Азақстанда химияны оқыту әдістемесі ғылымының дамуы.

Химияны оқ ыту ә дістемесі

Пә ні бойынша оқ у-ә дістемелік кешені

ГЛОССАРИЙ

Оқ ытудың сө здік- кө рнекі жә не сө здік –кө рнекі - сарамандық ә дістерінің бірі химиялық тә жірибе болып табылады.

Демонстрациялық тә жірибе - оқ ытудың сө здік-кө рнекі ә дістеріне жатады.

Химия бө лмесі арнайы зертхана мен зертханашы бө лмесінен тұ руы тиіс.

Қ ауіпсіздік жө ніндегі нұ сқ ау беру химия зертханасының ресми қ ұ жаты болып табылады.

Тамызғ ыш - кө лемі шағ ын ерітінділерді ө лшеп, екінші бір ыдысқ а қ ұ ю ү шін қ олданылады.

Бюреткалар -0, 1 мл-ге дейінгі дә лдікте бө лінген шыны тү тік.

Медициналық шприц - ерітінділерді аса дә лдікпен сорып алу ү шін қ олданылады.

Термометр мектеп тә жірибесінде негізінен сұ йық тық термометрді қ олданылады.

Ареометрлер ә р тү рлі сұ йық тық тардың тығ ыздығ ын ө лшеу ү шін (қ ышқ ыл, сілті, тұ здар ерітінділері, спирттер, сұ йық кө мірсутектер) қ олданылады.

Моль - зат мө лшерінің бірлігі.

Сутек - химиялық элемент жә не жай зат.

Металдар коррозиясы -сыртқ ы ортаны ластаушы фактор жә не одан сақ тану шаралары.

Дә ріс №1

I-бө лім. Химияны оқ ыту ә дістемесінің жалпы мә селелері

Ылым ретінде химия оқ ыту ә дістемесі жә не оқ у пә ні

Жоспар:

Химияны оқ ыту ә дістемесінің зерттейтін мә селелері

Химияны оқ ытуды ә дістемесінің зерттеу ә дістемесі жә не басқ а ғ ылымдармен байланысы.

Химия оқ ыту ә дістмесінің қ алыптасуы жә не дамуы.

азақ станда химияны оқ ыту ә дістемесі ғ ылымының дамуы.

Химияны оқ ыту ә дістемесінің зерттейтін мә селелері. Қ азіргі дейін химияны оқ ыту ә дістемесі – ғ ылым ретінде танылып келеді. Сондық тан да химия пә ні мұ ғ алімдерін дайындайтын жоғ ары оқ у орындарының оқ у жоспарына химияны оқ ыту ә дістемесінің курсы енгізіледі.

Химияны оқ ыту ә дістемесі педагогикалық ғ ылым ә рі оқ у пә ні. Химия –заттардың бір-біріне ө згеруін зерттейтін ғ ылым. Демек, химияны оқ ыту ә дістемесі мектептің химия курсындағ ы осындай заң дылық тарды оқ ушыларғ а ү йрету жолдарын, тү сіндіру тә сілдерін зерттейтін педагогикалық ғ ылым деп тү сінуіміз керек.

Химияны оқ ыту ә дістемесі мұ ғ алімнің оқ у материалдарын оқ ытуы мен оқ ушылардың химиялдық білімді саналы мең геруін, алғ ан бюілімдерін іс жү зінде қ олдану ерекшеліктерін жә не дағ дыларын дамыту ә дістері мен қ ұ ралдарын айқ ындап береді.

Химияны оқ ыту ә дістемесі ә рі ғ ылым, ә рі оқ у пә ні ретінде оқ ытудың мазмұ нын, оқ ыту ә дістерін тә рбие жұ мыстарымен тығ ыз бірлікте, ө зара байланыста зерттейді.Оқ ытудың заң дылық тарын ашу мен қ атар, оқ ытудың мазмұ н-мақ сатын, ә дістерін, оқ ыту формалары мен қ ұ ралдарын, оқ ытушының іс-ә рекетін бір-біріне ажыратпай біртұ тас қ арастырады.

Химияны оқ ыту ә дістемесінің зерттейтін обьектісі – сол пә нді оқ ыту ә рекеті. Оқ ыту, педагогика, дидактика жә не ә дістеме ғ ылымы тұ рғ ысынан тү сінуге болатын кү рделі ә рекет болып табылады.

