Диоксиндер және олардың қосылыстары.

Ксенобиотиктер - тірі ағ зағ а бө тен, жат заттар. Диоксиндер - ароматты ядродан тұ ратын полихлорланғ ан қ осылыстар - суперэкотоксиканттар болып табылады. Қ азіргі кезде адамның шаруашылық қ ызметінің нә тижесінде биосферада адам ү шін жат болып табылатын қ осылыстардың немесе ксенобиотиктердің кө птеген тү рлері айналуда жә не олардың кө бінің улылығ ы жоғ ары.

Органикалық ластаушы - қ осылыстардың ішінен адам ү шін қ азір жә не болашақ та ең қ ауіптілері ерекшеленген. Бұ лар ең алдымен полихлорланғ ан диоксиндер, дибензофурандар жә не басқ а да хлор қ ұ рамдас органикалық қ осылыстар. Жоғ ары улылығ ынан оларды ластаушы заттардың ерекше класы экотоксиканттарғ а немесе суперэкотоксиканттарғ а жатқ ызады. Диоксиндер табиғ и ортада хлорорганикалық қ осылыстардың ө ндірісі басталғ аннан бергі ондағ ан жылдар бойы кездесуде. Оларда адам мен жануарларғ а биологиялық ә сер етудің кең спектрі бар.

Диоксиндер аз мө лшерде мутагенді ә сер тудырады, тірі ағ занаң кейбір ферменттеріне қ атысты ингибирлеуші жә не индуцирлеуші ә рекет ететін кумулятивті қ абілетімен ерекшеленеді, адамда ә ртү рлі ксенобиотиктерге аллергиялық сезімталдығ ын арттырады. Мың дағ ан улы қ оспалармен салыстырғ анда да олардың қ ауіптілігі ө те ү лкен.Бұ л қ осылыстар тобының ә рекетінің кешенді сипаты қ орғ аныс қ абатын басады, мү шелерді улайды жә не ағ заны ә лсіздендіреді. Табиғ и ортада бұ л суперэкотоксиканттар ө те шыдамды жә не табиғ и ортада ұ зақ уақ ыт ө згеріссіз қ ала алады. Олар ү шін улылық тың шегі жоқ, ал ШМК тү сінігі мә нін жоғ алтады. Адам ағ засы диоксиндерді ауа, су, сонымен бірге тағ амдық ө німдер арқ ылы қ абылдайды. Олар майларда жиналады жә не аспаздық ө ң деу кезінде бұ зылмай, ө здерінің улылық қ асиеттерін сақ тайды.

Диоксиндердің биосферадағ ы экологиялық жолдары. Жиырмасыншы ғ асырдың 30-ж адамдардың кү шті антисептиктер - хлорфенолдардың ә серінен ауыру туралы алғ ашқ ы мә ліметтер пайда болды. Сол кезде ауру осы негізгі ө німмен тікелей ә серлесуден болады деп қ ате ойлады, диоксиндердің ә сері туралы мә ліметтер болмады. Вьетнамдағ ы соғ ыс (1962-1971) кезінде америкалық ә скерлер партизандармен кү ресте дефолианттарды кең інен пайдаланды. Дефолиант талдағ ы жапырақ тардың тү суін жылдамдатады.agent orange – сарғ ылт реактив. Джунгли ү стінде барлығ ы 57 мың тонна препарат шашылғ ан, оның ішінде қ оспа тү рінде 170кг-ғ а дейін диоксин болғ ан. Қ азір бұ л дефолиант 2, 4-Д 2, 4-дихлорфеносірке қ ышқ ылы деген атпен белгілі.

Бірнеше жылдан кейін Севезо қ аласындағ ы химиялық зауытта апат болды, соның нә тижесінде 2, 4, 5-ү шхлорфеносірке қ ышқ ылының жү здеген тоннасы ө неркә сіп аумағ ына тарады. Кө птеген адамдар мен ауыл шаруашылығ ының жануарлары қ айтыс болды. Онда 3-5кг диоксин болғ ан, ол туралы онда белгісіз еді.

Осы оқ иғ алардан кейін диоксиндер туралы белгілі болды. Диоксиндердің кей препараттар қ ұ рамында бар екендігі туралы, олардың экожү йелерде жинақ талуы туралы ақ параттар шық ты. Диоксиндер автомобильді транспорттардың тү тінінен, қ алдық ты ө ртеу ө німдерінен, ә йелдердің емшек сү тінен целлюлозды-қ ағ азды ө неркә сіптің қ алдық тарынан табыла бастады. Диоксиндер жә не қ ұ рылымы сондай қ осылыстар адамзат ө ркениетінен шығ ып, биосферағ а беріліп жатыр деуге болады.

