Фосфордың айналымы

Фосфор ө з айналымын жердегі экожү йелерде цитоплазманың маң ызды жә не қ ажетті қ ұ рамдас бө лігі ретінде жасайды: биоредуценттер ө лген ағ залардағ ы фосфордың органикалық қ осылыстардың ө сімдіктердің тамыры ө айта тұ тынатын фосфаттарғ а минералдайды. Тау жыныстарында бұ рың ғ ы геологиялық кезең дерден жинақ тлып келе жатқ ан фосфордың кө п қ орлары бар: бұ зылу процесінде бұ л жыныстар фосфаттарды жердегі экожү йелерге береді; алайда фосфаттардың кө п бө лігі су айналымына қ осылып кетеді де олар сумен араласады, су оларды тең іздер мен мұ хиттарғ а қ ұ йылады. Мұ нда олар тұ зды суды байытады, фитопланктондарды жә не солармен байланысқ ан қ оректік тізбектерді қ оректендіреді. Сосын қ атқ ан қ алдық тармен бірге фосфаттар мұ хит тү біне батады. Оның бір бө лігі терең дігі шө гінділер арасында жоғ алады, қ алғ ан бө лігі жерге тең із қ ұ старының кө мегімен қ айта келеді. Мұ нда пуано туралы айтылады. Перу жағ асында мол шө гінділер қ азіргіге қ арағ анда, бұ рын тң із қ ұ стары оны жинақ тауда ү лкен рө л атқ арғ анын кө рсетеді.Фосфорды балық аулаумен де қ айтаруғ а болады. Балық ты бү кіл ә лемде тың айтқ ыш ретінде соның ішінде кү ріш егуде пайдаланады. Осындай жолмен жыл сайын 60 мың тонна фосфор айналымғ а қ айтарылады деп есептелінеді, алайда бұ л жыл сайын алыаын жә не тың айтқ ыш ретінде пайдаланғ ан кезде тез жоғ алатын 2 млн тонна фосфаттың шығ ынын толтырмайды. Ертеме кеш пе бұ л қ ауіпті болып шығ ады. Фосфор – бұ л адамның тіршілігін қ амтамасыз ететін ө мір тізбегіндегі ә лсіз буыны.

Бізге кө міртегі, азот, сутегі, оттегі, фосфор, кү кірт тірі ағ заларды қ ұ райтыны белгілі. Алайда бұ л ағ залар кө птеген басқ а элементтер металдардың катиондарының жеткілікті мө лшерінсіз ө мір сү ре алмайд. Олардың ішінде калий, кальций, магний, макроэлементтер тобына жатады, себебі олар кө п мө лшерде қ ажет болады; алайда темір, бор, цинк, мыс, марганец, молибтен, кобальт, хлор анионы секілді элементтер микроэлементтерге жатқ ызылажы жә не олар аз мө лшерде қ ажет.

Қ ұ рғ ақ та биогенді элменттердің (катиондардың) басты кө зі топыақ болып табылады, ол оларды аналық жыныстардың ыдырау, бұ зылу процесінде алады. Катиондар тұ ө ымда іріктеліп, ө сімдіктің ә р тү рлі мү шелеріне бө лініп, жапырақ та жинақ талады, яғ ни қ орек тізбегінднгі келесі реттегі ө сімдікті тұ тынушы жануарлардың қ орегіне кетеді. Ө лген ағ залардың минералдануы биогенді катиондрды топырақ қ а қ айтарады, цикл ү здіксіз жалғ аса беруге қ абілетті секілді болады. Алайда топырақ та жаң быр сілтірендіреді, жаң быр суы катиондарды жер асты ағ ыны, сонымен қ атар беттік ағ ынның ө зендердің, тең іздердің жү йесіне, кейде кө п мө лшерде шығ арады. Сілтілендіру автокаталитикалық процесс: ол дамығ ан сайын топырақ коллоидтарры бұ зыла береді. Ауыл шаруашылық мақ сатта ормандар кесіліп немесе ө ртелсе, онда осындай жолмен минералданғ ан биогенді заттардың қ орын жаң быр шайып, топырақ ө з қ ұ нарлығ ын жояды. Егер онда егін геуді уақ ытша тоқ татса, онда ол орианғ а екінші, тағ ы бір ө мір сыйлайды, бірақ бірінші қ оғ амдастық қ а қ арағ анда биомассасы аз болады. Мұ ндай операцияларды қ айталағ ан сайын топырақ тың бетіндегі ө сімдіктер азайып, биомасса кішірейе береді. Алдымен саванне, сосын дала ақ ырында шө л дала пайда болады.Яғ ни минералды катиондардың айналуында кө міртегі мен азот циклдері бірге жү реді.Басқ а ендіктерде ыдыраудың салдары дә л осындай емес, бірақ ағ аштарды кесу, тү птерді жұ лу, нә тижесінде гумус қ оректік заттар ресурсы бұ зылады. Одан айналым, оның толық тығ ы бұ зылады: шө лейтке кө шу, ө сімдіктің жә не биоиасса қ орының азаюы.

Егер кесілген ағ аштарды орманнан тазартып алып кетсе, онда қ ұ нарсыздану ондай кү шті болмайды, ал егер тү бірімен алынса, онда ол кө п кальций жоғ алады. Жасы 100-жылдық ормандардағ ы элементтердің бө ліну диаграммасы қ ызық ты.