Педагогикалық тұ рғ ыдан қ арастырғ анда оқ ыту дегеніміз-жасө спірімнің бойына ұ жымдық тә жірибиені сің іруі.

Дидактикалық жағ ынан алғ анда, оқ ыту - білім берудің мазмұ нын жасө спірімге жеткізу ісінде сабақ беру мен оқ удың бірлігі.

Ал, ә дістемелік тұ рғ ыдан алғ анда – нақ тылы оқ у пә нінің материалын жасө спірімге жеткізу ісіндегі сабақ беру мен оқ удың бірлігі.

Жалпы педагогикалық жә не дидактикалық заң дылық тарғ а сү йеніп, химияны оқ ыту ә дістемесі орта мектептегі химия пә нінің мақ саттары мен міндеттерін анық тайды.Соларғ а сә йкес мектептегі химия курсының мазмұ ны иаң дап алынады. Ол мазмұ н бағ дарламада, оқ улық тармен оқ у қ ұ ралдарында баяндалады.

Ә дістеменің зерттейтін тағ ы бір мә селесі – оқ ытудың ұ йымдастыру формаларын, қ ұ ралдарын жә не ә дістерін жетілдіру, мектеп алдына қ ойылғ ан жаң а талаптарғ а сә йкестендіру. Бұ лар мұ ғ алім мен оқ ушы арасындағ ы қ атынасты, оқ ушының еріктілігін жә не белсенділігін арттыру жағ ына қ арай бағ ыттап отыр.

Ә дістеме химияны оқ ытудвң нә тижиесін, оқ ушылардың білім сапасына, тә рбиесі мен адами тұ лғ асына тигізген ә серін зерттейді. Оқ ушылардыә химиялық білімді игерудкгі таным ә рекетінің ерекшеліктарін жә не оны іске жұ мылдыру жолдарын іздестіреді.

Ә дістеме химияны оқ ытудың нә тижиесін, оқ ушылардың білім сапасына, тә рбиесі мен адами тұ лғ асына тигізген ә серін зерттейді. Оқ ушылардың химиялық білімді игерудегі таным ә рекетінің ерекшеліктерін жә не оны іске жұ мылдыру жолдарын іздестіреді.

Тә рбие беру жә не оқ ушыларды дамыту - орта мектепте оқ ылатын барлық пә ннің міндеті. Бұ л салада мектепте ө тілетін жиырмадан астам пә ннің бірі ретінде ғ ана химия ө з ү лесін қ осады. Оның ү стіне химия ө зінің бұ л міндетін оқ у пә ні мазмұ нының негізінде жү зеге асырады.

Жоғ арда айтылғ андарды ескере келіп, «Химияны оқ ытудың ә дістесесі – химиядан білім берудің мазмұ нын жә не химияны оқ ыту барысының заң дылық тарын зерттейтін педагогика ғ ылымының дербес бір саласы» деген анық тама беруге болады. Мұ ның алғ ашқ ы бө лігі оқ ытудың мазмұ ны, соң ғ ы бө лігі ә рекет етуге қ амтиды. Мазмұ ны бө ліп қ араудың себебі де бар.

Мұ ғ алімдер дайындайтын жоғ ары оқ у орындарында химияны оқ ыту ә дістемесінің оқ у пә ні теориялық жіне сарамандық курстардан тұ рады. Теориялық курстың мазмұ ны студенттерге арналып орыс тілінде басылып шық қ ан И.Н.Борисовтың (1956 жыл), Д.М.Кирюшкин Г.М.Чернобельскаяның (1987 жыл) ә дістемелік оқ у қ ұ ралдарында баяндалғ ан. Бұ ларда химияны оқ ыту ә дістемесі жалпы жә не жеке бө лімнен тұ рады.

