Вучэбныя задачы. Вызначыць палітычнае і ваенна-стратэгічнае значэнне перамогі савецкіх войск у Сталінградскай і Курскай бітвах.

Вызначыць палітычнае і ваенна-стратэгічнае значэнне перамогі савецкіх войск у Сталінградскай і Курскай бітвах.

Ахарактарызаваць ролю антыгитлераўскай кааліцыі ў Другой сусветнай вайне.

Пашырэнне маштабаў Другой сусветнай вайны. Перамогі саюзных войск у Афрыцы, Міжземнамор`і і на Ціхім акеане. Паражэнне нямецка-фашысцкай арміі пад Масквой мела важныя палітычныя і стратэгічныя вынікі. 1 студзеня 1942 г. 26 дзяржаў падпісалі ў Вышынгтоне дэкларацыю аб сумеснай барацьбе супраць фашысцкага агрэсіўнага блока, да якой у далейшым далучыліся іншыя дзяржавы, якія абавязаліся супрацоўнічаць у вайне да перамогі.

Актыўныя баявыя дзеянні ў пачатку 1942 г. разгарнуліся на Ціхім акеане. Японія акупіравала Малазію, Інданэзію, Філіпіны, Бірму, нанесла буйнае паражэнне англійскаму флоту ў Сіамскім заліве і англа-амерыканскаму флоту ў Яванскай аперацыі, захапіўшы панаванне на моры. Аднак ужо ў маі–чэрвені амерыканцы нанеслі паражэнне японскаму флоту у Каралавым моры і каля вострава Мідуэй і захапілі ініцыятыву.

У Міжземным моры італа-германскаму флоту ўдалося ўстанавіць кантроль на шляхах, якія вялі ў Афрыку. У студзені-лютым 1942 г. італа-германскія войскі разграмілі брытанскія часці ў Лівіі і занялі Бенгазі. У Атлантычным акеане актывізаваліся дзеянні германскіх падводных лодак, якія тапілі англійскія і амерыканскія транспарты, пагражалі зрывам марскіх камунікацый саюзнікаў. Германскі надводны флот і авіяцыя перабазіраваліся ў Нарвегію, перашкоджваючы руху паўночных канвояў у Савецкі Саюз, якія дастаўлялі лендлізаўскія грузы ў СССР. На шляхах іх руху разгарнуліся лютыя марскія і паветраныя баі.

Аднак з вясны 1942 г. суадносіны сіл пачалі змяняцца на карысць антыгітлераўскай кааліцыі. У Афрыцы італа-германскія войскі, у склад якіх уваходзілі 8 італьянскіх і 4 нямецкія дывізіі, у тым ліку 4танкавыя і 2 матарызаваныя, аказаліся не ў стане працягваць наступленне і перайшлі ў раёне Эль-Аламейна да абароны.

Восенню 1942 г., калі асноўныя сілы нямецкай арміі былі звязаны цяжкімі, кравапралітнымі баямі на савецка-германскім фронце, для англа-амерыканскіх войск ствараліся спрыяльныя ўмовы для актывізацыі ваенных дзеянняў у Паўночнай Афрыцы. У канцы кастрычніка – пачатку лістапада 1942 г. 8-я брытанская армія, у склад якой уваходзілі англійскія, аўстралійскія, індыйскія, навазеландскія, паўднёва-афрыканскія, грэчаскія і французскія дывізіі і брыгады, у ходзе двухтыднёвых наступальных баёў зламала супраціўленне італа-нямецкіх войск пад Эль-Аламейнам, нанесла ім вялікія страты і выгнала з Егіпта.

Гэтая перамога брытанскай арміі стала значнай падзеяй для заходніх саюзнікаў. Яна змяніла абставіны ў Паўночнай Афрыцы і на Міжземным моры на іх карысць. Але не варта перабольшваць значэнне гэтай аперацыі, тым больш выдаваць яе як “паваротны пункт у вайне”, ці на словах Чэрчыля “ паварот лёсу ў вайне”.

У час бітвы пад Эль-Аламейнам італьянцы і немцы страцілі 55 тыс. забітымі, параненымі і палоннымі, 320 танкаў і каля 1 тыс. гармат. Агульныя ж страты гітлераўцаў і іх саюзнікаў толькі ў час контрнаступлення савецкіх войск пад Сталінградам (19 лістапада 1942 г. – 2 лютага 1943 г.) склалі больш за 800 тыс. чалавек, 2 тыс. танкаў і штурмавых гармат, 10 тыс. гармат і мінамётаў, 3 тыс. баявых самалётаў.

Лёс вайны ў цэлым, яе паварот вырашыліся на савецка-германскім фронце, дзе дзейнічалі галоўныя сілы фашысцкай кааліцыі, дзе разгрому падвергліся асноўныя буйныя стратэгічныя групоўкі яе войск.

8 лістапада 1942г. амерыканска-англійскія войскі высадзіліся ў Паўночнай Афрыцы. 13 мая 1943г. італа-гермаснкія войскі ў Тунісе капітуліравалі. Іх агульныя страты склалі больш за 300 тыс. салдат і афіцэраў, з іх 30 тыс. забітымі. Ваенныя дзеянні ў Паўночнай Афрыцы закончыліся.

