Тақырып 7. Атмосфераның химиялық экологиясы

Атмосфера – ауа, химиялық қ оспаларменсубуынан тұ ратынкү рделі жү йе. Ол биосферадағ ы физико-химиялық жә не биологиялық процестердің жү руінің шарты жә не литеорогиялық режімнің маң ызды факторы. Атмосферадағ ы жекелеген компоненттердің қ атынасы оның радиацияғ а, жылу жә не су режиміне, ө здігінен тазартуғ а қ абілетін анық тайды.Атмосфераның газдық қ ұ рамы, су буы жә не ә р тү рлі қ оспалар жер бетіне кү н радиациясының ө ту дең гейін жә не жер маң ы кең істігіндегі жылуды ұ стап тұ руды анық тайды. Егер атмосферада қ оспалар болмаса, онда жер бетіндегі орташа жылдық температура + 15 С емес -18 С болар еді.

Атмосфераның маң ызды қ асиеттеріне оның жылдам араласуы мен ү лкен ара қ ашық тық қ а орын ауыстыруы, басқ а сфералармен ә сіресе мұ хитпен байланысы жатады мұ хитпен жанасуы нә тижесінде мұ хит атмосферадағ ы кө міртегінің қ ос оксиді (СО₂) мен оксидін (СО) кү кірттігаз жә не басқ а қ осылыстарды сің іреді. Атмосферадағ ы қ осылыстардың басым бө лігін ө сімдіктер сің іреді жә не зат алмасудың топырақ зонасына кіреді. Жылдам араласқ ыш қ асиетімен оның ластануды таратуы, сонымен қ атар локальды ластануды ғ аламдық ластануғ а айналдырушы фактор болып табылады. Адам атмосфераның ә р тү рлі параметрлеріне жә не қ асиеттеріне, оның химиялық қ ұ рамына, жылу режиміне, орын ауыстыру, радиоактивтілік электромагниттік фон жә не т.б. ә сер етеді.

Адам ауа қ ұ рамына кіретін негізгі химиялық элементтер – азот пен оттегінің концентрациясына елеулі ә сер етпейді. Бұ л газдардың концентрациясының ө згермеуі, олардың концентрациясының жоғ ары (азот -78, 09, оттег 20, 95) болуына байланысты. Бірак мұ ны біз кө мір қ ышқ ыл газының атмосферада аз (0, 03 %) болуы жағ дайында келіп тү скен мө лшерінің анағ ұ рлым жоғ ары болуына байланысты.

Сонымен қ атар атмосфераның міндетті емес заттарының концентрациясы елеулі ө згерістерге ұ шырауда бұ ларғ а ең алдымен кө птеген ластаушылар, соның ішінде тіршілік ү шін бө где (ксенобиотиктер) заттар жатады. Адам қ ызметінің нә тижесінде атмосферағ а атмосфера ү шін бө тен немесе атмосферағ а тә н заттардың концентрациясының ө згеруіне байланысты ластанушы зат болып табылатын жү здеген заттар келіп тү седі. Мысалы, СО₂ атмосферағ а шығ арылатын химиялық заттардың ішінен бірінші орында кө мірқ ышқ ыл газы тұ р. Бұ л қ осылыс ұ зақ ө мір сү реді жә не атмосферағ а жиналуғ а қ абілетті.

Кө міртегі (I) оксидінің кө п мө лшері ө те қ ауіпті, бірақ ол тұ рақ сыз жә не жылдам СО мен басқ ада қ осылыстарғ а айналады.

Химиялық белсенділігінің жоғ ары жә не тұ рақ ты кө п мө лшерде 150-200 милион тонна (жылына) шығ арылуына байланысты кү кірт длаксиді (SO) немесе кү кіртті ангидридтің қ ауіптілігі зор. Ол ө ткір иісі бар, тү зсіз газ. Оның сумен қ осылыстары адам мен жануарлардың тыныс алу жолдарын тітіркендіріп, зақ ымдайды. Ұ зақ уақ ытқ а созылғ ан улану қ ан айналымның бұ зылуымен ө лімге ә келіп соқ тыруы мү мкін.

Кү кіртті газ ә сіресе ө сімдік ү шін қ ауіпті. Олар жануар мен адамғ а қ арағ анда бұ л газғ а ө те сезімтал. Ө сімдік газдың алардың бетіне қ ұ рғ ақ қ ону немесе қ ышқ ыл жауыншашынмен келіп тү су нә тижесінде зақ ымданады.

Бұ л газ қ азіргі кездегі қ оршағ ан ортаның ә р тү рлі элементтері мен биотасына ә серіне байланысты бірінші орында тұ рғ ан ә лемде тұ рғ ан ластаушы.

Кү кірт пен оның қ осылыстары атмосфера табиғ и жә не антропогенді ә сер нә тижесінде шығ арылады. Кү кірт пен оның қ осылыстарының атмосферағ а табиғ и жолмен шығ арылуының 3 негізгі кө зі бар.

1.Сульфаттардан оттегінің ано робты сульфатредукциялаушы микроорганизмдердің кө мегімен бө лініп шығ уы нә тижесінде кү кірт бос кү йінде кө мірсутекке тотық сызданғ ан кү йде болады;

2.Вулкандардың қ ызметінің нә тижесінде бұ л кезде кү кіртті ангидрид кү кіртсутек немесе бос кү йінде бө лініп шығ ады.

3.Мұ хиттардың бетінен су тамшыларының булануы нә тижесінде; Бұ л кезде кү кірт негізінен салыстырмалы тү рде зиянсыз сульфаттар тү рінде болады.

Атмосферағ а антропогенді кү кірттің келіп тү суі отынды жағ умен байланысты. Қ оң ыр кө мірді SО₂ ө те кө п. (10-15%-ғ а дейін) калориясы кө мірде кем, мұ най мен табиғ и газда одан да кем.

Кү кіртті газдың біраз мө лшері атмосферағ а кү кіртті кендерді ө ң деу нә тижесінде шығ арылады. (темір, никель, мыс жә не т.б.). Мысалы ФРГ- де кү кіртті ангридтің 63 % ғ а жуығ ы қ оршағ ан ортағ а энергетикадан, 23% ө неркә сіптен 10%-ы – тұ рмыстық жә не ұ сақ тұ тынушылар қ алдығ ы шамамен 5%- ы транспорт есебінен шығ арылады.

Атмосфераны басқ а ластаушыларының ішінен азот тотық тарының, кө мірсулардың бензо (а) пирен, хлор, фтор жә не басқ а қ осылыстардың маң ызы зор. Бұ лардың кө пшілігі жылу балонының ө згеруі (кө міртегі қ ос оксиді, азот тотық тары, метан, фреондар жә не т.б.) немесе озонның бұ зылуы (фреон, азот топырақ тары) арқ ылы ә сер етеді.