Жалпы бө лімде орта мектепте химия курсының мақ саттары мен міндеттері, мазмұ ны мен қ ұ рылысы, оқ улық тары жә не химияны оқ ыьудың мә селелерін қ арастыратын оқ ып-ү йрену, химиялық элемент жә не реакция, зат туралы негізгі ұ ғ ымдарыды қ алыптастыру жә не дамыту ә дістемесі баяндалады. Д.М.Кирюшкин мен В.С.Полосиннің ә дістемесі қ азақ тіліне 1984 жылдары аударылды. Бұ л оқ у қ ұ ралында бұ рың ғ ы бағ дарламағ а сә йкес жеке тақ ырыптарды оқ ытудың ә дістемелік ұ сыныстары берілген. Бағ дарлама ө згерген соң бұ л ұ сыныстарды пайдалану мү мкіндігі азайды жә не студенттерге арналғ ан ә дістеме оқ улығ ын жеке тақ ырыптар бойынша қ ұ рудың тиімсіздігі байқ алды. Сарамандық курста химиялық эксперименттің тү рлері, техникасы мен ә дістемесі жә не оларды жү ргізуге қ ажетті икемділіктер мен дағ дылар қ алыптастырылады. Мө лшерлік жә не эксперименттік есептерді шығ арту ә дістемесіне, химияның бағ дарламасына жә не оқ у-ә дістемелік қ ұ ралдарына талдаулар жасалады. Химияны оын жоспарлауғ а сабақ тың кү нделікті жоспары жасалып, қ ысқ аша жазбалар жазуғ а байланысты жаттығ улар орындалады. Мұ ның бә рі химиядан сабақ беретін болашақ мұ ғ алімнің ә дістемелік дайындығ ын жақ сартуғ а, ү здіксіз білім алу ә зірлігін қ амтамасыз етуге жә рдемдеседі.

Химияны оқ ыту ә дістемесінің зерттеу ә дістері жә не оның басқ а ғ ылымдармен байланысы. Осының алдында ғ ана баяндалғ ан химияны оқ ыту ә дістемесін зерттеуді тө рт мә селеге топтастыруғ а болады.

1. Химия не ү шін оқ ытылады? 2. Химия нені оқ ытады? 3. Химияны қ алай оқ ытады? Химияны оқ ытудың нә тижиесі қ андай?

Бірінші сұ рақ тың жауабы мектеп курсындағ ы материалдарды іріктеп алу арқ ылы анық талады. Ол ү шін химия ғ ылымының даму логикасы мен тарихы, теориялық жә не нақ ты материалдардың ө зара арақ атынасы ескеріледі.

Екінші сұ рақ қ а былай жауап беруге болады: химияны оқ ыту ә дістемесі оқ ушының жас ерекшеліктеріне қ арай оқ у материалдарының мазмұ нына сай қ арастыруғ а нұ сқ ау береді; оқ у қ ұ ралдарын қ алай қ олдану жө нінде ұ сыныс жасайды; оқ ушылардың ө здігінен орындайтын жұ мыстар мен жаттығ уларына бағ ыт сілтейді. Оқ ыту ү рдісінде ұ ғ ымдарды, заң дарды, теорияларды іріктеп алудың жолдарын қ арастырады.

Ү шінші сұ рақ тың жауабы оқ ытуғ а байланысты қ арастырылғ аны жө н. Оқ ыту- мұ ғ алімнің қ ызметі. Мұ ғ алім оқ ушыларғ а химиялық білімді мең гертеді, оны ақ параттар берумен байланысты орындатады. Сонымен бірге, химияны оқ ыту ә дістемесі- орта мектептерде химиядан сабақ беретін мұ ғ алімдерді жоғ арғ ы оқ у орындарында кә сіптік мамандық қ а даярлайтын оқ у пә ні.

Химияны оқ ыту ә дістемесі педагогикалық ғ ылым жә не оқ у пә ні болғ андық тан, қ оғ ам талаптарына сай педагогика ғ ылымы анық тап берген жалпы орта білім беру жә не тә рбиелеудің мақ саттары мен міндеттеріне сә йкес химия пә нә нің ө зіндік ерекшеліктеріне негізделіп қ ұ рылады.

