Азоттың айналуы

Ө те ү лкен кү рделілігіне қ арамастан, бұ л айналу жылдам жә не кедегісіз орындалады. 78% азоттан тұ ратын ауа бір уақ ыттан жү йенің ү лкен қ оймасы жә не қ орғ аныс қ ақ пағ ы болып табылады. Ол азот айналымын ү здіксіз жә не ә р тұ рлі формаларда қ оректендіріді. Азот циклі келесіде кө рсетілген. Оның басты рө лі мынада: ол ағ заның ө мірлік мә ні зор маң ызды қ ұ рылымдары ақ уызбың амин қ ышқ ылдарына жә не нуклейнді қ ышқ ылдардың қ ұ рамына кіреді. Тірі ағ залардың азоттың барлық белсенді қ орының 3%-і бар. Ө сімдіктер 1%-ғ а жуық азотты тұ тынады, оның айналым уақ ыты 100 жылды қ ұ райды.

Азот қ ұ рамдас байланыстар продуцент ө сімдіктерден консументтерге кө шеді, олардан органикалық қ осылыстардан аминдерді бө ліп алғ ан соң азот аммиак тү рінде бө лінеді.

Ә рі қ арай аммиак азотының қ ышқ ылану процесінде ө сімдіктердің тамырларына қ орек болатын нитраттар тү зіледі. Нитриттер мен нитраттардің бір бө лігі денитрификация процесінің нә тижесінде атмосфкрағ а енетін моллекулалық азотқ а дейін қ алпына келеді. Бұ л барлық химиялық тү рленулер топырақ тағ ы микроағ залардың ө мір сү руінің нә тижесінде ғ ана мү мкін. Бұ л ғ ажап бактериялар азот фиксаторлары ө з демдерінің энергиясын атмосфералық азотты ікелей мең геру жә не протиттерді синтездеу ү шін пайдалануғ а қ абілетті. Осындай жолмен топырақ қ а жыл сайын 1 га/ғ а 25 кг азотқ а жуық енгізіледі. Алайда ең тиімді бактериялар ө сімдіктердің тамырында дамитын сабандағ ы тау ө сімдіктерімен сембиозда ө мір сү реді.

Сабандар ыдырағ анда қ ұ рылғ ан азот лизосферада ү немі диффундап отырады. Сосын азот ө сімдіктің жер бетіндегі бө лігіне тү седі. Осының арқ асында ағ аш протейндерге ө те бай жә не шө ппен қ оректенетін жануарлар ұ шін ө те пайдалы. Киевер мен Люцерн мә дениеттеріндегі осылайша жинақ талғ ан жылдық қ ор 150-140 кг-ды қ ұ райды. Мұ ндай бактериялар ағ аштардан басқ а Rublaceae тұ қ ымдастарының ө сімдіктерінің жапырақ тарында, сонымен қ атар актинамицидтер азот шығ аратын ольханың тамырларында ө мір сү реді. Су ортасында – бұ л кө к балдырлар.

Азот ә р тү рлі кө здерден тамырғ а нитраттар тү рінде келеді, тамырды іріктеледіде протейндердің синтезі ү шін жапырақ тарғ а тасымалданады. Протеиндер жануарлардың жә не кейбір бактериялардың азоттық қ орегінің негізі болып табылады. Ө лгеннен соң органикалық заттарды ыдырататын ағ залар азоты органикалық қ осылыстардан минералды қ осылыстарғ а ауыстырады. Биоредуценттердің ә р тобы осы процестің белгілі бір бө лігіне маманданады. Тізбек аммиак қ ұ райтын аминноқ ұ раушы ағ залардың қ ызметімен аяқ талады. Аммиак ә рі қ арай нитрификайия цикліне кіреді: Nitrosomonas оны нитриттерге дейін қ ышқ ылдандырады, ал Nitrobarter нириттерді нитраттарғ а айналдырады.

Қ азіргі уақ ытта адам азоттың айналымына кү шті ә сер етуде. Бір жағ ынан, азотты тың айтқ ыштарды жаппай ө ндіру жә не оларды пайдалану нитраттардың шамадан тыс жиналуына алып келеді. Ө рістерге тың айтқ ыштар тү рінде тү сетін аот егінді бө лектеу, тазалау жә не денитрификация ә серінен жоғ алып жатыр. Екінші жағ ынан, аммиактің нитраттарғ а тү рлену жылдамдығ ы тө мендегенде аммонийлі тың айтқ ыштар топырақ та жиналып қ алады. Топырақ ты ө неркә сіп қ алдық тарымен ластағ анда микроағ залардың қ ызметі тоқ татылуы мү мкін. Алайда бұ л процесті ақ ырғ ы сипатта болады. ЖЭС, транспорт, зауыттарда отынды жағ у кезінде атмосферағ а азот оксидтерінің тү суінің мә ні оданда зор.