Мен қазақпын» Тарбағатай тауы

Досымжан Ермұ рат: Ассалаумағ алейкум, ғ ұ ндардың ғ ұ рпын, сақ тардың салтын сақ тап, кө гінде кө к байрағ ын желбіреткен тумысы ерек, болмысы бө лек кө ктү ріктің ұ рпақ тары! Қ азақ атты алты қ анат ақ орданың шаң ырағ ы биік, тү тіні тек тү зу шық сын деген тілекпен, ә р дү йсенбі сайын ө скелең ұ рпақ ты далаларын дә ріптеп, атамекенін ардақ тауғ а шақ ыратын «Мен қ азақ пын» ақ параттық -танымдық хабарын бастаймыз. Оның жү ргізушілері Досымжан Ермұ рат жә не Жанар Нұ рышева.

Жанар Нұ рышева: Зә улім сарайлары кө пшілікті таң ғ алдырып, биік ғ имараттары кө к тіреген кү ндей кө рікті, айдай ажарлы Астанадан бірлігі мен тірлігі жарасқ ан базарлы халық қ а мың сә лем! Мен қ азақ пын хабарының дү йсенбілік санында таулар тақ ырыбын жалғ астыра келе, бү гін Қ усақ тың кү йін тың дап жатқ ан шығ ыстың боз даласындағ ы – қ ыраттары тарғ ылданып тарих тасына айналғ ан Тарбағ атай тауларына тоқ талмақ пыз.

Досымжан Ермұ рат: Тарбағ атай – Алакө л мен Зайсаң кө лдерінің аралығ ындағ ы биік жон, жота. Ұ зындығ ы 300 шақ ырымғ а жуық, ені — 4 шақ ырымнан 24 шақ ырымғ а дейін созылғ ан. Оның тегістелген ү стірт тә різдес су айырығ ы жә не асимметриялы беткейлері бар. Тегістелген су айырық бө лігінің ені 100-200 м-ден 2-3 шақ ырымғ а дейін ауытқ иды. Жотаның оң тү стік беткейі қ ысқ а, қ ұ ламалы, ү гілмелері бар қ ұ зды жә не терең шатқ алдармен қ атты тілімделген, ал солтү стік беткейі жазық. Жотаның биіктігі 2992 м. Тау – сланец, ә ктас, қ иыршық тастар мен граниттерден пайда болғ ан.

Жанар Нұ рышева: Қ азақ станның шығ ыс бө лігінде Қ ытай Халық Республикасымен шекаралас орналасқ ан тау жотасы оң тү стігінде кең ауқ ымды Балқ аш-Алакө л жотасы арқ ылы Жоң ғ ар Алатауынан бө лініп тұ р. Ал оң тү стік-шығ ысында — Емел ө зенінің аң ғ арымен шекаралас аумағ ы Жоң ғ ария жоталарынан Орқ ашар, Барлық жә не Жайыр арқ ылы бө лінген. Солтү стік-шығ ысы Тарбағ атай, Сауыр жә не Маң ырақ пен бірге оларды Алтайдан бө ліп тұ рғ ан “Зайсан” шұ ң қ ырымен шектелген. Тарбағ атайдың қ иыр шығ ысы мен Сауыр жә не Семізтай жоталарын бө ліп тұ рғ ан кең қ ырат “Баймырза” асуы болып табылады.

Досымжан Ермұ рат: Тарбағ атай жотасы - солтү стігінде Зайсан кө лінің бассейніне, оң тү стігінде Алакө л, Сасық кө л жә не Балқ аш кө лдеріне тиесілі ө зендердің су айырығ ы болып табылады. Бұ дан бө лек жоталардың сай-саласын, қ ойнау -қ олаттарын қ уалай ағ атын Боғ ас пен Базар, Шорғ а мен Еспе, Тайжү зген мен атақ ты Қ андысу, Қ ұ сты, тағ ы басқ а ү лкенді-кішілі ө зендердің біразы жамырай кеп жайсаң кө л Зайсанғ а қ ұ яды. Жоң ғ ар Алатауы мен Алтай секілді —Тарбағ атай жотасы да мұ хит кең істігінен алшақ жатыр, осығ ан орай “қ ұ рлық тық ” климат тә н.

