Бактериялардың қозғалуы. Бактериялардың талшықтары, кірпікшелері және қылшықтары.

Кө птеген бактериялар қ озғ ала алады, ө йткені олардың клета сыртында бір немесе бірнеше арнайы талшық тар болады. Олар жің ішке, бір шеті бос, екінші шеті клеткағ а бекінген жә не орналасу тә ртібі ә р тү рлі. Талшық тар саны мен бактериялар клеткасында орналасу тә ртібіне қ арай ә р тү рлі болып келеді:

• Монополярлы монотрихтер – клетканың бір жақ шетіне бекінген жалғ ыз талшығ ы бар бактериялар;

• Екі полярлы монотрихтер – талшық тары клетканың екі шетінде бір-бірден орналасқ анбактериялар;

• Монополярлы политрихтер немесе лофотрихтер – талшық тары клетканың бір жақ шетінде шоқ тасып орналасқ ан бактериялар;

• Екі полярлы перитрихтер немесе амфитрихтер – талшық тары клетканың екі шетіне топталып орналасқ ан бактериялар;

• Перитрихтер – талшық тар клетканың бетін толық жабатын бактериялар

Талшық тар 3 бө ліктен тұ рады: клетканың сыртына шығ атын иірілген жіпше, клетка бетіне жақ ын орналасқ ан ілмек жіне клетка ішіндегі ө зекті денешік.

Таксис – қ озғ алғ ыш бактериялар белгілі бір бағ ытта қ озғ ала алады. Осындай қ озғ алыс сыртқ ы ортаның тү рткі болатын факторларына байланысты хемотаксис, вискозитаксис, аэротаксис, фототаксис, магнитотаксис деп бө лінеді.

Хемотаксис – ә р тү рлі химимялық заттарғ а қ арай бағ ыттала қ озғ алу. Ол клетканың беткі қ абатында химиялық заттарғ а тә н.

Аэротаксис – оттегіне қ арай жылжу тү рі. Оттегі аэробты бактерияларғ а – аттрактант, анаэробты бактерияларғ а – репеллент болады.

Фототаксис – жарық қ а қ арай немесе одан кері жылжу. Бұ л фототрофты микроорганизмдерге тә н.

Магнетотаксис – ағ ынсыз суларда, мұ хит тү бінде кездесетін бактерияларғ а тә н. Олар жердің магнит ө рісіне қ арай жылжиды.

Вискозатаксис – бағ ыты ерітінділердің тұ тқ ырлығ ымен байланысты бактериялардың қ озғ алуы. Бактериялардың тұ тқ ырлық жоғ ары жақ қ а немесе оның тө мендеген жағ ына жылжиды.

Бактериялардың сыртқ ы жү йелеріне кірпікшелер мен қ ылшық тар жатады. Оларды пили жә не фимбрия деп атайды. Кірпікше мен қ ылшық тар қ озғ алғ ыш жә не қ озғ алғ ыш емес бактерияларды кездеседі. Олар пилин белогынан тұ рады. Ұ сақ бө лшектері клетканың бетінен басталатын жалғ ыз қ абатты, іші қ уыс тү тікше сияқ ты жіпше қ ұ рады. Қ ылшық тар атқ аратын қ ызметіне қ арай бірнеше тү рге бө лінеді. Мысалы, гонококтардың қ ылшық тары ұ зын жә не ауру қ оздыруғ а қ атысы бар. Кейбір клеткалардың пилиі жиырыла алады, бұ ндай пилилері бар клеткалар немесе клетка топтары қ атты субстраттың бетінде баяу жылжиды. Миксобактериялардың қ ылшық тары клеткааралық байланысты қ адағ алайды. Сондық тан кө птеген клеткалардың бір қ алыпты жылжуына жағ дай туады.

Талшық тардың тү рлері, қ ұ рылысы мен қ ұ рамы, сақ иналардың қ ызметі. Қ озғ алғ ыш бактериялардың таксис тү рлері, аттрактант жә не репеллент ұ ғ ымы.

Талшық тар саны мен бактериялар клеткасында орналасу тә ртібіне қ арай ә р тү рлі болып келеді:

• Монополярлы монотрихтер – клетканың бір жақ шетіне бекінген жалғ ыз талшығ ы бар бактериялар;

• Екі полярлы монотрихтер – талшық тары клетканың екі шетінде бір-бірден орналасқ анбактериялар;

• Монополярлы политрихтер немесе лофотрихтер – талшық тары клетканың бір жақ шетінде шоқ тасып орналасқ ан бактериялар;

• Екі полярлы перитрихтер немесе амфитрихтер – талшық тары клетканың екі шетіне топталып орналасқ ан бактериялар;

• Перитрихтер – талшық тар клетканың бетін толық жабатын бактериялар

Талшық тар 3 бө ліктен тұ рады: клетканың сыртына шығ атын иірілген жіпше, клетка бетіне жақ ын орналасқ ан ілмек жіне клетка ішіндегі ө зекті денешік. Талшық жіпшелерінің қ ұ рамы белоктық зат – флагеллиннен тұ рады. Оның қ ұ рамына кіретін аминқ ышқ ылы клетка белогынан ө згеше. Жіпшенің қ ұ рылысы белок бө лшектерінің ү лкендігі мен олардың тізбектерінің санына байланысты. Жіпше ілмек арқ ылы ө зекті денешікпен иілімді тү рде жалғ асады. Ө зекті денешік ілмектің жалғ асы болып келетін орталық біліктен, оғ ан кигізілген екі қ ос сақ инадан тұ рады. Екі ішкі сақ инаны М жә не S деп атайды, олар грам оң жә не грам теріс бактериялардың барлығ ында болады.

