Орытынды

Салық жү йесін мемлекет пен жеке жә не заң ды тұ лғ алар арасындағ ы қ аржы қ атынастары жә не осы қ атынасты анық тайтын салық тар, салық механизмі яғ ни, салық салу ә дістері мен тә сілдері, жолдары, салық заң дары мен салық қ а қ атысты кесімдердің, салық қ ызметі органдарының жиынтығ ын қ ұ райды.

Салық жү йесі мемлекет қ аржы кө здерін жасаудың ең негізгі қ ұ ралы болуымен қ атар ел экономикасын қ айта қ ұ руғ а, ө ндірістің ұ лғ айып дамуына жә не саяси ә леуметтік шараларды толығ ымен іске асуына мү мкіндік туғ ызады. Еліміздің салық жү йесінің дамуын тө рт кезең ге бө ліп қ арастыруғ а болады.

- 1 кезең (1992-1995 ж.ж) – жаң а салық жү йесі базисінің, салық кезең інің ө ң делуі жә не іске қ осылуы;

- 2 кезең (1996-1998 ж.ж) – нарық тық экономика талаптарына сай келетін салық жү йесін қ ұ руды анық тау;

- 3 кезең (1998-2000 ж.ж) – барлық қ ағ идалардың ескерілуі арқ ылы салық жү йесіне ө згерістер мен толық тыруларды енгізу, салық жү йесін одан ә рі жетілдіру;

- 4 кезең (2001-2002 ж.ж) – Жаң а Салық Кодексі қ абылданып, іске қ осылды;

Қ азақ стан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқ санында қ абылданғ ан Қ Р Салық жү йесі туралы Заң тә уелсіз салық жү йесін қ ұ рудың ең алғ ашқ ы бастамасы болып табылады. Бұ л еліміздің экономикасын реформалаудағ ы кү рделі жұ мыстардың бірі болып саналады. Осы кезең дерде елде кө птеген қ ұ былыстар, атап айтқ анда, меншіктің кө птеген тү рлерінің дамуы, шаруашылық жү ргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағ ы қ атынастардың қ ұ қ ық тық негізінде жү ргізілуі жә не т.б. қ ұ былыстар іске аса бастады.

Осы Заң бойынша алғ аш рет Қ Рда 42 салық тың тү рі қ ызмет етті жә не олар 3 топқ а бө лінді:

- жалпы мемлекеттік салық тар - 10;

- міндетті тү рде тө ленетін жергілікті салық тар мен алымдар - 11;

- жергілікті салық тар мен алымдардың тү рлері – 18 тү рі.

Бұ л салық тардың негізін табыс салығ ы, пайдағ а салынатын салық, қ осылғ ын қ ұ нғ а салынатын салық, акциз салығ ы, жер салығ ы жә не т.б. салық тар қ ұ рады.

Алғ ашқ ы салық жү йесінің кө птеген кемшіліктері де болды. Атап айтқ анда, басқ а елдерге қ арағ анда біздің салық жү йеміздің жинақ талғ ан ғ ылыми жә не практикалық тә жірибелерінің жеткіліксіздігі, салық тү рлерінің кө птігі, халық аралық салық салу қ ағ идаларының назардан тыс қ алуы, айналымды анық таудың қ иындығ ы, дә лелсіз берілген жең ілдіктердің кө птігі, т.б. Осыдан келіп еліміздің салық жү йесін реформалаудың қ ажеттігі туындады. Қ азақ стан ү кіметі 1992 жылдың басында салық жү йесін кезең ді тү рде реформалаудың концепциясын қ абылдады.