Жанар Нұ рышева: Аймақ тағ ы ө сімдіктер тү рлерінің қ ұ рамы мен таралу ерекшеліктері биіктік белдеулер бойынша айтарлық тай ө згеріп отырады. Жотаның оң тү стік беткейінде ө сетін бұ талы ө сімдіктер: итмұ рын, тобылғ ы жә не ырғ айдың бірнеше тү рлері. Жотаның солтү стік беткейінде орал миясы мен арша секілді ө сімдік тү рлері кездеседі. Бұ л тү рлерден басқ а кездесетін дә рілік ө сімдіктер: шә йқ урай, киікоты, патриния, қ азтабан, бү лдірген, тең гежапырақ, сү йелшө п жә не т.б. ө сімдік тү рлері кең таралғ ан. Жотадағ ы жиі кездесетін шө птесін ө сімдіктер: уқ орғ асын, мия, тарғ ақ шө п, кү рең от. Жалпы, мұ нда флораның 1640 тү рі ө седі.

Досымжан Ермұ рат: Қ арағ аштары қ аз-қ атар жол ү сті емініп, тамылжып тамыз жеткенде жемісі тө гіліп тұ ратын Суырлы таудың табиғ ат сұ лулығ ы ө з алдына бір тө бе. Бұ л айтқ андарымызғ а Асанқ айғ ы бабамыздың Сауыр жайлы “Аттың сауырындай толысқ ан, кесіп алып кететін жер екенсің, шіркін”- деген сө здері дә лел бола алады. Сауыр деп отырғ анымыз Тарбағ атайдың тарихи атауы. Жалпы, Тарбағ атайдың Суырлы тау, Сауыр тау, Барқ ытбел сияқ ты бірнеше атауы бар. Ендеше аталғ ан атауларғ а сипаттама берген Тарбағ атайдың тумасы, ақ ын Тілеуғ азы Қ иямазановты тың дайық.

Тілеуғ азы Қ иямазанов:

Тарбағ атай тауы ежелгі «тарбағ а» деген қ алмақ тың сө зінен қ алғ ан, Негізі суыр деген сө зден алынғ ан атау екен, Бұ рынғ ы атауы барқ ытбел болғ ан. Барқ ытбел деген жердің табиғ атына, таудың қ ырқ а белесіне қ арай, барқ ыт секілді жұ пар иісі аң қ ығ ан, кереметтей болып аталғ ан. Жоң ғ а басып алғ аннан кейін, бұ л тауда негізінен суыр деген жә ндік ө те кө п ө седі.Сол қ алмақ тарғ а ұ зақ жылдар бойы азық болып, содан Суырлы тау атанғ ан. Тарбағ ан деген суыр дағ ы, тай деген тау дегенді білдіреді. Негізгі қ азақ ша баламасы солай болады.

Досымжан Ермұ рат: Ал Қ азақ стан Жазушылар одағ ы поэзия бө лімінің мең герушісі Жә ркен Бө дештің айтуынша, жергілікті жұ рт Тарбағ атайды Мұ найлы тау деп те атайды екен.

Жаркен Бө деш:

Шығ ыс пен Қ ытайдың тамырын соқ тырып тұ рғ ан мұ най сол Тарбағ атай тауының бө ктерінен шық қ ан. Кезінде қ азақ тар керуен тартып бара жатқ анда атандардың, тү йелердің аяғ ы мұ найғ а малынып кетіп, сол жерден ү лкен фонтан атылғ ан. Содан барып бұ л мұ найлы тау аталғ ан. Сол мұ найды кезінде қ азақ тар кә дімгі емге пайдаланғ ан. Мә селен малдың жаурынына, жауыр болғ ан малғ а жақ қ ан. Қ азір сол бү кіл ә лемге ә йгілі қ арамайдың лайы бү кіл шығ ыстың қ ан тамырын соқ тырып тұ р деуге болады.

Досымжан Ермұ рат: Тарбағ атайғ а «Тарбағ атай – кө к тү ріктің тал бесігі, Алаш кө семдерінің кең ескен тұ сы» деген анық тама берген Халық аралық Алаш ә деби сыйлығ ының иегері, ақ ын Жә ркен Бө дешұ лы ө з ә ң гімесін ө лең мен аяқ тады.