М-сақ инасы мембрананың ішінде, не оның дә л астында орналасады. S-сақ инасы грам еріс бактерияларда – периплазмалық аймақ та, ал грам оң бактерияларды пептидогликанда орналасады. Екі сыртқ ы сақ иналар Р жә не L-сақ иналар деп аталады. Олар тек қ ана грам теріс бактерияларды кездеседі. Р-сақ инасы қ абық шаның пептидогликан, ал L-сақ инасы липополисахарид қ абатында орналасады. Ішкі қ ос сақ ина талшық тары қ озғ алысқ а тү сіру ү шін қ ажет: қ озғ алмайтын S-сақ инасы талшыө ты қ озғ алту ү шін «стартер» қ ызметін атқ арса, М-сақ инасы ілмек пен жіпшені айнала отырып, мотор қ ызметін атқ арады. Сонда талшық не сағ ат тілінің бағ ытымен, не сағ ат тіліне қ арсы айналады.

Таксис – қ озғ алғ ыш бактериялар белгілі бір бағ ытта қ озғ ала алады. Осындай қ озғ алыс сыртқ ы ортаның тү рткі болатын факторларына байланысты хемотаксис, вискозитаксис, аэротаксис, фототаксис, магнитотаксис деп бө лінеді.

Хемотаксис – ә р тү рлі химимялық заттарғ а қ арай бағ ыттала қ озғ алу. Ол клетканың беткі қ абатында химиялық заттарғ а тә н.

Аэротаксис – оттегіне қ арай жылжу тү рі. Оттегі аэробты бактерияларғ а – аттрактант, анаэробты бактерияларғ а – репеллент болады.

Фототаксис – жарық қ а қ арай немесе одан кері жылжу. Бұ л фототрофты микроорганизмдерге тә н.

Магнетотаксис – ағ ынсыз суларда, мұ хит тү бінде кездесетін бактерияларғ а тә н. Олар жердің магнит ө рісіне қ арай жылжиды.

Вискозатаксис – бағ ыты ерітінділердің тұ тқ ырлығ ымен байланысты бактериялардың қ озғ алуы. Бактериялардың тұ тқ ырлық жоғ ары жақ қ а немесе оның тө мендеген жағ ына жылжиды.

Бактериялардың клетка ішілік қ ұ рылымы. Цитоплазма. Цитоплазмалық мембрана (ЦПМ) қ ұ рамы.Цитоплазмалық мембрананың негізгі атқ аратын қ ызметі.

Бактерия ядросының қ абығ ы болмайды, сондық тан оны нуклеоид деп атайды. Нуклеоид аймағ ын нуклеоплазма дейді, ол клетканың ортаң ғ ы бө лігінде орналасады. Бактерия нуклеоиды немесе геномы бір хромосомадан тұ рады. Бактерияның ө су кезең інде клеткада 2, 4, 8 немесе одан да кө п нуклеоидтар пайда болады. Бұ л ядро бө лінгеннен кейін, олардың клетка ажырауы бірден болмайтындығ ына байланысты. Нуклеоид ДНҚ, РНҚ, полиаминдер, кейбір бактерияларда гистон тә різдес белоктардан тұ рады. Нуклеоидтағ ы ДНҚ ковалентті тұ йық талғ ан сақ ина тә різді. ДНҚ -ның сызық тық ұ зындығ ы 1 мм-ге дейін болуы мү мкін, ол клетканың ұ зындығ ынан мың есе ү лкен.Сондай-ақ ДНҚ аса реттелген тығ ыз қ ұ рылымнан тұ ратындық тан, клетканың ішіне сыяды. Бұ л қ ұ рылым 20-100 суперспиральді ілмектерден тұ рады. Клетка ішіндегісінің бә рін протоплазма дейді. Протоплазманы екі фракцияғ а бө луге болады: біріншісі – гомогенді фракция, оны цитозоль деп атайды. Оның қ ұ рамына ерігіш РНҚ, тферменттер жә не метоболизм ө німдері кіреді. Екінші фракция қ ұ рылымдық элементтерден тұ рады. Оларғ а рибосомалар, генетикалық аппараттар, ә р тү рлі қ осындылар жә не тек қ ана кейбір бактерияларда болатын мембрана жуйелері жатады. Цитоплазмалық мембрана клетканың протоплазмасын толығ ымен жауып, клетка қ абығ ы мен протоплазманың арасында орналасады. Цитоплазмалық мембрананың қ ұ рамы, негізінен, фосфолипидтер мен белоктардан тұ рады. Фосфолипид молекуласы екі бө ліктен тұ рады: дө ң гелек гидрофилді бө лік жә не оның жалғ асы болып келетін гидрофобты екі майлы қ ышқ ылдың тізбектерінен тұ ратын бө лік. Бірқ атар прокариоттарда мембрана жү йелері де кездеседі. Олар ЦПМ-ның протоплазма ішіне тарап, енуі арқ ылы пайда болады. Осындай клетка ішіндегі мембраналар тү тікше, кө бікше, тығ ыздалғ ан кө бікше, қ ос қ атпарлы мембраналар деп аталады. Цитоплазмалық мембрананың атқ аратын қ ызметі: ол клетканы қ орғ айды жә не сұ рыптаушы барьер болып саналады. Яғ ни органикалық жә не бейорганикалық молекулалардың клеткағ а кіріп-шығ уын қ амтамасыз етеді. Сонымен бірге кө птеген прокариоттарда ццитоплазмалық мембрана энергия алмасу процесіне қ атысады – мембранада электрохимиялық энергия тү зіледі.