Салық жүйесі және оның даму тарихы

Қ азiргi мемлекеттердiң кө птеген жақ тары Ежелгi Римде пайда болды. Рим провинцияларында ең негiзгi табыс кө зi жер салығ ы болды. Оның орташа ставкасы жер учаскесi табысының оннан бiр бө лiгiн қ ұ рады. Салық салудың негiзгi формалары да қ олданылғ ан, мысалы жемiс ағ аштары жә не жү зiмнiң кө лемiне салынатын салық.

Басқ а да қ ұ ндылық тарғ а салық салынатын қ озғ алмайтын мү лiк, тiрi инвентарь (iрi қ ара мал, сондай-ақ қ ұ лдар), қ ұ ндылық тар.

Провинцияның ә рбiр тұ рғ ыны бә рiне ортақ жанбасылық салық ты тө леуi керек болды. Келесiдей жанама салық тар ә рекет еттi: айналымнан салық 1% ставка бойынша қ ұ л сату-сатып алу айналымына салынатын салық 4% ставка бойынша жә не қ ұ лдарды босату салығ ы, олардың қ ұ нына 5 % бойынша.

Мұ рағ а салынатын салық тек Рим тұ рғ ындарына ғ ана салынады. Салық мақ сатты сипатта болды. Алынғ ан қ аржылар мамандандырылғ ан ә скердi зейнетақ ымен қ амтамасыз ету ү шiн жұ мсалғ ан.

ХlХ ғ асырдың соң ы ХХ ғ асырдың басында адам қ оғ амында iрi қ алалар ү лкен рө л атқ ара бастады. Сол iрi қ алалардың табыстары неден қ ұ ралды? Мысалы: Мә скеу қ аласындағ ы 1890-1891 жж. салық тық тұ сiмдер барлық табыстардың 60 %-тiн қ амтамасыз еттi. Ал егерде негiзгi кә сiпорындар мен қ алалық ғ имараттың алымдарын қ осатын болсақ, онда ол барлық табыстың 70-75 % қ ұ райды. Тiкелей салық тар барлық табыстың 57% қ ұ рады. Тiкелей салық тардың iшiндегi ең негiзгiсi қ озғ алмайтын мү лiкке салынатын салық болды. Айтылғ ан кезең аралығ ында ол 9% ставка бойынша алынды. 1890 жылы салық тың бұ л тү рі 4, 14 млн. тiкелей салық тардың iшiнен 2, 3 млн.руб. болды. Бұ л ө сiм салық ставкасының жоғ арлауын немесе қ озғ алмайтын мү лiктiң тез ө суiне емес, Мә скеу қ алалық басқ армасындағ ы қ озғ алмайтын мү лiктi қ айта бағ алауғ а байланысты болды [3].

Дамығ ан мемлекеттерде капиталғ а жә не меншiкке салық салу келесi салық топтары арқ ылы жү зеге асырылады: жеке ә лауқ ат салығ ы, мұ рагерлiкке жә не сыйғ а салық салынатын, капитал ө сiмiн салық, мү лiктiк нақ тылай тұ рлерiне салынатын салық (жерге, қ ұ рылысқ а).

Мұ рагерлiктен салық – бұ л мұ рағ а алу қ ұ қ ығ ы бойынша жаң а иегерге ө тетiн мү лiкке салынатын салық (жылжитын жә не жылжымайтын). Сыйғ а салынатын салық –бұ л меншiк иесiнен екiншiсiне сый тү рінде ө тетiн мү лiкке салынатын салық (жылжитын немесе жылжымайтын).

Кө птеген елдерде салық тың бұ л тұ рлерi жеке –жеке ә рекет етедi, ал кейбiр мемлекеттерде мұ рагерлiкке жә не сыйғ а салынатын салық бiр салық ретiнде қ арастырылғ ан. Бiрақ, бiрiншi жағ дайда салық тар ереже бойынша жалпы нормалармен реттеледi жә не салық ставкалары мен салық салынатын соманы анық тау тә ртiбi бiрдей [5].

Барлық дамығ ан мемлекеттерде мұ рагерлiк жә не сыйғ а салынатын салық орталық (федералды) денгейде жү зеге асырылады. Барлық мемлекеттерде мұ рагерлiкке жә не сыйғ а салық салу ставкалары кү рделi прогрессия бойынша қ алыптасады. Мұ рагерлер мен сый алушылар туыстық денгейiне байланысты топтарғ а бө лiнедi (I-тiкелей мұ рагер, II-ерлi-зайыптылар, III- ағ алары мен қ арындастары, iнi, ә пкелерi, IV-алыс туысқ андары жә не тағ ы да басқ а). Ә рбiр топқ а салық ставкаларының жү йесi белгiленген. Салық тық класқ а салық салу сомасы кө лемi де тә уелдi.