Жаркен Бө деш:

Қ азақ сахарасы таулармен бай. Ә р таудың мә селен жаң ағ ы алтай, тарбағ атай, Кө кшетау, Хан тә ң ірі, Іле таулары дейміз, таулар кө п қ ой бізде, сол ә рбір таудың ө зі тарих. Ал енді Алтай тарбағ атайдың жө ні бө лек. Жө ні бө лек дейтін себебім мына біз тү ркі тектес елміз, Тү ріктің бесігі тарбағ атай болғ ан. Оны Мағ жан Жұ мабаев ө лең інде айтқ ан. Жалпы мынау Шығ ыс тү ркістан деген атау бар. Кә дімгі мынау Тү ркістанның жалғ асы.Шығ ыстағ ы Шығ ыс Тү ркістан оның бә рі тұ тас қ азақ тың жері болғ ан. Кезінде қ ытайдың Ежен патшасы мен орыстың ақ патшасы мұ ны екіге бө ліп алғ ан. Арғ ы жақ та қ алғ ан халық тар қ ытайғ а тә уелді болды да, бергі жақ тағ ы халық Кенес Одағ ына тә уелді болды. Сө йтіп бір таудың кү нгейі мен теріскейі екіге бө лініп қ алды. Кө рдің із бе? Бұ л зорлық -зомбылық тың ә сері еді. Ал енді жалпы айтқ анда, Алтай Тарбағ атай таулары кә дімгі қ азақ тың ү лкен бір бө лшегі. Алтай Тарбағ атай тауларында ә сірес Тарбағ атай тауларында Майлы Жайыр деген екі тау бар. Жайыр кү ншығ ыс жағ ында, Майлы батысында жатыр. Екеуі кіндіктес, екі тау. Екі жұ рт. Осында кә дімгі Алаштың ұ лы кө семдері осы Тарбағ атайғ а барғ ан. Кө рдің із бе? Тарбағ атайғ а, Шә улісү йекке барғ ан баяғ ыда. Ел бө лініп жарылып жатқ ан кезде, елін жұ ртын тү гендеп, Алтай Тарбағ атайдың кү нгей беті жаң ағ ы Майлы Жайырғ а барғ ан. Осында бұ рын ауып кеткен қ азақ тардың халін жағ дайын сұ рағ ан. Алаш партиясын ү гіттеген сонда. Осындай ұ лы тарихи таулар.

Ал енді ағ а, ө зің іздің де ақ ындығ ың ыз бар. Ақ ын болғ аннан кейін туғ ан жерге арнап ө лең жазбау ол мү мкін емес. Ә р ақ ынның парызы туғ ан жерге ө лең арнау, ө зінің жыр шумақ тарын жеткізу. Осы сә тте ө зің іздің бір ө лең ің ізді мына тың дарман қ ауымғ а бір оқ ып берсең із.

Тартқ анда ө зен қ обыз, дала сырнай,

Кө ң ілім тұ ра алмайды аласұ рмай.

Алтай мен Тарбағ атай ә лмисақ тан,

Дә улетті бір атаның баласындай.

Саң лағ ын ү кілген салтым жасап,

Кім тумақ, ақ иқ атты ар тумаса,

Тарбағ атай ү н қ осып, жаң ғ ырады,

Алтайдың назағ айы жарқ ылдаса.

Барқ ыт белді сарғ айып мұ нар басса,

Жел тарпып кісінейді қ ұ лан қ асқ а.

Жайсаң ның ақ иығ ы шү йлігеді,

Жайылдан қ ызыл тү лкі сылаң қ ақ са.

Самалы самбырлағ ан салқ ын кеште,

Алтайдан керуен керуен алтыг кө шсе.

Тарбағ атай қ ойнын толтырады,

Аялдап ай астында сә л ү ндессе.

Болғ ан соң тауым зә улім, жерім де кең,

Ешкімге жалбарынып, емінбегем.

Алтындай шө гіп жатқ ан қ ұ ба қ ұ мнан,

Алады алтын екшеп ерінбеген.

Айналдым елінен де, жерінен де,

Сергиді бара қ алсам кө ң іл демде.

