Тақырып 1. Экологиялық байланыстардың химиялық негіздері

Экологиялық химия пә ні

Пә ні бойынша оқ у-ә дістемелік кешені

ГЛОССАРИЙ

Аэробиосферада ауа қ абатында ө мір сү ретін организмдер тіршілік етеді.

Биосфера – тірі организмдердің тіршілік ететін ортасы.

Биогендік миграция – тірі организмдердің тіршілік ету есебінен жү ргізіледі.

Гидросфера – атмосфера мен жер қ абатының аралығ ында орналасқ ан жердің су қ абаты.

Гидробиосфера – бұ л бү кіл ә лемдік сулар, онда гидробионттар тіршілік етеді.

Геобиосфера - геобионттардың негізгі тіршілік ететін ортасы, жердің қ атты қ абығ ы.

Ксенобиотиктер – тірі ағ зағ а бө тен, жат заттар. Диоксиндер - ароматты ядродан тұ ратын полихлорланғ ан қ осылыстар - суперэкотоксиканттар болып табылады.

Қ оршағ ан ортаның ластануы - табиғ атқ а тә н емес агенттердің енуі немесе бар заттардың концентрациясының артуын, санның нә тижесінде қ олайсыз ә серлер туғ ызуы.

Литосфера – терең деген сайын зат ауданы кіші сфераларғ а ауысатын Жердің сыртқ ы қ атты қ абық шасы.

Мониторинг – қ оршағ ан ортаның антропогенді факторлердің ә серінен кү йінің ө згеруіне болжам, бағ а жә не бақ ылаулардың кешенді жү йесі.

Техногендік миграция – адам қ ызметінің техногендік ә сер етуі.

Тірі ағ заны қ оршағ ан орта – ол ө зі тікелей жә не жанама қ атынаста болатын табиғ и денелер жә не қ ұ былыстар.

Фосфор – бұ л адамның тіршілігін қ амтамасыз ететін ө мір тізбегіндегі ә лсіз буыны.

ДӘ РІС САБАҚ ТАРЫ

Тақ ырып 1. Экологиялық байланыстардың химиялық негіздері

Тірі ағ заны қ оршағ ан орта – ол ө зі тікелей жә не жанама қ атынаста болатын табиғ и денелер жә не қ ұ былыстар. Тірі ағ зағ а жанама жә не тікелей ә сер ететін орта жағ дайы экономикалық факторлар деп аталады. Орта экономикалық факторлардың бірнеше классификациялары бар. Ең қ арапайым жә не классикалық болып табылатыны факторлардың екі категорияғ а бө лінуі: абиотикалық жә не биотикалық.

Абиотикалық факторғ а климатты жарық температура ылғ алдылық ауа қ озғ алысы, қ ысым, эдафогенді, механикалық қ ұ рам, сыйымдылық, ауа ө ткізгіштік тығ ыздық ораграфиялы рельеф, тең із дең гейінен биіктік экспозиция склона, химиялық - ауаның газды қ ұ рамы ортаның тұ зды қ ұ рамы, концентрация қ ышқ ылдық жә не топырақ ерітінділерінің қ ұ рамы кіреді.

Биотикалық факторларғ а: фитогенді, зоогенді, микробиогенді жә не антропогенді фактор жатады.

Организмдердің ә ртү рлі орта факторларына бейімделу реакциялары сол факторлардың тұ рақ тылық дә режесімен анық талуымен А.С Манчерский экологиялық факторлардың тү пкі классификациясын ұ сынды. Бұ л:

- маусымдық ауысымғ а жә не жердің айналу периодына тә уелді бірінші периодты фактор.

- бірінші периодтың нә тижесі ретінде екінші периодты факторлар (ылғ алдылық, жауын-шашын, ө сімдік тағ амдарының динамикасы еріген газдардың судағ ы қ ұ рамы).

- дұ рыс периодтық қ а ие емес периодты емес факторлар (эдафикалық қ атынас, ә р тү рлі тү рлердің қ атынастары) антропогенді жерлер, топырақ -грунтт факторлар.

Тірі ағ зағ а абиотикалық факторлар химиялық компоненттерінің ә сері бө лек факторлар амплитудасының мү мкін ауытқ у жоғ ары жә не тө менгі шекараларының болуымен яғ ни тіршілік етудің белгілі режимімен кө ретіледі. Қ айсыбір фактордың шегі кең болғ ан сайын тұ рақ тылық жоғ ары немесе ағ заның таланттылығ ы. Концентрациясы минимум элемент ө сімдік дамуының факторы болып табылады. Ол Ю.Либихтің минимум заң ымен анық талады. Либих химик, органик агрохимияның негізін салушылардың бірі. Ө сімдіктердің миниралды қ оректену теориясын шығ арды. Мысалы: бір ө сімдік қ оректерінің негізгі элементі біреу сол топырақ та аз болады. Бір культураны отырғ ызу нә тижесінен оның қ оры таусылғ анда басқ а элементтер жеткілікті болса да ө сімдіктер ө сімі тоқ талады. Либих заң ы тек жағ дайда қ олданылады. Фактордың қ атынасын ескеру қ ажет. Жоғ ары концентрацияда немесе бір заттың мү мкін болуы немесе басқ а фактордың ә рекеті минералды қ оректену ә лементтінің қ олдану жылдамдығ ының ө згерту мү мкін.Кей жағ дайларда ағ за процент элементті ө зіне химияны жауынымен ауыстыруғ а қ абілетті. Егер ө сімдік жарық жерде ө ссе, оларғ а цинк аз мө лшерде керек, ал стронций кө п жерлерді мекендейтін молекулар біртіндеп тұ рғ ызу кезінде онымен кальциді алмастырады.

Ортаның экологиялық факторлары тірі организмдерге ә р текті ә сер етуі мү мкін.

1.Биохимиялық жә не физиолгиялық функцияларғ а ө згеріс ә келетін тітіркендіргіштер. Мысалы ауаның жоғ ары температурасы сү тқ оректілерде тер бө лінудің артуына жә не денелердің салқ ындауына алып келеді.

2.Белгілі жағ дайда тіршілік етудің басымсыздығ ынқ амсыздандыратын шектегіштер (мысалы қ ұ рғ ақ аудандарда ылғ алдылық жетіспеуі, онда организмдердің, мысалы қ ұ рғ ақ аймақ тарда ылғ алдылық тың жетіспеуі онда организмдердің ө туіне тө теп береді.

3.Ағ заларда анатомиялық жә не морфологиялық ө згерістерге ә келетін модификаторлар (мысалы кейбір елдердегі индустриалды аймақ тардағ ы ортаның шаң мен ластануы) ауылдық жерде ө зінің ашық рең ін сақ тағ ан кө гілдір кө белектің қ ара рең алуына ә келеді.

4.Ортаның басқ а факторлардың ө згерісін куә ландыратын дабылдар. Экологиялық фактордың ағ заларғ а ә сері негізнде жалпы заң дылық тар қ атары кө рсетіледі. Оптимум заң ы-факторлардың ағ зағ а (ә сері негізінде жалпы) заң ды немесе теріс оның ә сер ету кү шіне теуелді фактор ә серінің жеткіліксіз немесе артық болуы особтардың ө міршең дігінде тең дә режеде терістігінде кө рсетіледі. Экологиялық факторлардың жағ ымды ә сер ету кү ші оптимум заң ы деп аталады. Бір тү рлер ал ауытқ уды, кең кө лемде басқ алары тар кө лемде ө ткереді.