Тақырып 5. Экономикалық талдау түрлері және оны жүргізуді ұйымдастыру

Кә сіпорын шаруашылық қ ызметі мен талдаудың пә ні болып жұ мыстың қ орытындысы, оның ө згеру себебі мен болуы мү мкін экономикалық зардаптарды шаруашылық жү ргізудің қ орытындысы кә сіпорынның қ аржылық жағ дайымен алынғ ан пайда кө лемімен, ө ндірілген жә не сатылғ ан ө нім кө лемімен жә не техникалық жағ дайымен байланысты болуы мү мкін.

Басқ аруды ұ йымдастыру дең гейі басқ арушылық ең бегінің уақ ыт тә ртібімен дайындық ә діс, шешімдер қ абылдау жә не жү зеге асыру басқ ару процессін жү зеге асыру ү шін қ ажетті мө лшердегі жә не сапалы ақ параттар мен мамандандырылғ ан басқ арушылық кадр қ ұ рамы мен басқ арушылар ең бектің дә режесін анық тайды.

Қ ызметтің басқ ада тү рлерін талдау. Шаруашылық жү ргізудің нарық тық жағ дайғ а негізделген, сондай-ақ олар кә сіпорынның мынандай табыстары мен шығ ындарын сипаттайды:

1. Операциондық (мү лікті процентпен жалғ а беруден)

2. Сатудан тыс

3. Тө тенше жағ дайдан

Экономикалық талдаудың міндеті:

1. Кә сіпорынның нақ ты жағ дайда экономикалық заң дарды зерттеуі

2. Ағ ымдағ ы, болашақ тағ ы жоспарлы ғ ылымды негіздеу

3. Шаруашылық қ ызмет нә тижесіне ә сер ететін ішкі жә не сыртқ ы факторларды зерттеу

Қ ызметтің басқ ада тү рлерінің арасында қ ызмет кө рсету кө мекші шаруалар негізгі емес (ү стеме) ө ндірістік талдау, негізгі ө ндірісті талдауғ а ұ қ сатып бө лек талданады.

1. Макродең гейлік талдау территориялық ә кімшілік, бірлік (республика, аймақ, облыстар, қ ала, ауылдар) экономикалық аймақ тар мен аудандар, қ осымша шаруашылық топтар мен салалары шегінде аймақ тық шаруашылық дең гейімен талданады.

2. Микродең гейлік талдау заң мен анық талатын экономикалық талдаудың ә ртү рлі қ ұ қ ық тық субъектілерімен шаруашылық кә сіпорынның алғ ашқ ы жә не негізгі болып ұ сынылатын дең гейді айтамыз.

Шаруашылық қ ызметтің объектілері мен субъектілерінің талдауының осылайша топтануы нарық тық экономика жә не басқ ару тә жірибесі, меншік нысандары мен басқ ару ә дісінің ә р тү рлі талдау нә тижесінде болады.

Экономикалық талдаудың тү рлері арық арай дифференциялану, ішкі корпоративтік басқ ару қ ұ рылымы бойынша жалғ асуы мү мкін: кә сіпорын, ұ йым, бө лімшелер, еншілес тә уелді ұ йымдар, сонымен қ атар негізгі ө ндірістің бө лімшелері (дайыдау, ө ң деу, қ ұ растыру жә не бө лу) кешендері бойынша жұ мыс орнының цехтары жә не топтары қ арастырып отыратын кө мекші жә не кө рсетілетін шаруашылық бө лімшелері жатады.

Нарық тық қ атынастың қ алыптасуы шарушылық қ ызметтің біртұ тас талдауы ішкі басқ арушылық жә не сыртқ ы талдау деп бө луді қ ажет етіп отыр. Экономикалық талдау 2 бө лінеді:

- қ аржылық талдау;

- басқ арушылық талдау

Бұ л бухгалтерлік есептің қ аржылық есеп жә не басқ арушылық есеп болып бө лінуінен шық қ ан.

Басқ арушылық жә не қ аржылық талдау арасындағ ы байланысты келесі кесте арқ ылы кө рсетейік:

Сонымен, басқ арушылық талдауда кешенді экономикалық ақ параттар қ олданылады, ол оперативті сипатқ а ие жә не толығ ымен ұ йым басшылығ ына бағ ынады. Басқ арушылық талдау ғ ана ұ йымның жағ дайын нақ ты бағ алауғ а, ө ндірілген жә не сатылғ ан ө німдердің ө зіндік қ ұ ндарының қ ұ рылымын зерттеуге, коммерциялық жә не басқ арушылық шығ ындарының қ ұ рамын анық тауғ а мү мкіндіктер береді.

ЭТ барлық тү рлерінің ішінде қ аржылық талдау маң ызды роль атқ арады.

Қ аржылық талдаудың басқ арушылық талдаудан ерекшеліктері:

- Талдау субъектілерінің кө птігі – ұ йым қ ызметі туралы ақ параттарды пайдаланушылар;

- Талдау субъектілерінің мақ саттары мен қ ызығ ушылық тарының ә ртү рлілігі;

- Талдаудың типтік ә дістерінің бар болуы;

- Талдау тек жарияланатын сыртқ ы есептілікке ғ ана бағ ытталады;

- Талдау нә тижелерінің ақ параттарды пайдаланушылар ү шін ашық тылығ ы.

Қ аржылық талдаудың негізгі мақ саты ұ йымның қ аржылық жағ дайына объективті бағ а беретін негізгі параметрлерді, яғ ни оның табыстары мен зияндарын, баланс қ ұ рылымындағ ы ө згерістерді білу жә не ұ йымның қ аржылық жағ дайын зерттеу арқ ылы оның тұ рақ тылығ ын жоғ арылату резервтерін іздестіру болып табылады.

Ұ йымның қ аржысын басқ арудың ең негізгі шарты оның қ аржылық жағ дайын талдау. Ұ йымның қ аржылық жағ дайын оның қ ызметінің соң ғ ы нә тижелерін кө рсетеді. Ұ йым қ ызметінің соң ғ ы нә тижелері оның ішкі жә не сыртқ ы пайдаланушыларын қ ызық тырады. Бұ л ұ йымда қ аржылық талдауды ө ткізудің маң ыздылығ ын анық тайды.

Қ аржылық талдаудың негізгі міндеттері келесілер болып табылады:

1. Қ аржылық жағ дайғ а бағ а беру жә не оның есептік мерзіміндегі ө згеруін анық тау;

2. Активтер мен олардың қ алыптастыру кө здері арасындағ ы тиімділікті зерттеу.

3. Қ ысқ а мерзімді активтер кө лемін, оның ө згеруін жә не қ ысқ а мерзімді міндеттемелермен ара-қ атынасын анық тау

4. Ұ йым активтері мен оның міндеттемелерінің қ ұ рылымын зерттеу.

5. Баланстың ө тімділігі ұ йымның несиелік жә не тө лем қ абілеттілігінің

6. Ұ йымның табыстылығ ын анық тау.

7. Ұ йымның табысының салыстырмалы кө рсеткішін жә не оларғ а ә сер етуші факторларды есептеу.

8. Кә сіпорынның қ аржылық жағ дайының тұ рақ тылығ ын ұ зақ, қ ысқ а мезімге болу, яғ ни қ аржылық стратегиясын анық тау.

Қ аржылық талдаудың негізгі зерттеу объектілері - қ аржылық ресурстар, ақ шалай қ ұ ралдар ағ ымы, кә сіпорынның қ аржылық жағ дайы.