Тарбағ атай ашады от қ ұ шағ ын,

Алтайдың кер бұ ғ ысы керілгенде.

Бұ л таулар алты алашқ а несіп беріп,

Тербеткен ер тү рікті бесік болып.

Атымды қ ара Ертістен суарамын,

Жоң ғ ардың қ ызыл қ ұ мын кешіп келіп.

Ақ са егер еміреніп еміл ө лең,

Даламның кө терілем кө гіне мен.

Қ отанның қ арағ айы сылаң қ ақ са,

Кө ргендей Оралханды тебіренем.

Жанарын шық қ а шынап мұ нарлы кү н,

Ұ лық бек уілдесе, ұ лар бү гін.

Сағ ымын Сарыарқ аның сарқ а ішіп,

Жармұ хамет толғ айды қ ұ лан жырын.

Ағ айынды екеуі мұ ң дасқ анда,

Жаны жақ ын бірге ө скен қ ұ рдастанда.

Ұ лық бек енші алып жү р ұ лылық тан,

Жармұ хамет сыймайды бір дастанғ а.

Шындық қ а шылбырымды жалғ ап алғ ан,

Менде жоқ жалғ ан сезім, жалғ ан арман.

Алтай мен Тарбағ атай арасында

Тарих қ олын талай қ анғ а малғ ан.

Ұ лық бек, сен осыны білесің де,

Батырлық ол да сенің ү лесің де.

Кү ң сіген кү н астында біздің таулар,

Тұ нып тұ р ұ лы батыр, ұ лы есімге.

РОЛИК

Жанар Нұ рышева: Ел қ орғ аудағ ы ұ лы ерліктер Тарбағ атай ө ң ірінде ө ткені белгілі. Аудан жеріндегі Қ алмақ қ ырғ ан, Долаң қ ара, Кергентас, Баспан, Майлышат, Қ ұ бас кезең і, Шорғ а, Мауқ ыбай, Шаманна тағ ы басқ а тарихи жерлер осы оқ иғ ағ а байланысты аталғ ан. Ендігісін ақ ын Тілеуғ азы Кә рімханұ лынан естіп білсек.

Тілеуғ азы Қ иямазанов:

Бұ л жерде енді жаугершілік замандарда жойқ ын-жойқ ын атыс-шабыс, соғ ыстар кө п болғ ан. Ұ лы бабаларымыз сонау Қ абанбай, Дә улетбай бабаларымыз сол жерді жоң ғ ар шапқ ыншылығ ынан азат етіп, ү лкен жорық тар – Жорғ а соғ ыс дейді, Жорғ а шайқ асы деген тарихта Аң ырақ айдан кейінгі қ алғ ан шайқ ас бар.Сол Тарбағ атайдың баурайында одан ары қ арата Шағ ан шайқ асы деген соғ ыстар болып ө ткен. Жоң ғ ардың батыры Шағ ан деген адам сол жерде тү скен олжаның бә рін тығ ып, қ алың жылқ ының бә рін ү йір-ү йірімен апарып қ амағ ан жер кү ні бү гінге дейін Шағ ан ү ң гірі деп аталады. Жан-жағ ында 4 биік қ ара шоқ ы бар. Бұ л қ ара Шоқ ыны Шағ анның қ арауылы деген атау бар. Кү ні бү гінге дейін Шағ ан ү ң гірі деген атау содан қ алғ ан. Енді сол шайқ астарда Шағ ан ауыр жараланып, нө керлері оны алып қ ашады. Сол жарадан қ ан ә р жерге тамып отырғ ан. Қ ан тамғ ан жерге біздің ата-бабаларымыз Қ абанбай, Дә улетбай батырлар бастағ ан қ ол сол қ анды баспаймыз деп, бір тамғ ан қ анның орнына кісі бойындай кесек тасты қ адағ ан. Содан бері Кергентас деген жер сол бү гінге дейін Кергентас аталып тұ р. Ә р-ә р жерде енді 20 м жерде кісі бойындай тас 1-2 шақ ырымдай жерге созылғ ан Кергентас атауы содан қ алғ ан. Енді одан бері қ арай Қ амбар қ онғ ан деген жер бар Тарбағ атайдың бір саласында. Бұ л Қ амбар қ онғ ан деген тө ре – Зайсан ө ң ірінің шығ ыс бө лігінде тө ре болғ ан кісі. Сол тө ре – келіп жаң ағ ы жерге демалып, енді бұ л табиғ аты сондай кө ркем, жан-жағ ы тауменен орман-тоғ айменен, сарқ ырап ақ қ ан бұ лақ тары бар, сондай бір айшық ты жер. Содан бері Қ амбар қ онғ ан атанғ ан. Содан бері сол Қ амбар қ онғ ан деген атаумен тұ р. Мынау енді адам баласы шеттте жү ргеннен кейін, туғ ан елді аң самай тұ руы мү мкін емес екен. Енді асқ ан ақ ын болмасақ та, туғ ан жеріміз ойғ а оралып, еске тү скенде біраз шық қ ан жыр шумақ тары бар. Сол жыр шумақ тарын оқ ып берейін.

