Тәжірибесіндегі орны.

Экономикалық талдау негіздері» пә ні бойынша дә ріс тезистері

Тақ ырып 1. Экономикалық талдаудың басқ ару теориясы мен

тә жірибесіндегі орны.

«Талдау» сө зі грек тілінен аударғ анда «бө лу, бө лшектеу» деген мағ ынаны білдіреді. Бө лшектеп, зерттеліп отырғ ан қ ұ былыстар мен процесстердің адам саны, дең гейіне, қ оршағ ан ортада қ арастыруғ а мү мкіндік береді. Алайда, жинақ тамалы тә жірибеде кө рсеткендей талдау «таза» кү йінде экономикалық қ ұ былысты тү сіндіре алмайды жә не сол себепті зеттеліп отырғ ан пә ннің жеке бө ліктері арасында байланыс орнатып, бір-біріне тә уелділігін анық тап жә не оны біртұ тас жү йеге келтіру керек.

Экономикалық талдау негіздері дегеніміз ол экономикалық қ ұ былыстар мен процесстердің оларды қ ұ ралдарғ а, бө ліктерге бө лшектеу негізінде жә не олрды жан-жақ ты байланыстырып зерттейтін ғ ылым теориясы.

Экономикалық талдаудың мақ саттары:

1. Объектінің жағ дайларына нақ ты бағ а беру

2. Қ ойылғ ан талаптан айырмашылығ ын кө рсету

3. Активтер мен міндеттемелердің ө згерістеріне ә сер ететін факторларды зерттеу

4. Ө ндіріс тиімділігін арттыру, резервтерді анық тау

Экономикалық талдаудың негізгі объектісі болып шаруашылық қ ызметтің экономикалық нә тижелері:

Экономикалық талдаудың даму кезең дері 3 бө лінеді:

1. 5-18 ғ ғ. Бұ л кезең де экономикалық ғ ылым ө зінің мінез-қ ұ лқ ын жарата бастағ ан кезі

2. 18-19 ғ ғ. Бұ л кезең де материалдық ресурстарды ө ндіру, бө лу, пайдалануды іске асырып мысалы: экономикалық қ атынастарды ү й шаруашылық процессіне жатқ ызғ ан

3. 19-21 ғ ғ. Мұ нда адам тә рбиесінің оптималды етуіне жағ дай жасайды. Осы кезең нен соң ө з орнын шаруашылық та пайда кө зімен таба алады

Табиғ аттың жә не қ оғ амдық ө мірдің қ ұ былыстарын зерделеу талдаусыз мү мкін емес. Талдау термині – грек сө зінің «анализ», яғ ни аударғ анда «бө лу», «бө лшектеу» деген мағ ынаны білдіреді. Осығ ан орай, талдау – қ ысқ артып айтқ анда қ ұ былыстарды бө лшектеу немесе қ атты толық зерделеу ү шін, олардың бө ліктерін, элементтерін қ ұ рамдарғ а бө лшектеу. Бұ л жағ дай экономикалық қ ұ былыстар мен процестерге тікелей қ атысты. Мысалы: Пайданың мә нін тү сіну, оның алудың кө здерін білуді, сонымен қ атар оның ауқ ымын анық тайтын факторларды анық тауды қ ажет етеді. Бірақ, талдау зерттеліп жатқ ан затты синтезсіз, толық ашып, кө рсете алмайды. Яғ ни, байланыс пен тә уелділікті оның бө ліктерімен алмасу, яғ ни оның толық бө лінуге болмайды. Мысалы: Пайданы зерттеген кезде, оғ ан ә сер ететін факторлардың ө зара байланысын, қ арым-қ атынасын бірге зерттеу керек. Тек, талдау мен синтез бірге болғ анда ғ ана заттар мен қ ұ былыстарды ғ ылыми зерттеу қ амтамасыз етіледі.

Экономикалық талдау – ол экономикалық қ ұ былыстар мен процестерді, оларды қ ұ ралдарғ а, бө ліктерге бө лшектеу негізінде жә не оларды жан-жақ ты байланыстырып зерттейді. Экономикалық талдау жеке ғ ылым болып XX ғ асырдың I-жартысында пайда болды. Яғ ни, осы талдаудың кө мегімен басқ ару шешімдерін қ абылдау жү зеге асырылды. Мысалы: Талдау – ү лкен кә сіпорын менеджерлеріне қ ашан жә не қ анша экспорт, импорт алуы туралы кө мектеседі. Экономикалық талдау – нарық жағ дайын зерттейді. Яғ ни, осы талдаудың кө мегімен белгілі-бір уақ ыт аралығ ында ө згерістерге бағ а белгіленеді.

Экономикалық талдау пә ні объективті жә не субъективті факторлырының ә серінен жинақ талып, экономикалық ақ парат жү йесі арқ ылы алынғ ан кә сіпорындардың, бірлестіктердің шаруашылық процесстерінің ә леуметтік-экономикалық тиімділігі жә не олардың қ ызметтерінің шаруашылық нә тижелері болып табылады.

Теориялық, саяси-экономикалық талдау – абстракцияның жоғ арғ ы дә режесіне негізделген сапалы логикалық талдау, дә лме-дә л айтқ анда экономикалық заң дылық тар, категориялар мен тү сініктердің талдауы.

Нақ ты экономикалық талдау – нақ ты есептеулер мен формулалар арқ ылы берілген сандық талдау.

Теориялық талдау жә не нақ ты талдау бір-бірімен ә рқ ашанда байланысты. Кез-келген формула немесе модель математикалы дұ рыс болып қ ана қ оймай, қ арастырылып отырғ ан қ ұ былысқ а немесе кө рсеткішке теориялық жағ ынан негізделуі керек.