Аталмыш концепцияны іске асырудағ ы негізгі кезең болып Қ Р Президентінің 24.04.95 ж. қ абылдағ ан «Салық жә не бюждетке тө ленетін басқ а да міндетті тө лемдер туралы» Заң кү ші бар Жарлығ ы табылады. Ол 1995 ж. 1-шілдесінен бастап іске қ осылды, нә тижесінде бұ рын қ ызмет еткен 42 салық тү рінің орнына 11 салық тар мен алымдар қ ызмет ететін болды. Бұ л Салық Заң дылығ ы бойынша еліміздің салық жү йесі нарық тық қ атынастар талабына біршама бейімделіп, халық аралық тә жірибеге мейілінше жақ ындатылды.

1999 жылы салық жү йесі 5 рет кү рделі ө згерістерге ұ шырады. Осығ ан орай 2000 жылы 1 қ аң тарынан бастап Қ Рда 17 тү рлі салық тар мен алымдар қ ызмет етті. 4-ші кезең де, яғ ни 2001 жылдың 12 маусымынан Жаң а Салық Кодексі қ абылданып, 2002 жылдың 1-қ аң тарынан бастап іске қ осылды. Салық Кодексінде Қ Рда қ олданылатын салық тар мен бюджетке тө ленетін басқ а да міндетті тө лемдер, атап айтқ анда, 9 салық тү рі, 13 алым, 9 тө лем, 1 мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген.

Қ азақ стан Республикасының салық жү йесiн мемлекет пен жә не заң ды тұ лғ алар арасындағ ы қ аржы қ атынастарының жиынтығ ы, салық тар мен алымдар, салық салу ә дiстерi мен тә сiлдерi, салық заң дары мен салық қ а қ атысты актiлер, салық салу органдары мен салық қ ызметi қ ұ райды.

Салық жү йесi мемлекет қ аржы кө здерiн жасақ таудың ең негiзгi қ ұ ралы болуымен қ атар, ел экономикасын қ айта қ ұ руғ а, ө ндiрiстiң ұ лғ айып дамуына жә не саяси –ә леуметтiк шаралардың толығ ымен iске асуына мү мкiндiк туғ ызды.

Қ азақ стан Республикасы егемендік алып, тә уелсіз мемлекет болғ анына да, міне он бес жылдың жү зі болды. Осы кезең аралығ ында салық жү йесіне кө птеген ө згерістер енгізілді.Оның бастысын атап айтатын болсақ 12.06.2001 жылы 12 маусымда Қ азақ стан Республикасының жаң а Салық кодексі қ абылданып, ол 2002 жылдың 1 қ аң тарынан қ олданысқ а енгізілді.

Қ азақ стан Респубикасының Салық кодексін қ абылдаудағ ы ең негізгі ерекшеліктері жә не қ ол жеткізген жетістіктеріміз ретінде салық тарды бюджетке тө ленетін басқ а да міндетті тө лемдерден ажырата отырып, оны «ерекше тауар» тү рінде қ арастырылғ анын атап ө туге болады.

Қ азақ стан республикасы Конституциясының 35-бабында, заң ды тү рде белгіленген салық тарды, алымдарды жә не ө зге де міндетті тө лемдерді тө леу ә ркімнің барынша ә рі міндеті болып табылады деп кө рсетілген.

Салық тар мемлекеттің саяси жә не экономикалық қ ызметтерін қ аржыландырудың негізгі кө зі болып табылады, ө йткені мемлекеттік бюджеттің тү сімдерінің 90 пайызың салық тық тү сімдер қ ұ райды.

Бү гінгі кү ні салық салу жә не салық тардың қ ұ рылымы бү кіл ә лемге бә секеге қ абілетті болуғ а ұ мтылуғ а кө мек кө рсету ү шін, тиімділік пен тұ рақ тылық ты ынталандыруы қ ажет. Ол ү шін салық тық реттеуді тиімді, орынды жү зеге асыратын салық саясаты болғ ан жө н. Ауылшаруашылығ ынан тү сетін салық тық тү сімдер дең гейі тө мен жә не де ол тек ауылшаруашылығ ындағ ы қ айта ө ң деуге шоғ ырланғ ан.