Туғ ан жер – Ақ ымбетім ө скен елім,

Кір жуып, кіндігімді кескен жерім.

Қ ар жатпас қ ырқ асында, қ ыратында,

Кү зді кү н алай-дү лей соқ са желің.

Биігі – Шорбас пене Желдіқ ара,

Есей мен Қ ара бұ лақ – жазық дала,

Кө к ала қ ара бейіт Қ ұ дай берген,

Кө ктө бе атырабың сай мен сала.

Мақ ашым, Қ ұ мқ азғ аным, Қ айнар бұ лақ,

Мә тбай мен Арқ алығ ым жатыр сұ лап,

Кө ксай мен Қ айың дысай – Қ амбар қ онғ ан,

Қ ұ дайдың ө зі істеген қ олдан қ ұ рап,

Тө белең, Боқ ай асу, Шө лмойнағ ым,

Кө лденең сарқ ырама- Тү йе ойнағ ым,

Ақ талғ ан қ ара таспен Қ ызылқ ия -

Кө ркің е қ арағ анда – кө з тоймағ ан.

Тіктаспен, Соқ ырбастау, Ақ қ ияғ ым,

Біргү нді, Қ ұ рманғ алым – шамшырағ ым.

Доң ғ алым, Қ арымсыммен, Қ арашоқ ым,

Ойласам, шың ғ а шығ ар ой-қ иялым.

Кө кшұ ң қ ыр, Туайтпенен, Ә йтен атаң -

Жаратқ ан ө зің кешір болса қ атам,

Қ ұ сты мен Кү йік жайдау, Қ асқ абұ лақ,

Қ олдасын, қ абыл болып алғ ыс-батаң.

Мың жылқ ы, Шағ ан менен Аюалғ ан -

Тауың да елік-арқ ар ойнақ салғ ан.

Ырғ айлы, Егізқ ара, Қ орабайдың

Тасына қ олмен қ ашап сурет салғ ам.

Ақ тас пен Қ ойшыбұ лақ асыл жерім,

Саң ғ ыру, Мекежан мен Мең бай белім,

Қ ызылтас, Тентек пенен Қ азанбайым,

Сарық амыс, Қ аракемер, Боқ бай кө лім.

Аюшат, Кө ршат пене Ә улие шат -

Бойың да Қ арағ аш пен Қ алың ұ шқ ат,

Ө скелең, Бауырө лең, Тайбағ арым -

Қ ұ т мекен дә л ө зің дей болмасы хақ.

Кедергі, Тесіктас пен Жуаншоқ ым,

Бә йгеге жараспайды жалбыр тоқ ым.

Сан думан ө тіп еді Байкө рпеде,

Сау тұ р ма Қ ойтас пенен Қ арашоқ ым?

Ақ шоқ ы, Кілтбай менен Қ ожамсейіт,

Қ ыземшек, Шағ ырбай мен Дастар биік,

Апыр-ай дә л ө зің дей мекен бар ма

Ат салғ ан Делдіқ ара, Қ арабейіт

Ақ ынбет – елге қ оныс, қ ұ т мекенім,

Ө зің нен асқ ан мекен бар ма екен.

