Тақырып 2. Экономикалық талдаудың әдіснамасы мен әдістемесі

Талдау ә дісі деп шаруашылық қ ұ былыстар мен процестердің, олардың қ ұ ралуы мен дамуына зерттеу жағ ынан жә не диалектикалық тұ рғ ыдан жақ ындау амалы. Талдау ә дісі келесі ерекшеліктерге тә н:

1. Кө рсеткіштер жү йесін пайдалану. Фирманың қ ызметін бағ дарлайтын кезде бірнеше кө рсеткіштер пайдаланылады. Фирманың жұ мысын мынадай кө рсеткіштермен бағ алауғ а болады: пайда, рентабельдік, дебиторлық жә не кредиторлық қ арыздардың болуы.

2. Негізгі белгілі бір факторды зерттеу. Мысалы: Кез-келген компанияның таза табысына кө птеген факторлар ә сер етеді. Олар сатылатын тауардың саны, олардың бағ асы, тауардың бә секеге қ абілеттігі, халық тың тө лем қ абілеттілігі, ауа райы, жолдың жағ дайы жә не т.б. Барлық факторларды зерттеу мү мкін емес. Сондық тан тек негізгі кө рсеткіштер ғ ана зерттеледі. Олар тауардың саны, олардың бағ асы, тауардың бә секеге қ абілеттігі.

3. Ө зара байланыстық, ө зара тә уелділік. Фирманың барлық кө рсеткіштері бір-бірімен тығ ыз байланысты. Мысалы: Таза табыс сатылатын тауардың сакнына, олардың бағ асына, сатып алушылардың сұ ранысына байланысты. Сол уақ ыттағ ы сатып алушылардың тө лем қ абілеттілігі олардың ең бекақ ысына, жұ мыс лауазымына, кө ң іл-кү йіне байланысты. Осылайша компанияның барлық кө рсеткіштері бір-бірімен тығ ыз байланысты.

Талдаудың ә дістері теориялық жә не практикалық зерттеудің жә не объектіні, талдауды жү зеге асыруды тү сіндіреді. Ә дістемесі ө з кезегінде ә дістердің қ олданылу тә ртібін ашады. Талдаудың орындалу ережелерін ә йгілі жә не ұ сынылғ ан жолдарды жә не талдаудың барлық кезең дерінде аналитикалық процедураларының орындалуының негізін ұ сынады.

Талдауда қ олданылатын барлық ә дістер басқ арудағ ы ә дістер сияқ ты 3 топқ а бө лінеді:

1. Жалпылама ә дістер

2. Арнайы ә дістер

3. Жалпы ә дістер

Жалпылама ә дісі нақ ты ғ ылым мен олардың арасындағ ы алдың ғ ы орындағ ы философия болып табылады. Мұ нда барлық қ ұ былыстар мен процесстер тұ рақ ты қ озғ алыста болады.

Жалпылама басқ ару ә дісі ретінде мойындаудың диалектикалық ә дісі танылады. Ол материалдық дү ниенің ә ртү рлі зеттеудің ұ тымды жү зеге асырылуына негіз болады. Қ азіргі заманғ ы ө ндірістің басқ ару жү йесінің талдаудың диалектикалық ә дісіне келесілер тә н:

1) Мә селені қ арау қ иын емес, себебі экономикалық жү йенің барлық элементтерімен тығ ыз байланысты.

2) Ұ йымды зеттеу жә не ұ йымды басқ ару ә рдайым дамуда. Бұ л ө з кезегінде осы дамудың заң дылық тарын анық тауғ а жә не жү йенің қ айта ө згерту жолдарын зерттеу.

3) Практика мен теорияның тығ ыз байланысын, соның ішінде салалардың алдың ғ ы тә жірибелі жалпылама біріктіру.

4) Экономикалық ғ ылыммен байланысты нақ ты ғ ылымдармен жә не техникалық, қ оғ амдық жетістіктердің соң ғ ы ү лгілерін қ олдану.

Арнайы тә сілдер. Экономикалық талдауда басқ а тә сілдер сияқ ты жалпы тә сілдер де маң ызды орын алады, яғ ни дерексіздендіру, жалпылама индукция, дедукция, фармальдау, салыстыру, болжау ә дістері жатады. Барлық осы тә сілдер оң аша қ олданады. Ал ережеге сай кешенді талдауда жалпы ғ ылым бір жү йесі ретінде, мысалы: дерексіздендіру ә дісі бойынша символ тү ріндегі басқ ару жү йесінде болып жатқ ан терең процесстер ашылады. Ғ ылыми дерексіз талдаумен тығ ыз байланысты қ ұ былыстардың элементтерге бө лінуін пайымдайтын одан жалпы жә не заттай бө лінуін зерттейді.

Кейін қ олданылатын индукция жә не дедукция ә дістері ө зара байланысты жә не бірін-бірі толық тырып отырады.

Индукция ә дісте жалпы нә тиже жеке бө ліктерден қ ұ ралады, дедукция ә дісі жалпы жағ дайлардан жеке нә тижегежету жағ дайларда қ олданылады.

Жалпыны бірлік ретінде мойындау жә не олардың ө зара байланысы синтез арқ ылы жү зеге асырылады. Сонмен қ атар жэү йелі қ ұ рылымдық зерттеулер экономикалық жү йедегі ә ртү рлі кемшіліктерді зерттеу жә не тиімді шынайы жү йелерді қ ұ раумен тығ ыз байланысты.