ыт та сондай абсолютті, процестердің ө згермейтін жиілік интервалының кө рсеткіші - дегенді жоқ қ а шығ арады. Олардың ө лшемі материалдық жү йелердің ө зіндік ерекшеліктеріне, процестерінің желісіне тә уелді ө згеріп отыратыны бү гінгi ғ арыштық ғ ылымдарда, микроә лемде кү мә н келтірмейтін факт есебінде қ аралады.

Семинар сабағ ының жоспары:

1. Болмыс, субстанция дү ние бірлігі ұ ғ ымдары. Қ азіргі заман философиясындағ ы онтология мә селесі (М. Хайдеггер).

2. Материя категориясы, оның тарихи жетілуі.

3. Қ азіргі заманғ ы жаратылыстану ғ ылымдарындағ ы материяның қ ұ рылымы мен қ асиеті туралы тү сінік.

4. Қ озғ алыс, кең істік, уақ ыт олардың материямен бірлігі.

Ә дістемелік ұ сыныстар:

Дү ниені философиялық тұ рғ ыдан тү сіну. Болмыс категориясы, оның мә н-мағ ынасы, ерекшелік сипаты. Болмыстың негізгі формалары жә не олардың диалектикасы. Дуализм мен монизм. Субстанция тү сінігінің методологиялық маң ызы.

Материя тү сінігінің ғ ылыми-философиялық тұ рғ ыдан қ алыптасуы. Материя категориясының табиғ ат пен қ оғ амды танып-білудегі рө лі. Осы заманғ ы ғ ылым - материяның кү рделі ә рі жү йелі қ ұ рылымы. Дү ниенің кө п тү рлілігі мен бірлігі туралы идеялар. Қ озғ алыс тү сінігі, оның негізгі сипаттамалары. Қ озғ алыстың формалары жә не оларды жіктеудің осы заманғ ы мә селелері.

Кең істік пен уақ ыт - материяның обьективті ө мір сү ру формалары. Кең істік пен уақ ыттың қ озғ алыстағ ы материяның байланысы туралы философиялық тү сініктерді дамытудағ ы салыстырмалылық теориясының маң ызы. Биологиялық жә не ә леуметтік кең істік пен уақ ыттың ө зіндік ерекшеліктері.

Бақ ылау сұ рақ тары :