Электрөлшеуіш аспаптардың шкалаларының түрлері және оларды баптау.

Физикалық жә не техникалық шамаларды ө лшеу ү шін халық аралық ө лшеу жү йесімен сә йкестендірілген пропорционалдық шкалалар қ олданылады.

Ө лшеу қ ұ рылғ ысының бір тетігі болып шкала саналады, оның арқ асында ө лшейтін шаманың мә ні табылады. Ө лшеу кезінде ө лшейтін шаманың мә ні шкаладағ ы индикаторлық белгілер арқ ылы саналады.

Шкалада ө лшем белгілері де болу керек. Ө лшеу аспабын ө лшемдеу (градуировка) кезінде шкалағ а штрихтер, нү ктелер не болмаса басқ а таң балар қ ойылады.

Шкаланың бө лісінің шамасы (таң балардың бір-бірінен алшақ тығ ы) ө лшемдеу кезінде анық талады. Шкаладағ ы басты ө лшем белгілері тағ ы да майда бө лімдерге бө лінуі мү мкін.

Ө лшем белгілерін қ ою ә дісіне қ арай аспаптың шкаласы аналогтық, цифрлық жә не қ ұ рамалық болып бө лінеді. Шкалалар аспапта кө руге оң тайлы жерде орналасу керек.

Оларды алыстан қ арап анық тауғ а не жақ ыннан дә л санауғ а оң тайлы болу керек. Шкалада ө лшем бө лістерінен басқ а қ андай аспап екендігі жә не оның не ү шін қ олданылатындығ ы туралы таң балар болу керек.

Аналогтық шкала – мұ ндай шкалада ө лшем белгілері штрихпен не нү ктемен кө рсетіледі. Бұ л шкала аналогтық мә ндерді бірдей кө рсетеді. Ө лшемдік белгілер шкаланың бетінде басты сызық тың ү стіне орналасады.

Ө лшем белгілері шкаланың басқ ы жә не соң ғ ы мә нін, нольдік таң баны, не ө лшеудің басқ ы жә не аяқ қ ы ауқ ымын кө рсетеді. Шкалалардың басты тү рлері стандартталғ ан. Аналогтық шкалада коп жағ дайда тек қ ана ө лшемдік белгі беріледі, не нақ тылық мә н, не шеткі мә н, не нольдік мә ндер кө рсетіледі.

Шкаланың бір бө лінісі деп аналогтық шкаладағ ы екі ө лшемдік белгілердің арасын айтады. Сонда, шкаланың бір бө лісі ө лшейтін шаманың бір бірлігі болып саналады. Ө лшенген шама бірден табылады, немесе шкаланың бір бө лісін кө рсетілген бө ліс санына кө бейту керек.

Мысалы. Ө лшенген шама
А =α с
мұ нда α – шкаланың бө ліс саны;
с – шкаланың тұ рақ ты коэффициенті;
ол С = Ан / α н тең;
мұ нда Ан – аспаптың нақ ты мә ні;
α н – шкаланың нақ ты бө ліс саны.

Шкалалардың мынандай тү рлері бар:
1. Ө лшемсіз шкала
2. Жанама мә ндер шкаласы.
3. Қ ұ рамалық шкала
4. Біркелкі емес шкалалар

Ө лшемсіз шкала – бұ л аналогтық шкалада бө лістердің мә ні қ атар сандар ретінде беріледі, не тіпті берілмейді. Бұ л жағ дайда біз тек бө лістің санын білеміз, не оғ ан сә йкес қ атар сандардың мә нін білеміз.

Ө лшенетін шама ә р бө лістің мә ні арқ ылы, не шкаланың тұ рақ ты коэффициентін білу арқ ылы табылады. Мұ ндай шкалалар ә детте қ ұ рамалық аспаптарда (тестер) қ олда-нылады.

Ө лшемсіз шкалада қ атар сандық мә ндер болмаса ө лшенетін шаманы табу қ иын. Бұ л шкалалар номиналды не шеткі мә ні кө рсетілген сынаушы аспаптарда, не индикаторда қ олданылады.

Жанама мә ндер шкаласы. Мұ ндай ө лшеуіш аспаптардың шкалалары
жанама ә діспен ө лшенген мә ндердің шамасына сә йкес ө лшемдік белгілермен кө рсетілген.

Бұ л жағ дайда ө лшеуіш аспаптың кірісіне ө лшейтін шама белгілі тә уелділікпен тү рлендірген соң сигнал ретінде беріледі. Бірақ оның шкаласы ө лшейтін шаманың мә ндерімен белгіленген.

Қ ұ рамалық шкала – бұ л шкалалар аналогтық жә не сандық кө рсеткіштерімен жабдық талғ ан. Қ ұ рамалық шкалаларда, сандық шкалада жоғ арғ ы разрядтық сандар сатылы ө згерсе, ал кіші разрядты сандар аналогтық шкаладағ ыдан жай біркелкі ө згереді.

3.2 суретте кө рсетілгендей, ү йде қ олданатын индукциялық электр санағ ыштары осылай жұ мыс істейді.

3.2 Сурет – Қ ұ рамалық шкала

Біркелкі емес шкалалар. Бұ л аналогтық шкалаларда бө лістердің ара қ ашық тық тары жә не оларғ а берілген мә ндері біркелкі емес ә ртү рлі болады.
3.3 суретте ө лшеу аумағ ы кө рсетілген біркелкі емес шкалалар кө рсетілген.

a)

б)
3.3 Сурет – Біркелкі емес шкалалар

Мұ нда ө лшемдік белгілердің орналасуы шкаланың сызық тық емес тең деуіне сә йкес болады, жә не шкалада оның атын жазады, мысалы, квадраттық не логарифмдік шкала деп.

Шкаланың басқ ы бө лістері белгілі математикалық функциямен не эмпирикалық заң мен белгіленеді жә не олардың сандық мә ндері біркелкі не біркелкі емес сандық қ атардан алынады.

Кө бінесе шкаланың бө лінісі жә не олардың сандық мә ндері біркелкі сызық шкалағ а жақ ындатуғ а тырысады. Біргелкі емес шкалалардың ө лшеу ауқ ымы ө лшеу кө рсеткішінің ауқ ымынан кө біне ө згеше болады, сондық тан шкалада нү кте кө рсетіледі. Егер шкаланың ү лкен біркелкі еместігі болса, оны 1, 2 жә не 5 еселік ө лшемдіктермен белгілейді. Ә р шкаланың ө зіндік ө лшемдік қ асиеттері бар:
Ө лшемдік қ асиеттер – аналогтық шкалағ а ө лшемдік белгілерін бір заң ды тү рде қ ою.

Шкаланың бө ліс бірлігінінің шамасына қ арай ө лшемдік белгілер 1, 2 жә не 5 еселік болуы мү мкін. Егер негізіне 1 алса ө лшемдік кезінде шкаланың бір бө ліс шамасы 1 не 1·10 ⁿ -ге тең, n = 0, ә р 5 не 10, не 20 сандық белгілер шкалада сандық мә нмен кө рсетіледі.