Мен сенен шалғ ай жерде жү ргенімде,

Ө зің е басыпмды иіп, тағ зым етем, – бұ л енді туғ ан жерді аң сап, сағ ынғ анда шық қ ан ө лең дер ғ ой жалпы.

Досымжан Ермұ рат: Осы ө ң ірдегі 1826 жылғ ы орыс патшалығ ына бодан болмаймыз деп қ арсы шығ ып ақ ыры сол ү шін қ ұ рбан болғ ан Қ ожагелді батыр, Сатының ұ раны болғ ан Бұ табай, Маң ырақ айқ асында аты шық қ ан Байотар, ел бірлігін кө ксеген Сасан, Шә кі билер, бү кіл исі қ азақ қ а ә йгілі Тана мырза мен Кенжелі шешен, Найман елінен алғ аш рет қ ажығ а барғ ан Шал қ ажы, Қ ұ рбан қ ажы, Ә улие емші Ырғ ызбай, Оразбай дуана, қ арадан шығ ып ағ а султан болғ ан Қ исық сұ лтандар Тарбағ атай жерін қ оныс еткен. «Бақ тиярдың қ ырық бұ тағ ы» атты ә йгілі дастаны бар Жанұ зақ жыршы, 1907 жылы қ азақ даласында «Дү ние ү шін ғ ибрат нә ме» атты кітап бастырғ ан Қ оқ ан қ ажы, Бабыр, Бағ аналы кү йші, Кә рібай, Ожырбай, Қ али ақ ындар сияқ ты ел ардақ тылары Тарбағ атай атын асқ ақ татқ аны жасырын емес. 20 мен 21-ші ғ асырдағ ы Тарбағ атай тұ лғ алары туралы Тілеуғ азы ағ амыз айтып береді.

Тілеуғ азы Қ иямазанов:

Бұ л Тарбағ атайдан атақ ты адамдар кө п шық қ ан. Сонау арғ ы тарихтан қ уалайтын болсақ, ағ а сұ лтан болғ ан Бұ табай Жү ндіұ лы деген адам болғ ан ертеде, содан болыс болғ ан сол Бұ табайдың баласы Зә йнолла деген кісі болғ ан. Қ азір Шілікті жазығ ында сол Зә йнолланың мазары тұ р. Бұ л мемлекеттік қ олдауғ а алынғ ан мазар. Мемлекеттің қ арауында қ азіргі кү нге дейін. Одан кейін тарих ғ ылымдарының докторы, профессор Сақ асын дейміз, Сә кен Кенжетайұ лы деген кісі сол Тарбағ атайдан ө сіп шық қ ан азамат болатын. Содан бері қ арай келе берсек, сол Тарбағ атай ауданының Ахметбұ лақ деген шағ ын ғ ана ауылынан шық қ ан Гү лжан Нұ рғ анова Салық қ ызы деген тарих ғ ылымдарының кандидаты болғ ан. Енді ол кісілердің бә рі марқ ұ м болып кетті қ азір. Педагогика ғ ылымдарының кандидаты Серік Қ иябаев деген азаматтар, қ азір енді Алматыда тұ рады бұ л кісілердің бә рі. Ғ ылым жө нінен келгенде. Ал енді ө нер жолынан айтар болсақ, айтыскер ақ ын Абаш Кә кенұ лы сол ө зіміздің ауылдан шық қ ан белді азамат болды. Айта берсең, азаматтар кө п. Осы жақ ында ғ ана, биылдан бері, былтырдан бері шығ ып жү рген Ә ли Сұ лтанбекұ лы деген жас ақ ын бар.

РОЛИК

Жанар Нұ рышева: Мұ нан соң Тілеуғ азы Кә рімханұ лы Тарбағ атай тауының ө сімдік жамылғ ысы мен жота-жондарды мекен ететін аң -қ ұ старғ а тоқ талды.

