Азақстан Республикасы

Республика территориясының 10%-і биік таулы ө ң ірлер ү лесіне тиеді, қ алғ ан бө лігі — ойпат, жазық, ұ стірт, қ ырат т. б. Оң тү стік-батыс, солтү стік жә не орталық аймақ тарғ а негізінен тең із дең -гейінен 200—300 м ғ ана биік келген жазық рельеф тә н. Оң тү стік шығ ысы биіктігі 5000—6000 метрлік таулы ө ң ір болып келген. Яғ ни республиканың топографиялық жер бедері оң т.-шыгыстан солт.-батысқ а жә не шығ ыстан батыосқ а қ арай аласарады. Сонымен бірге Қ азақ стан жерінде. Каспий т-зі, Арал т-зі, Балқ аш кө лі - сынды тү йық алаптар, терең ойыстар мен қ ұ ргақ арналар баршылық. Қ азақ станның ең биік жері — республиканың негізінен оң т.-шыг. жа-гын қ амтитын Тянь-Шань тау жұ йе-сіндегі Хантә ң ірі шың ы (6995 м). Каспий т-зінің шыг. жагалауында Совет Одагының материктік бө лігі-нің ең ойыс жері, тең із дең гейінен 132 м тө мен жатқ ан Қ аракие (Қ арақ ия) ойысы орналасқ ан. Қ азақ станның қ азіргі жер бедері палеогеогр. дамудың талай ү зақ кезең дерінен кейін, тең іздік жә не континенттік жағ дайлардың алмасып отыруынан, климат сипатының ү немі ө згеріске ұ шырауынан жә не тектоник. қ озгалыстардың нә тижесінде қ алыптасқ ан. Республиканың орт. бө лігінде болган варий тау жү йелері жог. палеозойдан бастап қ арқ ынды континенттік мү жілуге ұ шырау сал-дарынан,. қ алдық қ ырқ алы денудациялық жазық тар мен аласа тауларғ а аиналды. Тек қ ана Торгай қ олаты мен республиканың солт.-шығ. бө лі-гін кайнозойдың мореналык, алаптарының жекелеген шығ анақ тары, ал оң т.-бат. бө лігін тұ тасымен бор жә не неогендік; тең іздері басып жатты. Тө рттік кезең дс ғ ана Маң қ ыстау тү бегі мен оган жапсарлас аудандар климаты қ уаң жазық қ ү рлыкқ а айналды. Қ азақ станның оң т.-шыгысында неоген-тө рттік кезенде жаралғ ан биік таулы аймақ тың қ алыптасу про-цесі бү гінге дейін созылуда. Оган жер қ ыртысының осы аймақ тагы қ озғ а-лыстары мен сілкінулері дә лел. Таулы ө ң ірді табиғ ат тарихында 3 рет мұ з басқ ан, соның салдарынан мұ нда кар, мү здық тық аң ғ арлар, мореналық материалдар ұ шырайды. Республиканың шығ ысында Алтай тау жү йесі (Оң т. Алтай мен Кенді Алтай ғ ана Қ азақ стан жерінде) созылган. Алтай рельефінің қ ұ рылысы сатылы келеді; жұ мыр жоталары мен тау массивтерінен сең гір жалдары жә не тік шың дары оқ шаулана жеке-дара тұ рады. Жү йенің орташа биікт. 2500—3500 м, биік жері Мү зтау—4506 м. Бұ л шың бейне бір жү йелік торап - сынды, одан солт.-батысқ а жә не оң тү стікке қ арай Алтайдың ірі жоталары тарайды. Алтайдың жалғ асы Қ алба жотасы Ертістің сол жагалауында жатыр. Алтайдан Зайсан ойысымен бө лінген Тарбагатай тауының Қ азақ стан жеріне тек бат. бө лігі кіреді, ал шыгыс жартысы Қ ытай территориясында. Бұ л жотаның ұ з. 300 км-дей, орташа биікт. 2000—2200 м, ең биік жері 2992 м. Тарбагатайдың шығ ыстағ ы жалгасы Сауыр жотасы (3816 м). Тарбагатай жотасы Алакө л ойысы арқ ылы Қ азақ станның оң т.-шыг. бө лігіндегі ірі тау жү йелерінің бірі — Жоң ғ ар Алатауына ұ ласады. Ұ з. 450 км, ені 100— 250 км. Кө ксу аң гары тау жү йесін 2 жотағ а (Солт. жө не Оң т. Жоң гар жоталары) бө леді. Солт. Жоң гар жотасының орт. бө лігінде бү кіл тау жү йесінің биік жері — Бесбақ ан шың ы (4464 м) бар. Тау батысқ а қ арай бір-тіндеп аласарып, Баянжү рек, Дойтас, т. б. жоталарга тарамдалып кетеді. Оң т. Жоң гар жотасы негізінен ірі Тоқ санбай, Мү зтау, Бежінтау, Тышқ антау жоталарынан қ ү ралады. Жоң гар Алатауының басты ерекшеліктері -- мұ нда терең аң ғ арлар мен шатқ алдар кө п, шың дары ү шкір, сең гір келеді, кө пшілік бө лігін мұ з басқ ан. Жоң ғ ар Алатауы оң тү стігінде Іле ойысы мен шектеседі. Ойыстың батыс бө лігі Қ араой ү стіртін қ амтиды.
