Орта мектептегі химия курсының мазмұны мен құрылысы

Жоспар:

1. Химия курсының мазмұ нын таң дауғ а жә не оқ ытуғ а қ ойылатын дидактикалық талаптар.

2. Орта мектептегі химия курсының мазмұ нын сұ раптау негіздері.

3. Оқ у материалының қ азіргі ғ ылым дең геиіне сә йкес келуі.

4. Орта мектептегі химия курсы мазмұ нын қ алыптасу кезең дері (XIII, IX, X, XI).

Химия курсының мазмұ нын таң дауғ а жә не оқ ытуғ а қ ойылатын дидактикалық талаптар. Химия курсының мазмұ ны химия ғ ылымының қ ол жеткен табыстарын дидактикалық талдау арқ ылы мына негіздерге сай анық талады жә не оқ ытылады: ғ ылымилығ ы, жү йелігі, тү сініктілігі, саналығ ы мен белсенділігі, кө рнекілігі, теорияның сарамандық қ а байланыстылығ ы.

Ғ ылымилығ ы. Орта мектептегі химияның негізіне ғ ылымда толық шешімін тапқ ан деректер мен кө зқ арастар кіреді. Олар ғ ылымдағ ы мә ліметтерге толық сә йкес келіп, заттар мен қ ұ былыстар туралы ақ иқ ат бұ рмалай жеткізуі тиіс. Ол ү шін жетекші теориялардың орны дұ рыс анық талып, жеткілікті деректі материалдық негізінде енгізуі керек.

Жү йелігі. Оқ у материалы ғ ылым логикасына сә йкес бірінен бірі туындайтын ретпен орналастырылады. Жаң а материал ө тілгенді ескеріп беріледі де, ө зі соң ындағ ыларғ а негіз болады. Жү иелік негіз, ә сіресе, химияның негізігі ұ ғ ымдарын қ алыптастырғ анда ескеріледі. Ол ү шін деректі материалдарды заттар жә не химиялық реакциялар туралы ұ ғ ымдар жү йесіне біріктіреді.

Тү сініктілігі. Бұ л ғ ылыми негізге кереғ ар, жү йелікке тура қ атысты болады. Оқ у материалдарының тү сінікті болуы кө леміне жә не ғ ылыми дең гейіне байланысты, сондық тан кейбір ғ ылыми дең геиіне байланысты, сондық тан кейбір ғ ылыми ақ парды оң айлатып беруге тура келеді. Оң айлатудың дә режесін тым тө мендетіп жіберсе, бұ рмалаушылық қ а ә келіп соғ ады.

Оқ ушылар химиялық қ осылыс жә не қ оспа ұ ғ ымдарымен нақ тылы мысалдар арқ ылы танысқ ан соң ерітінділер ө тіледі. Осығ ан орай оң айлату ү шін ерітінді ұ ғ ымына қ осылыс деп те немесе қ оспа деп те анық тама беру жө нінен химиялық қ осылысқ а (еріген зат еріткіш бө лшектерінің ө зара ә рекеттесуі), екіншілері бойынша қ оспағ а (қ ұ рамы тұ рақ сыз) ұ қ сайды.

Саналық жә не белсенділік негізі – оқ ыту барысында мұ ғ алім мен оқ ушы ең бегінің ара салмағ ын оқ ушылар жағ ына ауыстырып, олардың пә нге қ ызығ уын жә не білім алудағ ы белсенділігін арттыру. Ол ү шін білімнің қ ажеттігі мен пайдасына оқ ушылардың кө здерін жеткізіп, ө здерінен жұ мыс істей білуге ү йрету керек.

Ғ ылым тілін мең геруге байланысты саналық негізінің маң ызы арта тү седі. Оқ ушылар термин арқ ылы берілетін ұ ғ ымның негізгі белгілерін, қ ажет жағ дайда, зат атауының шығ у тө ркінін, химиялық символиканың мә ні мен мағ ынасын тү сінуі, олар арқ ылы белгіленген заттар мен қ ұ былыстарды елестете білу керек. Мұ ның ө зі оқ ушылар білімінің жаттанды жә не ү стірт болмауын қ амтамасыз етеді.

Кө рнекілік принципі – дидактиканың ертеден қ алыптасқ ан тү пкілікті негіздерінің бірі, химияны оқ ытуда маң ызы орын алады. Оқ ушылар білімді заттар мен химиялық ә рекеттерді тікелей қ абылдау арқ ылы алуы тиіс. Бұ л мү мкін болғ ан жағ дайда атом мен молекула қ ұ рылысының, ө ндірістік қ ұ рылғ ылардың модельдерін, суреттерін, сызбанұ сқ аларын пайдаланады. Осының бә рінде оқ ушылар жан жақ ты бақ ылау жасауғ а, ә р кө рнекіліктен барынша мол ақ пар алуғ а, бақ ылау нә тежелерін қ орытындылап, тү сіндіре білуге ү йрену керек.