Химияны оқ ыту ә дістемесі алдымен химия ғ ылымымен тығ ыз байланысты қ арастырылады. Себебі, химияны оқ ыту ә дістемесі мектеп химиясының мазмұ нын анық тауғ а шешуші роль атқ арады. Мектеп химиясы оқ ушыларғ а химия ғ ылымы ашқ ан теориялар мен заң дылық тарды, деревтерді, ұ ғ ымдар мен тү сініктердің негізін ү йретеді. Химияны оқ ыту ә дістемесі осы ғ ылым негіздерінің неғ ұ рлым маң ызды элементтерін, оқ ып-ү йрену нысандарын дұ рыс таң дауғ а, оқ у материалдарын неғ ұ рлым тү сінікті жә не еске сақ тауғ а жең іл де, ұ ғ ымды тү сінуге бағ ыттайды. Химияны оқ ыту ә дістемесіне ө зара жақ ын химия ғ ылымының бір саласы-химия тарихы. Ол химия ғ ылымының жеке тарауларын оқ ытқ анда- оның даму жолдары мен заң дылық тарын ашуда, ғ алымдардың ө мірі мен ғ ылыми ең бектерін тү сіндіруде, элементтердің ашылу тарихын оқ ытқ анда-нақ ты деректермен кө рсетуге мү мкіндік береді.

Сондай-ақ химияны оқ ыту ә дістемесі ғ ылымы дидактиканың заң дары мен ұ станымдарына сә йкес дамиды. Химияны оқ ыту ә дістемесінің жү йесі мен оғ ан қ ойылатын талаптар оқ ыту ә дістерінің дидактикалық сипатталуымен тығ ыз байланысты. Ол психология мен физиология ғ ылымдпрымен де байлансты, ө йткені, оқ ушылардың жас ерекшеліктеріне сә йкес, нақ ты материялдарғ а байлансты білім дамытылып отырады.

Бұ л мә селелерді шешу ү шін химияны оқ ыту ә дісі педагогикалық зерттеулерде кең інен қ олданылатын мына ә дістерді пайданылады: бақ ылау, жорамал жасау, педагогикалық эксперимент, оқ у-тә рбие қ ұ жаттарын, оқ ушылардың жазбаша, графикалық, техникалық жә не т.б. жұ мыстарын талдау, мұ ғ аліммен жә не оқ ушымен ә ң гімелесу, анкета алу т.б.

Химияны оқ ыту барысында сан алуан ө згерістер болып тұ рады. Зерттеуші ө зі ық пал жасамай, табиғ и қ ұ былыстарды қ аз қ алпында, ә р қ ұ былыстың жеке бө ліктері арасындағ ы байланыстарды, олардың ө зге қ ұ былыстармен байланысын, ө зара қ атынасын ашып береді.

Бақ ылаудан алынғ ан мә ліметтерге сү йеніп, ғ ылыми жорамалдар жасалады. Оның дұ рыстығ ын тексеру ү шін қ осымша бақ ылаулар жү ргізіледі немесе педагогикалық эксперимент қ ойылады. Эксперимент кезінде қ ұ былыс бақ ылаудағ ыдай емес, зерттеушінің жорамалына сә йкес алдын ала жоспарланып, ө згертілген жағ дайда жү зеге асады. Зерттеудің мә селесі мен мақ саттарына қ арай енгізілетін ө згерістер де алуан тү рлі болуы мү мкін.

Оқ ушылардың жұ мыстарын талдау, ә ң гімелесу жә не анкета алу арқ ылы білім, білік жә не дағ ыдыны қ алыптастыру жайын, мұ ғ алім мен оқ ушының зерттеліп отырғ ан мә селеге кө зқ арасын анық тайды.

Химияны оқ ыту материялын іріктегенде, кө рнекі кө рсетілетін жә не зертханалық тә жірибелерді жетілдіруде, кө рнекі қ ұ ралдардың жаң а тү рлерін жасауда, оқ ытудың формалары мен ә дістерін жетілдіруде химияны оқ ыту ә дістемесінің ө зіне ғ ана тә н арнайы зерттеу ә дістері қ олданылады. Оларғ а жататындар: оқ у материалын іріктеу, химия ғ ылымының мазмұ нын ә дістемелік талдау, бұ рыннан қ олданылып келе жатқ ан кө рнекі кө рсетулерді, зертханалық тә жірибелерді, кө рнекі қ ұ ралдарды жетілдіру жә не жаң адан ұ сыну, оқ ушылардың ө здігіенен істейтін жұ мыстарының тапсырмаларын жасау, т.б.

Химияны оқ ыту ә дістемесі объектісі жә не ә дістері жө нінен, ең алдымен, дидактикамен байлансты. Ө зінің ең негізгі міндеті- химия пә нінен білім берудің мазмұ нын анық тағ анда химия ғ ылымының қ ол жеткен жетістіктеріне дидактикалық талдау жә не іріктеу жасайды. Химияның ғ асырлар бойы жинағ ан білім қ азынасынан оқ ушылардың жасына жә не ө ткендегі дайындығ ына сай келетін материалдарды таң дап алады.