Тілеуғ азы Қ иямазанов:

Табиғ атының ерекшелігі, сарқ ырап ақ қ ан бұ лақ тары, тауының басында теріскей бетіне қ арай ың ғ ай қ арағ ай, қ айың, тал ө сетін, кү нгейіне қ арай тек қ ана арша, алтын тамыр, ең лікгү л деген шө птер кездеседі. Жалпы енді табиғ аты сондай кө ркем. Тарбағ атайдың ең биік шың ында алты ай жазда қ ар жатады. Ал ені аң -қ ұ сқ а келетін болсақ, мұ нда марал, бұ ғ ы, қ оң ыр аю, сары аю, арқ ар, елік, тауешкі кө птеген тү рлері кездеседі. Жолбарыс қ ана жоқ болуы керек, енді тау барысы дегендер жоқ енді. Сілеусін, суыр дегендер кө п енді. Кең ес одағ ы кезінде арнайы атып, бұ ны азайтып тастады ғ ой. Енді одан кейін егемендік алғ аннан кейін қ алпына келіп, суыр аулауғ а тыйым салынғ ан қ азіргі заманда. Қ азір жақ сы ө ркендеп жатыр.Бұ л жерде Борсық ө седі. Қ ұ сқ а келетін болсақ, мұ нда Қ ызыл кітапқ а енген – ұ лар деген қ ұ с. Бұ л тек таудың басында ғ ана жү реді. Бұ ның бір ерекшелігі, кө рген адамғ а қ ызық болады екен. ө рге қ арай жорғ алап отырады екен де, таудың басына барып, жылқ ы қ ұ сап кісінеп, бірін-бірі шақ ырып, ең іске қ арай ұ шады екен. Бұ л да Қ ызыл кітапқ а енген. Бұ ны ешкім ауламайды. Мұ нан басқ а кекілік, шіл, дуадақ деген азайып кеткен қ ұ стар бар.Тарбағ атай деген табиғ аты аң ғ а да, қ ұ сқ а да, пайдалы ө сімдік-шө пке де бай ө лке. Жазы шыбынсыз болатын жер.

Досымжан Ермұ рат: Қ адірлі тың дарман, ата тарихымыздың айғ ағ ындай болғ ан алып нар ө ркешті тарғ ыл жон Тарбағ атай тауының ө ткені мен бү гіні туралы айтылар ә ң гіме бір ғ ана хабардың аясына сыймасы анық. Ә йтседе, шежірелі ө лкенің шындығ ын азда болса айттық. «Тауларды аласартпай, даланы асқ ақ татайық» деп, Олжас ақ ын айтқ андай ұ лы даладағ ы ұ лы таулардың ұ лы тарихын ә рдайым ұ лық тай білейік деген ниетпен, кезекті шет елде тұ рып жатқ ан қ андастарымыздың сезімге толы сағ аныштары берілетін «Атамекенге сағ ыныш» айдарына берсек. Айдардың қ онағ ы Ресейге қ арасты Қ осағ аш ауданының тұ рғ ыны, зейнеткер Пионер Солтанұ лы.

Пионер.Солтанұ лы:

Бір жағ ынан, Алланың бұ йрығ ы дағ ы, екінші жағ ынан, сол замандағ ы Империяның жерді алып қ ойғ анынынң себебі, біз Зайсанның Катонқ арағ ай, аймағ ынан асып, ар жағ ынан ө зімізге шекаралас тұ рғ ан Алтай жеріне барғ анбыз. Бірақ ол заманда ол жер Томск губерниясына қ арағ ан. Алтайдың жері деп те аталмағ ан. Қ азақ тың жері айтып отырғ ан Катонқ арағ ай жері Омск губерниясына қ арағ ан. Сол уақ ыттағ ы кө шкен қ азақ ө зінің дә стү ріменен, тұ рмысыменен, киіз ү йіменен ары қ арай бел асып қ онғ ан. Оның енді кө шкен себебі, тап сол Катонқ арағ айдың Шабанбай ауданын ақ патша ө зінің семьясының жері деп 1767 жылы жарғ ы шығ арып, жер менікі, қ азақ тар тұ рамын десе, он есе артық штрафын тө лейді, тұ рмаса, жылжысын деген нұ сқ ау болғ аннан кейін лажсыздан қ азақ қ озғ алғ ан. Тап біздің отырғ ан аудан Қ осаншы ауданы ол кү нде Двояданство дейді Қ ытай, бір жағ ынан біздің дер деп ойлап тұ рғ ан, бір жағ ынан орыс біздің жер дейді. 1864 жылғ ы Чубачакский договор деген екі империя жер бө ліскенге дейін бұ л жер екі империяның жері болып тұ рғ ан.