Теорияның сарамандық қ а байланыстылығ ы. Бұ л – оқ ушылардың ғ ылым негіздерінен алғ ан білімін ө мірмен, қ оғ амдық қ ұ рылыс сарамандығ ымен ұ штастыру арқ ылы жү зеге асады, политехникалық білім беру мә селелерін қ амтиды. Реті келген жағ дайда химия ғ ылымында ашылғ ан жаң алық тардың ө ндіріске енгізілуін, ал химия ө неркә сібінің қ ажеттілігі ғ ылымның дамуына тү рткі болғ анын нақ ты мысалдармен тү сіндіріп отырғ ан жө н. Мә селен ө ткен ғ асырда азот тың айтқ ыштарын молынан ө ндіру, оқ -дә рі жасаитын нитрат алу қ ажеттігі туғ анда химиялық байланыстырудың мә селесі қ ойылды. Осығ ан орай аммиак синтезінің жағ дайларын, химиялық тепе- тең дікті қ алғ ан жағ ына қ арай ығ ыстыру шарттары, ә рекетті жү зеге асыру қ ұ ралдары мен негіздері жан-жақ ты зерттелді.

Сө з болып отырғ ан принципті жү зеге асыру ү шін оқ ушылар химиядан алғ ан теориялық білімін сарамандық таным есептерін шығ аруғ а қ олдана білуі тиіс. Бұ л есептер ө мірде, табиғ атта, зертханаларда жә не ө ндірісте жиі кездесетін қ ұ былыстарғ а негізделіп қ ұ растырылады.

Орта мектептегі химия курсының мазмұ нын сұ рыптау негіздері. Химияны оқ ыту ә дістемесінің негіздерінде оқ у материалының кө лемін жә не қ иындығ ын реттеудің мынадай жалпы педагогикалық талаптар келтірілген: мазмұ нның тұ тастығ ы; ғ ылыми дә лдігі жә не қ ұ ндылығ ы; оқ ушылардың жас ерекшеліктеріне сай келуі; оқ у жоспарындағ ы сағ ат санының ескерілуі; кө пшілік мектептің жағ дайына сә йкестігі; халық аралық стандартпен ү йлесімділігі.

Бұ лар оқ у пә ндерінің бә ріне тиесілі жалпы талаптар. Мектептегі химия курсының мазмұ нын іріктеудің кейбір ө зіндік негіздері химиядан сабақ беру ә дістемесінде талданғ ан. Енді соларғ а тоқ талып ө тейік.

Оқ у материалының қ азіргі ғ ылым дең гейіне сә йкес келуі. Қ азіргі ғ ылыми- техникалық даму дә уіріндежеке ғ ылым салалары қ арыштап дамыды. Қ айсы бір топшылауларғ а қ арағ анда, ә р 7-10 жылда ғ ылыми ақ параттың кө лемі екі есе ө скен екен. Мұ ның ө зі оқ у пә ндерінің мазмұ нын дү ркін-дү ркін қ айта қ арап, жаң алық тармен, толық тырып отыруды қ ажет етеді.

Оқ у пә ні ретінде химияның мазмұ нына деректі материалдар енгізіледі. Осылардың ә р қ айсысы соны деректермен, химиялық технологияның жаң алық тарымен, жаң а идеялармен толысуы керек.

Химия курсының мазмұ нын таң дағ анда жә не толық тырғ анда білімнің жү йелі тү рде орналасуы ескеріледі. Оқ у материалының ішінен ең іргелі білім мен біліктері іріктеліп, жетекші идеяның тө ң ірегіне топтастырады, олардың ішкі мә нін жалпы заң дылық тарды қ амтитын теориялардың тұ рғ ысынан тү сіндіреді.

Демек, теория мен деректі тә жірибелік білімнің арақ атынасын тиімді анық тау- аса маң ызды ә дістемелік міндеттердің бірі. Деректер теориялық кө з қ арасты жетік мең геретін дә режеде ғ ана алынады. Олардың мө лшері кө бейіп кетсе, кері нә теже береді.

Ұ ғ ымдарды дамыту негіздері. Химия ғ ылымының, даму барысында теориялық дең гейінің кө терілуіне байланысты, негізгі ұ ғ ымдарының мағ ынасы кең ейіп, терең дейді. Мектеп курсында ә р ұ ғ ымның ғ ылым тарихындағ ы қ алыптасу жолын айнытпай міндет емес. Дегенмен, оқ ушылардың ә зірлігін, жас ерекшелігін ескеріп, ұ ғ ымның мағ насын бірітіндеп ашып, дамытуғ а тура келеді. Мә селен, зат туралы ұ ғ ым мына сызбанұ сқ ағ а сә йкес дамытылады; физикалық дене → зат → элементтің қ ұ рамы → элементар бө лшектер → иондық қ ұ рамы → материяның бір тү рі.