Қ азақ станның оң тү стігінде жә не оң т.-шығ ысында Тянь-Шань жү йесіне жататын кө пжылдық қ ар мен мұ здық тар басқ ан аса ірі тау жоталары жатыр. Осындагы Хантә ң ірі шың ынан батысқ а жә не солтү стікке қ арай Солт. Жә не Орт. Тянь-Шаньның жо-талары тарайды. Хантә ң ірі шың ы — бү кіл Тянь-Шаньдагы мү зданудың негізгі торабы. ^Қ азақ станныь, бү л бө лігіне сонымө н қ атар Теріскей Ала-тау жотасыныц шығ. сілемдө рі, Кү н-гей Алатаудың шыг. бө лігінің солт. беткейі жә не Кетпен жотасы кіреді. Солт. Тянь-Шанышң ірі биік тау жотасы — Ілө Алатауы; ү з. 350 км, оц биік жері — Талгар шың ы 4951 м. Республика астанасы Алматы осы Ілс Алатауыныц солт. етсгінде. Жо-таныц солт. беткейі тік сатылы, жал-дары ү шкір келеді. Беткейлө рі терец шатқ алдармен жә нө каньондармен тілімделген. Іле Алатауы — сейсмп-калық ө ң ір жә не мү нда ірі мү здану ошақ тары (393 мұ здық) бар. Шыиы-сында Шарын каньонымен шектеліп, батысында Кіндіктас тауына ұ ласа-ды да, одан солт.-батыста аласа тау-лы, тө бешікті Шу-Іле таулары жал-гасады. Қ азақ отанның оң тү стігінде Қ ыргыз Алатауының бат. бө лігінің солт. беткеііі, ішінара Талас Алата-уы, сопымен қ атар Қ аратау жотасы кіреді. Алдыцгы екеуіиіц доні Қ ыргыз ССР-і жсріндс.
Ү сақ шоқ ылы Сарыарқ а оз алдына; коке геоморфол. облыс. Ең биік же-рі — Қ ызыларай тауындағ ы Ацсоран піыІІ, І, 11505 м. Таулық рельефке осьш-дагы Кө кшетау, Ваянауыл, Ү лытау, Қ арқ аралы таулары жә нс Шыцгыстау жотасы жатады. Сарыарқ аның оцт.-батысы негізінен жазық, тек оң тү с-тігінде оқ шаулапган аласа таулы, қ ырқ алы келген кең аумақ ты шө лді Ъетпщдала ү стірті орпаласқ ап. Бат, Ң азақ стандагы Мү галжар тауы Орал жұ йесінің тікелеіі жалгасы санала-ды жө не оцтү стігінде біртіндеп же-келенгеп қ ырқ алар мен шоқ ыларга
бө ліпіи кетеді. Мацқ ыстау таулары аралары ойыстармен бө ліне қ атар жатқ ан 3 жотадан тү рады. Ең биік бө лігі Ң аратау жртасьшда — 556. м. Кершілес Ү стірт ө ң ірі Маң қ ыстау-дан Ң арынжарық ойысымен бө лінген тыгысында Арал т-зінё дейінгі ө ң ірді қ амтиды. Ендік жә по бойлық багытта 800 км-дей кең аймақ тагы Маң қ ыстау тубегі мсн жазық Ү стірі агын судыц тьш тапшылығ ына бай лаітысты нагыз шолгс айналғ ан. Каспий мацы ойпаты тсң іздің солтү стігі.