Енді сіз жырақ та жү рсіз, отаның ыз сол жақ болғ анмен, тарихи отаның ыз, тарихи атамекенің із осы қ азақ елі. Жырақ та жү ргенде осы елді, бабалардың мекенін қ алай сағ ынасыздар? Ұ рпақ тарың ызғ а айтып отырасыздар ма, осы бабаларың ның жері, осығ ан оралаң дар деген сияқ ты.

Мен ө зім семьяммен, ағ а жең геммен кезінде Кең ес ү кіметі тұ сында шекара ашық, Шығ ыс Қ азақ станғ а асып, ағ айындарыммен қ ауыштым. Олармен кө ріспегелі 50-60 жыл болғ ан. Біздің ата-бабаларымзды Қ атонқ арағ айда, Аршатыда бесінші, алтыншы атамыздың жұ рттары бар. Соларғ а келіп, жұ ртты кө ріп, ө зіміздің сү йектес, жеті атадан ө тпеген туыстарымызбен қ ауышып, ә ттең, Қ азақ станғ а келген болсақ, жақ сы болар еді деп армандап, баламыздың біреуін алматығ а ә келіп, сол жылы оқ уғ а тү сіріп, сө йтіп жү рген жылы қ ұ дайдың қ ұ діретімен халық ты кө шсең дер, кө ш халқ ым, кө ш деген секілді Алтынбек Қ оразбаев Бірінші қ ұ рылтайда 1992 жылы ә н шығ арып, халық тың алдында айтты. Мен қ ұ рылтайда болдым. Сол заман елін жерін сағ ынып жылжып, кө шу басталды. Анық сағ ыныш кө ші болды. Сағ ыныш деген сол шығ ар…

Ө зің із қ алай, елге келу қ азақ жеріне оралу ойың ызда бар ма?

Біздің жасымыздағ ы адамның барлығ ының жағ дайы сондай, Балалы-шағ алы болып қ алғ аннан кейін, қ ай жерде бұ йрық болып, енді міне біздің жасымыз да келіп қ алды, бірақ оралғ анды дұ рыс деп есептеймін. Оның ө зінде табалдырық тан биік тау жоқ, табалдырық тан аттап шығ а алмай, артқ а қ арап, байқ ап кө ріп жү рген жай бар.

Ал енді мынау немерелерің ізге, шө берелерің ізге айтып отырасызда ма, мынау сенің туғ ан жерің, ө скен жерің болғ анмен, сенің тарихи Отаның Қ азақ стан. Қ азақ станғ а барың дар, Қ азақ станды кө ркейтуге ү лестерің ді қ осың дар деп айтып отырасыздар ма?

Мен ә рине, ө з басым осыны айтам да, бір кездері Ең бек министрлігінің кө ші қ онды сол Монғ олияның шекарасынан бері қ арай асырып тұ ратын елшісі болдым. Сонда менің қ азақ шылығ ым, сол елге кө шің із дейтінім елге белгілі. Қ азір енді сол Шығ ыс Қ азақ станда қ алып қ ойғ ан бұ рынғ ы ата-бабаларымыздың ұ рпағ ын тауып, араласып тұ рамыз. Соларменен осында кө шіп келген баламды таныстырып қ ойдым. Соның ө зінде балаларыма елдерің, жерлерің осы жақ, біз қ артайдық, қ ай кү ні қ ай жерде қ алсақ, тоң қ айта саласыздар. Елің ді тап деп мен ө з басым айта жү рем. Тіршілікте тірі жү ргесін ойлап жү ресің, ә ттең осы қ азақ ғ ым бір жерге жиналып, бақ ытты ө мір сү рсе екен…

Жанар Нұ рышева: Қ адірлі ә леумет, осы жерден хабарымыздың бірінші бө лімін аяқ таймыз. Cанаулы секунттардан кейін тың дарман қ ауымның туғ ан жер жайлы ойымен бө лісетін «Жерұ йық» радио ойынын бастаймыз. Байланыс телефонымыз: 39-44-39, Астана қ аласының коды: 8-71-72. Қ азірден бастап хабарласа берің іздер.