Макроэкономикалық талдау – бұ л ә лемдік шаруашылық тың талдауы, мемлекеттің халық шаруашылығ ының жү йелі талдауы. Халық шаруашылығ ына қ атысты сандар ө з алдына маң ызды сандар, бірақ оларды салалық, аймақ тық, халық -шаруашылық, ғ ылыми техникалық жә не экономикалық программалар сияқ ты топтарғ а бө ле білу қ ажет. Осығ ан байланысты талдаудың салалық экономикалық, аумақ тық экономикалық жә не программалық бағ ытталғ ан тү рлері туындайды.

Макроэкономикалық талдау теориялық талдауды да, нақ ты экономикалық талдауды да қ олданады.

Микроэкономикалық талдау дегеніміз мекеменің халық шаруашылығ ының негізгі бө лімдерін жү ргізудің талдауы. Мекеменің шаруашылық жү ргізуін талдау дегеніміз зерттеулер мен ақ параттық базада ө зінің ерекшелігі бар экономикалық талдау. Ә р мекеменің салалық бө лімдері, аумақ тары бар екендігін жә не олар ғ ылыми-техникалық, экономикалық бағ дарламаларды орындауғ а мемлекеттік тапсырыстар ала алатынын айта кету керек. Мекеменің нә тижесі халық шаруашылығ ының кө рсеткіштерінде кө рінеді. Микроэкономикалық жә не макроэкономикалық талдаулардың ө здерінің ерекшелігі болғ анмен, олар ә рқ ашан салыстырылып отыру керек.

Экономикалық зерттеулер ішінде экономикалық талдау ө з алдына ө зінің пә ні мен ә дістері бар ғ ылым ретінде қ алыптасты.

Ғ ылым ретінде экономикалық талдау дегеніміз мекеменің қ ызметі туралы экономикалық ақ параттарды ө ң деу жә не талдауғ а қ олданатын ә діс-тә сілдердің арнайы жү йесінің жиыны.

Нарық тық экономика жағ дайында экономикалық талдау басқ арудағ ы жә не қ аржылық болып екіге бө лінеді.

Экономикалық талдау

Басқ арудағ ы талдау Қ аржылық талдау

Ішкі талдау Сыртқ ы талдау

Мұ ндай бө лу коммериялық қ ұ пияларды сақ тау заң ы іс-ірекетіменен негізделген жә не тә жірибе жү зінде бухгалтерлік есеп жү йесінің кә сіпорын кө лемінде басқ ару жә не қ аржылық есепке бө луіне байланысты, ал есеп беру басқ арудағ ы жә не қ аржылық есеп беру болып бө лінеді. Басқ арудағ ы есеп беру ө німнің жекелеген тү рлерінің ө зіндік қ ұ ны жайлы немесе ө тпей қ алғ ан тауарлар тө менгі сападағ ы тауарлар туралы сыртқ ы тұ лғ алардан қ атал қ ұ пияда ұ сталынатын деректері бар есеп қ исап.

Ал қ аржылық есеп беру - бұ л кә сіпорын жағ дайын білу ү шін оның қ аржы жағ дайы мен шаруашылық қ ызметінің есеп беру жылындағ ы нә тижесімен танысу ү шін акционерлерге, банктерге, сақ тандыру компанияларына, мемлекеттік ұ йымдарғ а арналғ ан арнайы анық тама жә не қ аржы газеттерінде, бухгалтерлік бюллетеньдерінде жарияланатын есеп беру. Басқ аруды талдау тек ішкі ғ ана болып бө лінбейді. Ол ө ндірістік жә не қ аржылық талдауғ а бө лінеді жә не барлық экономикалық ақ параттарды қ олданады. Тек қ ана осындай талдау кә сіпорынның жағ дайын нақ ты бағ алауғ а мү мкіндік береді. Сол кә сіпорынның басшылары талдау жү ргізгенде ө ндірістік талдаумен бірге бухгалтерлік есеп жә не есеп беру мә ліметтеріне негізделген қ аржылық талдау да жү ргізіледі.

Нарық тық экономика жағ дайында жұ мыс істеуші кә сіпорындардың қ аржылық жағ дайын талдаудың басты мақ саты (міндеті) келесілер болып табылады:

- Қ аржылық жағ дайғ а бағ а беру жә не оның есеп беру мерзіміндегі ө згерісі;

- Активтер мен олардың қ алыптасу кө здері арасындағ ы сә йкестікті, оларды таратудағ ы рационалды жә не пайдаланудағ ы тиімділікті зерттеу;

- Айналым капиталының кө лемін, оның ө суін (кемуін) жә не ағ ымдағ ы міндеттемелермен ара-қ атынасын анық тау;

- Қ аржы-есептік жә не несие ережесін сақ тау;

- Кә сіпорын активтері жә не оның міндеттемелерінің қ ұ рылымын зерттеу;

- Ағ ымдағ ы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш жә не қ орлар есебі;

- Баланстың ө тімділігін, кә сіпорынның қ аржылық тұ рақ тылығ ының жә не тө леу қ абілеттілігінің абсолюттік жә не салыстырмалы кө рсеткіштерін анық тау;

- Кә сіпорын табыстылығ ын бағ алау;

- Кә сіпорын табысының салыстырмалы кө рсеткіштерін, сондай-ақ олардың дең гейінің ө згеруіне ә сер етуші факторларды есептеп шығ ару;

- Кә сіпорынның қ аржылық жағ дайының тұ рақ тылығ ын ұ зақ жә не қ ысқ ы мерзімді болжау, яғ ни оның қ аржылық стратегиясын анық тау;

Кә сіпорынның іскерлік белсенділігін анық тау.