Тақырып 5. Қоршаған ортаның токсиканттары

Қ оршағ ан ортаның мә селесі кө біне органикалық емес заттардың теріс ә серіне байланысты. Олардың арасында ең ү лкен экологиялық қ ауіпті металдар жә не олардың қ осылыстары, сонымен қ атар кү кірт диоксиді мен азоттың оксиді тудырады. Соң ғ ыларының ә сері атмосфераның экологиялық химиясы бө лімінде кө рсетілген. Тірі жасушағ а тү скен металдың бұ л қ осылыстары алдымен кейбір қ арапайым химиялық реакцияны орындайды, сосын биологиялық молекулалар мен қ ұ рылымдардың кү рделі ө зара ә серлесуі байқ алады.

Метабализмнің ә ртү рлі процестеріне металдардың толық бір тобы қ атысады. Бұ л металдар тірі ағ залар ү шін ө те маң ызды болып табылады. Осылай, мысалы, темір мен мыс-ағ задағ ы оттегіні тасымалдаушылар, натрий мен калий жасушалық осмотикалық қ ысымды реттейді, магний мен кальций (жә не басқ а да кейбір металдар) биологиялық катализаторлар энзималарды белсендіреді. Кө птеген металдар нақ ты қ осылыстар тү рінде медицинада дә рілік жә не диагностикалық қ ұ ралдар ретінде қ олданыс тапқ ан. Қ алғ андары тірі ағ залар ү шін пайдалы емес жә не олардың артық ү лесі қ ауіпті ә сер етеді. Металдарды у ретіндегі белсенділігі кө біне олардың ағ зада тү скен кездегі формасына байланысты болады. Осылай, бә ріне белгілі мышьяк ү ш валентті кү йінде улы да, бес валентті кү йінде улы емес. Ал мышьяктың қ осылысы- мү лдем улы емес, ал кейбір тең із балық тары мен шаянтә різділердің ағ засында кездеседі, содан тікелей адам ағ засына тү седі.

Цинктің кү нделікті қ ажеттілігі 10-15 иг-ды қ ұ райды, бірақ одан кө п болса, ол ағ зағ а теріс ә сер етеді. Алайда ионы нуклейнді қ ышқ ылдар мен липидтермен жұ лынатын фосфатты топтармен жақ сы ү йлеседі. Нә тижесінде ионы улылығ ы аз форманы қ абылдайды жә не ағ задан оң ай шығ арылады.

Барий-тірі жасуша ү шін қ олайсыз металл, бірақ барий сульфаты суда ерімейді жә не ағ задан ешқ андай ә серсіз шығ арылады, бұ л оны қ арын-асқ азанды рентгенді зерттеулер кезінде қ олдануғ а мү мкіндік берді. Сынап бір валентті қ осылыстар тү рінде ағ зағ а ешқ андай теріс ә сер етпейді. Мысалы, каломель еш улы емес, бірақ екі валентті ионы сынап буы секілді улы ә сер етеді. Металдардың биологиялық белсенділігі олардың жасуша мембранасын бү лдіру, кедергілердің ө ткізушілігін арттыру, ақ уыздармен байланысу, ағ заның бұ зылуына ә келетін кө птегн ферментті жү йелерді тұ йық тау, жабу қ абілетіне байланысты.

Улылық дә режесі бойынша барлық металдарды ү ш топқ а бө луге болады:

1.Улылығ ы жоғ ары металдар - сынап, уран, индий, кадмий, мыс, таллий, мышьяк, алтын, ванадий, платина, бериллий, кү міс, цинк, никель, висмут;

2.Улылығ ы шамалы металдар - марганец, хром, палладий, қ орғ асын, осмий, барий, иридий, кобальт, галлий, молибден, скандий, сурьма, радий, лантон, лантаноидтар;

3.Улылығ ы аз металдар-алюминий, темір, германий, кальций, магний, стронций, цезий, рубидий, литий, титан, натрий.

Металдар ә р ретте олардың улылығ ының азаю шамасы бойынша орналасқ ан. Егер иондарының улылығ ы бірлік деп қ абылдасақ, онда сынап ионының улылығ ы 2300 есе жоғ ары болады.

Биоцид ретіндегі сынап. Сынаптың қ ауіпті қ осылыстары тірі ағ залардың ө мір сү ретін ү ш ортасында да кездеседі. Тірі ағ залар осы улы элементтердің бір ортадан екіншісіне тиімді тасымалдануына кө мектеседі.