Химияны оқ ыту ә дістемесі жасө спірімдерге жан-жақ ты тә рбие беру ү шін тә рбие теориясының қ ағ идаларына сү йенеді.

Ө зінің ү шінші міндетін- оқ ушыларды дамытуды жү зеге асыр ү шін психология ғ ылымының табыстары пайдаланады. Ә леуметтік тә жірибенің алуан тү рлерін, солардың ішінде ғ ылыми білімнің негіздерін игеру барысында оқ ушылардың жеке басының даму мү мкіндіктерін педагогикалық психология зерттейді. Осының нә тижесінде алынғ ан білім педагогика мен жеке пә ндер ә дістемесінің психологиялық негізін қ ұ райды.

Оқ ушыларғ а білім, тә рбие беру жә не дамыту кезінде оқ ушылардың жас ө згешеліктері ескеріледі. Бұ л жағ ынан алғ анда химияны оқ ыту ә дістемесі жасө спірімдер физиологиясымен тығ ыз байланысты екендігі кө рініп тұ р.

Химияны оқ ыту ә дістемесінің қ алыптасуы жә не дамуы. Жастарғ а химиялық білім беру туралы кө зқ арас химия ғ ылымының даму кезең деріне сә йкес қ алыптасты. Орыстың атақ ты ғ алымдары химия ғ ылымының дамуына зор ү лес қ осумен бірге, жасө спірімдерге тікелей химиялық білім беру ісімен айналысты, кө птеген қ ұ нды ә дістемелік пікірлер айтты.

М.В.Ломонсов (1711-1765 ж.ж.) химияның қ оғ амдағ ы маң ызын жә не пайдасын насихаттады, жастарғ а химиялық білім беруді ұ йымдастьру мә селелерін шешуге белсене араласты. Ол тұ ң ғ ыш химия зертханасын ұ йымдастырып, химияны ү йренудегі эксперименттің мә нін жоғ ары бағ алады, физикалық химияның орыс тіліндегі тұ ң ғ ыш оқ улығ ын жазды.

Д.И.Менделеев (1834-1907 ж.ж.) жастарғ а химиялық білім берудің қ ажеттігін, мақ саттарын, мазмұ нын, сипатын талдағ ан ең бектер мен оқ улық тар жазды, химияның ө неркә сіпте жә не ауыл шаруашылығ ында қ олданылуын кө рсету арқ ылы оқ ушыларды ең бекке, практикалық іске ә зірлеу, химияның эксперименті кең інен пайдалану туралы пікірлер айтты. Ол ой-ө рісі кең, ғ ылымды жетік білетін жә не жақ сы кө ретін ұ стаз ғ ана шә кірттердің жү регіне жол табады деп мұ ғ алімнің ролін жоғ ары бағ алады.

А.М.Бутлеров (1828-1886 ж.ж.) ғ ылымдағ ы жә не оқ ыту ә рекетіндегі теориялық білімнің алатын орнын негіздеп тү сіндірді, ө те жақ сы химия оқ улық тарын жазады.

М.В.Ломоносов негізін қ алағ ан атом-молекулалық ілім мен массаның сақ талу заң ы, Д.И.Менделеев ашқ ан периодтық заң жә не периодтық жү йе, А.М.Бутлеровтың органикалық заттардың қ ұ рылыс теориясы орта мектептегі химия курсының теориялық негізін қ ұ райды.

Химияны оқ ыту ә дістемесі ол орта мектепте тұ рақ ты оқ у пә ні болып енгеннен кейін ғ ана ғ ылым ретінде қ алыптасты. Патшалық Россияның жалпы білім беретін гимназиялары мен училищелерінде химия жеке пә н ретінде ұ дайы оқ ытылмады.Сондық тан Қ азан революциясының алдындағ ы кезекте химиктер С.И.Сазонов, Г.М.Григорьев, А.Н.Реформатский жалпы білім беретін орта мектептің оқ у жоспарында химияның оқ у пә ні тұ рақ тандыру ү шін кү ресті.