Сызбанұ сқ ағ а қ арағ анда зат туралы алғ ашқ ы ұ ғ ым тә жірибе жү зінде бірнеше физикалық денелердің ортақ белгілерін табу арқ ылы қ алыптасады(1). Бұ дан соң атом молекулалық теорияның (2), электрондық теорияның (3), электролиттік диссоциялану теориясының (4), жалпы материалистік кө зқ арастың (5) тұ рғ ысынан дамиды.

Қ иыншылық ты бө лу негізі. Бұ л негіз химия курсының мазмұ нын анық тауда ә р қ илы шешім тапты. Мұ ндағ ы негізгі мә селе - оқ ушылардың таным ә рекетінің мү мкіндігін ескеріп, деректі материалдардың, теориялардың жә не химиялық ұ ғ ымдардың орынын тиімді анық тау. Оқ ушылар тікелей бақ ылауғ а негізделмеген теориялық материалдарды игеруге қ иналады. Сондық тан оларды бір жерге топтастырмай, қ иыншылық ты бө лу негізіне сә йкес кластарғ а бө ліп орналастырады. Деректі материалдар теорияның алдынан жә не соң ынан қ арастырылады да, бірнеше жағ дайда теорияны тү сіндіру, екінші жағ дайда бекіту, нақ тылау жә не дамыту мақ сатын кө здейді.

Қ иындық ты бө ле білу негізі ұ ғ ымдарды дамытуғ а тығ ыз байланысты. Негізгі химиялық ұ ғ ымдар теориялық дең гейіне қ арай курстың ә р жерінде ө тіліп дамытылады. Мә селен, валенттілік ұ ғ ымының VII сыныпта эмпирикалық тү сінігі, VIII сыныпта электрондық тү сінігі беріліп келді. Эмпирикалық ұ ғ ымның ө зі, алдымен қ осылу, соң ынан орын басу реакциялары арқ ылы ә р тақ ырыптарғ а бө лініп берілді.

Қ иыншылық ты бө ле білу негізіне сә йкес терминдердің мағ ынасыда бірітіндеп ашылады. VII сыныпта атом – химиялық бө лінбейтін заттың ең кішкене бө лшегі деп анық талады да, VIII сыныпта атомның элементар бө лшектерден тұ ратын кү рделі қ ұ рылысы тү сіндіріледі.

VIII сыныпта электрондардың атомдағ ы кү йі, периодтылық тың себебі туралы кү рделі материалды толық жә не терең қ арастыру мү мкін еместігінен, бұ лардың негізгі бө лігі XI сыныптағ ы жалпы химия курсына кө шірілді.

Политехнизмнегізі. Бұ л негізді жү зеге асыру ү шін химия курсының мазмұ нына енгізілетін материалдар: 1) алдың ғ ы қ атардағ ы химия ө ндірістерінің жә не негізіне химиялық ә рекеттер жататын кейбір ө ндіріс орындарының шикізаттары, ө німдері, технологиялық барысы, қ ажет болғ ан жағ дайда қ ондырғ ылары мен аппараттары; 2) ө ндірістің жалпы жә не химияғ а тә н ғ ылыми негіздері; 3) халық шаруашылығ ын химияландырудың негізгі бағ ыттары, басқ а ө ндірістермен байланысы, ауыр индустриядағ ы алатын орыны; 4) химия ө неркә сібінің дамуы, қ азіргі жайы, ө ркендеу перспективалары; 5) химия ө ндірісінің экологиялық мә селелерін шешудегі мә ні; 6)кә сіптік бағ дар беретін материалдар.

Келтірілген материалдар оқ ушылардың ғ ылыми- техникалық ой- ө рісін дамытуғ а бағ ытталғ ан. Бұ лардан басқ а политехнизм оқ ушыларды сарамандық іске бейімдеу, тұ рмыста жә не табиғ атта жиі кездесетін заттармен жұ мыс істей білу біліктері мен дағ дыларын қ алыптастыру мақ сатын кө здейді.

Тарихи негіз. Бұ л негізді жү зеге асыру дегеніміз- химия ғ ылымын дамыту бағ ытында кө рсету, оның ө ткені, бү гінгісі, жә не болашағ ы туралы оқ ушыларда пікір қ алыптастыру. Тарихи негіз екі бағ ытта жү зеге асады: біріншісі- орта мектептегі химия курсының мазмұ ны мен қ ұ рылысын анық тағ анда ғ ылымның тарихи даму логикасын ескеру, екіншісі- химия элементтердің заттардың, химия ғ ылымының дамуына елеулі ү лес қ осқ ан ғ алымдардың ө мірі мен ең бектерінен мә лімет беру.