Ескеретіні 400 жыл бұ рын қ атып қ алғ ан эксимостардың қ азіргі Чили аумағ ынан табылғ ан ү ндістердің мумияларының денесінен ең аз мө лшердегі болса да диоксиндер табылмады.Олар қ азіргі ө ркениеттің туындысы, ө неркә сібі дамығ ан елдердегі адамның шаруашылық қ ызметінің нә тижесі.

Диоксиндердің физико-химиялық қ асиеттері. Дибензо-п-диоксиндері қ ұ рылымында ө зара екі оттегілік кө пірмен байланысқ ан екі ароматтық сақ инасы бар гетероциклдік полихлорланғ ан қ осылыстарғ а жатады. Оларғ а ұ қ сас дибензофурандарда бір оттегі атомы бар. Туыстас полихлорланғ ан бифенилдерде екі ароматтық сақ ина кә дімгі химиялық байланыспен жалғ анғ ан.3 жә не 4 қ осылыстары балқ у температурасы олардың қ ұ рылымындағ ы хлор атомдарының санына тә уелді болатын тү ссіз кристалдық заттар болып табылады. Олар органикалық еріткіштерде жақ сы ериді жә не суда мү лдем ерімейді, алайда хлор атомдары артқ анда оның ерігіштігі тө мендейді. Барлық қ осылыстары жоғ ары химиялық шыдамдылығ ымен сипатталады. Жоғ ары липофилдікпен қ атар, яғ ни органикалық еріткіштерде еру май жә не май тә різдес қ абаттарда жиналу қ абілеті, диоксиндер топырақ, кү л, тү птік шө гінділердің бө лшектеріне жоғ ары адгезиясына ие.Диоксиндер бү л бө лшектерде концентрацияланады да, судан топырақ қ а, сосын микроағ заларғ а кө шеді.Бұ ғ ан су ортасында органикалық емес тұ здар болса, онда қ абатталу ә сері де кө мектеседі. Осылай диоксиннің 2, 3, 7, 8- тетраизомерінің топырақ -су жә не биомасса- су жү йесінде бө ліну коэффициенті сә йкесінше: 23000 жә не 11000, бұ л диоксиндердің топырақ пен биомассада кө п екенін кө рсетеді.Максимум улылық қ а 2, 3, 7, 8 - тетрахлордибензодиоксин, сосын 1, 2, 3, 7, 8-пентахлор дибензодиоксин ие. Оларғ а фуранды реттің туындылары да жақ ын, соның ішінде 2, 3, 7, 8-ТХДФ жә не оның С15-изомері.Бұ л қ осылыстардың улылығ ы, мысалы, кең танылғ ан ДДТ-ғ а қ арағ анда біршама жоғ ары.

АҚ Ш-та бала емізетін аналардың сү тіндегі ДДТ-ның концентрациясы ШМК-дан 4 есе артқ анда ДСҰ (денсаулық сақ тау ұ йымы) ДДТ-ғ а тыйым салды. Тыйым салудың реті: Жаң а Зеландия, КСРО, Венгрия, Швеция; Дания; Финляндия жә не т.б.Бұ л тыйым салудан ауытқ улар болды. КСРО-да энцефалитті бү ргемен кү ресте тайганы кө п уақ ыт ДДТ-мен улап жү рді.ДДТ-ны қ азір Австралияның, Қ ытайдың кей штаттарында жеміс ағ аштарын тозаң дандыру ү шін пайдаланады.ДДТ-ны бұ рынғ ыдай Индия жылына 4200 тоннағ а дейін ө ндіреді.

ДДТ жыныстардың инверсиясын туғ ызады. Калифорнияда шағ алалардың қ орында ұ яларын ДДТ-мен ө ң деген соң ә йел жыныстылары 4 есе кө п болғ ан. Шағ алалардың жұ мыртқ алаларына ДДТ сепкенде еркек жыныстылары ә йел жынысына ауысқ ан. Адамда ДДТ миына ә сер етеді, мидың қ алыпты қ ызметі бұ зылады.ДДТ миғ а жү йкелік- паралитиктік у секілді ә сер етеді.

2, 3, 7, 8-ТХДД кешені рецептормен бірге адамның 16-шы хромосомасындағ ы генді басуғ а қ атыса алады, ал бас ферментті - монодионоксиредуктозды дамытады. Диоксиндер жасуша ядросындағ ы тироксинді рецепторғ а жақ ын, бұ л оның ядрода жинақ талуына алып келеді. Яғ ни диоксиндердің ә рекеті эволюция барысында таң далғ ан, бір типті белсенді центрі бар ақ уыздық рецепторлармен іске қ осылатын тірі жасушаның реттеуші механизмдеріне бағ ытталғ ан.