Химия Қ азан реиолюциясынан кейін ғ ана орта мектептердің оқ у жоспарынан химия ө зіне лайық ты орын алады.Кең ес мектебіндегі оқ ыту сипатының сол кезең дегі жалпы бағ ыттарына сә йкес химия курсының мазмұ нын анық тау ісі қ олғ а алынды.

В.Н.Верховский, Л.М.Сморгонский, Я.Л.Гольдфарб химияның жү йелі курсының бағ дарламасын жасады, тұ рақ ты оқ улық тарын жә не тұ ң ғ ыш ә дістемесін жазды (1933-34 ж.ж.). Бұ дан кейін кезең де орта мектептегі химия курсының мазмұ ны мен қ ұ рылымын ғ ылыми жағ ынан негіздеуде Л.А.Цветков, Ю.В.Ходаков жә не С.Г.Шаповаленко, т.б. кө п ең бек сің ірді.

Химияны оқ ытудың ә дістемесі жалпы білім беретін орта мектептегі химия пә нін оқ ыту мә селелерін жан-жақ ты зерттейтін кө п салалы ғ ылымғ а айналды. Атап айтқ анда, химияны оқ ытудың ұ йымдастыру формалары ә дістерін жетілдіруді Д.И.Кирюшкин, химияның негізгі ұ ғ ымдарын қ алыптастыру, химияны оқ ыту қ ұ ралдарын жасау жә не тиімді пайдалану ә дістесін С.Г.Шаповаленко, Н.Е.Кузнецова, химияны оқ ытудың ө ндіріспен байланысы жә не химиядан терең детіп білім беру мә селелерін Д.А.Эпштейн, химиялық эксперименттің теориясы мен сарамандығ ын В.С.Полосин, К.Я.Парменов, органикалық химияны оқ ыту мә селелерін Л.А.Цветков, химияның теориялық негіздерін оқ ыту ә дістемесін Г.И.Шелинский, В.П.Гаркунов, химияны оқ ытудың басқ а пә ндермен байланысын Е.Е.Ммнченков, Д.П.Ерыгин зерттеді. Бұ лардың ә рқ айсысы кө птеген ғ алым шә кірттер тә рбиелеп шығ арды, оқ у-ә дістемелік ең бектер жариялады.

Қ азақ станда химияны оқ ыту ә дістемесі ғ ылымының дамуы. 1940 жылдардан бастап Қ азақ станда химияны оқ ыту ә дістемесін жасау жә не жетілдіру ісі қ олғ а алынды. Бастапқ ыта озат мұ ғ алімдердің іс-тә жірибесін кең інен тарату жә не мұ ғ алімдерге ә дістемелік кө мек кө рсету мақ сатымен біраз ең бектер жазылды. Солардың ішінен О.А.Суворованың “Химияны оқ ытудың социалистік қ ұ рылыс практикасымен байланысы” деп аталатын ең бегін атап ө туге болады.

Қ азақ станда химияны оқ ыту ә дістемесі бойынша жү ргізілген зерттеу жұ мыстарының негізгі бағ ыты-орта мектап химиясының ө зге пә ндермен жә не ө ндріспен байланысын ғ ылыми жағ ынан негіздеу. Д.Қ оянбаев Қ азақ станның оң тү стік аймағ ындағ ы оқ ушылардың ауыл шаруашылығ ы тә жірибелік жұ мыстарындағ ы химия, С.Мұ сабеков химияны оқ ытудың биология жә не ауыл шаруашылығ ы ө ндірісімен байланысы, А.Г.Гатаулин ауыл мектептерінде химияны оқ ытудың топырақ тану негіздерімен байланысы, Л.П.Калашникова химияны оқ ытудың жер туралы ғ ылымдармен байланысы, Л.З.Дюсюпова органикалық химияны оқ ытудың физикамен байланысы, К.А.Сарманова химияны оқ ытуда оқ ушылардың IV-VI сыныптарда жаратылыстану-математикадан алғ ан білімдерін пайдалану мә селелерін зерттеді. Қ азақ стандағ ы органикалық химияның дамуы белгілі ғ алымдар Д.В.Сокольский, Т.К.Чумбалов, И.Н.Ә зербаев, А.Ф.Сейтжанов есімдерімен тікелей байланысты. Бұ л ғ алымдар ө здерімен бірге органикалық химия саласында іргелі жә не қ олданбалы зерттеулердің дамуына маң ызды ү лес қ осқ анда дарынды шә кірттер тә рбиеледі.