Бірінші бағ ыттың негізінде теориялық кө з қ арастардың орналасу реті анық талды. Мұ нда оқ ушыларды ғ ылым тарихынадағ ы адасулар мен қ ателіктерге соқ тырмай, тура жолмен алып жү ру мақ саты кө зделеді.

Екінші бағ ыт бойынша оқ у материалының мазмұ нына кіретіндер: 1) кең таралғ ан жә не толық тү рде ө тілетін элементтердің, мысалы, оттегі мен сутегінің ашылу тарихы жө нінде мағ ұ лымат беру; 2) атом-молекулалық ілімнің негізін қ алағ ан М.В.Ломоносов, Дж Дальтон ең бектерімен қ ысқ аша таныстыру; 3) массаның сақ талу заң ының ашылуына байланысты М.В.Ломоносов жә не А.Лавуазье тә жірибелерін сипаттау; кө рнекті ғ алымдардың ғ ылымғ а келу жолын, қ иыншылық тарды жең у ү стіндегі табандылығ ы, отанына деген шексіз сү йіспеншілігін нақ тылы мысалдармен кө рсету.

Орта мектептегі химия курсы мазмұ нының қ алыптасу кезең дер. Жалпы білім беретін орта мектептің алдына қ ойылғ ан міндеттердің ө згеруіне сә йкес химия пә ннің мазмұ ны ү здіксіз қ айта қ аралып, жаң арып отырады.

1920 жылы химияның шамамен алынғ ан екі бағ дарламасының жобасы жарияланды. Шамамен алынғ ан дейтін себебіміз - бұ л бағ дарламаларда ә р сыныпта ө тілетін тақ ырыптардың тізбесі ғ ана берілді, мазмұ ны ашылмады, оны жергілікті жағ дайғ а байланысты мұ ғ алімнің ө зі анық тау керек болды. Екі жоба химияны оқ ытудың ө мір мен қ оғ амдық сарамандық қ а байланысын, ө здігінен істейтін сарамандық жұ мыстар арқ ылы оқ ушылардың белсенділігін арттыру негізіне сай қ ұ рылды. Профессор П.П.Лебедовтың басшылығ ымен жасалғ ан москвалық жобада теорияның жетекшілік мә ні мойындалмады, оны тә жірибеден ө здері қ орытып шығ аруғ а тиісті болды.

1923 жылы қ абылданғ ан жинақ ты бағ дарламада химияның жаң адан қ алыптаса бастағ ан жү йелі курсы жойылып кетті. Оның орнына барлық пә ндерді біріктіретін “табиғ ат”, ”ең бек”, “қ оғ ам” деген қ ұ рама тақ ырыптар енгізілді. Соларғ а сә йкес ө ндіріс жә не ө ндірістік ә рекеттерді жө ндеп тү сінбеді, білімнің сапасы да тө мендеп кетті.

Оқ у пә ндерінің бағ дарламаларын жасаудағ ы орын алғ ан бұ рмалаушылық тарды тү зетуде ВКП (б) Орталық комитетінің 1932 жылғ ы тамыздағ ы “Бастауыш жә не орта мектептегі оқ у бағ дарламалары мен тә ртібі ” туралы қ аулысының маң ызы зор болды. Бұ л қ аулыда жалпы білім беретін пә ндердің жү йелі бағ дарламаларын жасау, пә наралық байланыстарды жү зеге асыру міндеттері қ ойылды. Осығ ан орай 1932 жылдың соң ында В.Н.Верховский басқ арғ ан комиссия химияның тұ рақ ты бағ дарламасын ұ сынды.

Бұ л бағ дарлама жү йелікке, ұ ғ ымдардың ү здіксіз дамуына, политехнизмге, теорияның сарамандық қ а байланысына негізделіп қ ұ рылды. Химияның негізгі ұ ғ ымдары мен заң дарының анық тамалары тә жірибе жү зінде ө тілген деректі материалдардың негізінде берілетін болды, оларды орналастыруда химия ғ ылымының логикасы мен даму кезең дері ескерілді.

Қ азіргі қ олданысқ а ие болғ ан бағ дарлама ұ станымы – химиялық заттар бір- бірімен тығ ыз байланысты ұ ғ ымдар жү йесінен тұ рады, оларды жете тү сінбейінше, ғ ылымның мазмұ нын игеруге толық мү мкіндік болмайды. Сондық тан орта мектептің биорганикалық, органикалық, жалпы химия курсын мең геруде жаң а бағ дарламаның оқ у-тә рбиелік маң ызы зор. Мұ ны тө мендегі берілген жаң а бағ дарлама мазмұ нынан айқ ын кө руімізге болады.