У ліпені-жніўні англа-амерыканскія войскі высадзіліся на востраве Сіцылія і авалодалі ім. 25 ліпеня 1943 г. фашысцкі рэжым у Італіі паў. З верасня яна заключыла перамір`е з саюзнікамі. Выхад Італіі з вайны быў прадрашоны перамогамі Чырвонай Арміі ў Курскай бітве, якая паклала пачатак распаду фашысцкага блока. 13 кастрычніка 1943 г. Італія аб`явіла вайну Германіі.

Ад Масквы да Сталінграда. Поспех, дасягнуты войскамі Чырвонай Арміі ў бітве пад Масквой, неабходна было замацаваць і не даць войскам вермахта перахапіць ініцыятыву ў наступленні. На зіму–вясну 1942 г. Стаўкай Вярхоўнага Галоўнакамандавання ставілася задача разграміць войскі групы армій “Поўнач” і ліквідаваць блакаду Ленінграда. На заходнім напрамку неабходна было акружыць і разбіць у раёне Ржэва і Вязьмы злучэнні групы армій “Цэнтр”, а на поўдні – вызваліць Данбас і Крым.

Аднак неабходных сіл, рэзерваў, а таксама баявой тэхнікі, узбраення, боепрыпасаў для ажыццяўлення такіх грандыёзных задумак не было. Пагэтаму агульнае наступленне не было рэалізавана згодна гэтага плана.

Крайне бязлітасныя і кровапралітныя баі разгарнуліся пад Ржэвам. Заходней Вязьмы вораг змог адрэзаць і акружыць ударную групу 33-й арміі ад асноўных сіл Заходняга фронта, якая два месяцы ва ўзаемадзеянні з кавалерыйскім корпусам генерала П.А. Бялова і партызанамі змагалася з ворагам. Пры прарыве з акружэння большая частка ўдарнай групы разам з камандуючым М.Г. Ефрэмавым загінула.

Няўдачай закончылася спроба прарваць блакаду Ленінграда. Усе атакі войск Волхаўскага і Ленінградскага франтоў былі адбіты, хоць на некаторых участках франты раздзяляла толькі 30 км. Становішча каля 3 млн жыхароў горада было адчаяным. Рабочыя атрымоўвалі па 150 г хлеба, усім астатнім норма была ўстаноўлена па 125 г. Ад холада, голада, хвароб і бамбардыровак у вясну 1942 г. загінула каля 650 тыс. жыхароў. Толькі з прыходам зімы частка прадуктаў харчавання, медыкаментаў стала паступаць па “Дарозе жыцця”, пракладзенай па лёдзе Ладажскага возера. За студзень – люты 1942 г. паток грузаў для блакаднікаў павысіўся. На вялікую зямлю было вывезена звыш 550 тыс чалавек, у асноўным дзяцей і жанчын.

Вясной 1942 г. націск войск Чырвонай Арміі на ворага стаў слабець. Германія пераадолела крызіс, выкліканы крахам плана “Барбароса”. Гітлераўскае кіраўніцтва планавала на лета 1942 г. разграміць Чырвоную Армію яшчэ да адкрыцця саюзнікамі баявых дзеянняў у Еўропе. Ударныя групоўкі ворага 8 мая пачалі наступленне супраць войск Крымскага фронта (камандуючы Дз.Ц. Казлоў). Нягледзячы на ўпартае супраціўленне, савецкія войскі вымушаны былі адступіць. 19 мая праціўнік захапіў Керч, 4 ліпеня пасля 250-дзённай абароны паў Севастопаль. Вораг поўнасцю авалодаў Крымам.

Адначасова з баямі ў Крыме разгарнуліся актыўныя баявыя дзеянні ў раёне Харкава. З мэтай вызваліць горад войскі Паўднёва-Заходняга фронта пачалі 12 мая наступленне на Харкаў. Аднак значная частка войск Паўднёва-Заходняга фронта папала ў акружэнне, вырвацца з якога ўдалося нямногім. Абстаноўка на паўднёвым крыле савецка-германскага фронта змянілася на карысць вермахта і аблегчыла наступленне на паўднёвым напрамку.

З канца ліпеня 1942 г. дзеянні германскіх войск і іх сатэлітаў былі накіраваны на Каўказ і Сталінград. С захопам Каўказа вораг спадзяваўся паралізаваць базы Чарнаморскага флота і ўсталяваць непасрэдную сувязь з турэцкай арміяй. Была праведзена аперацыя пад умоўнай назвай “Эдельвейс”. Бітва за Каўказ працягвалася з 25 ліпеня 1942 г. па 9 кастрычніка 1943 г. Сражэнні вяліся па фронту ад 320 да 1000 км і ўглыб ад 400 да 800 км. У выніку кравапралітных баёў вораг быў разбіты. Яго страты толькі ў перыяд наступальнай аперацыі Чырвонай Арміі склалі каля 300 тыс. салдат і афіцэраў.

Сталінградская і Курская бітвы. Карэнны пералом у вайне. Гітлераўскае камандаванне запланавала на лета 1942 г. новую кампанію на усходнім фронце з мэтай разграміць Чырвоную Армію яшчэ да таго, як англа-амерыканскія войскі пачнуць баявыя дзеянні ў Еўропе. Варта заўважыць, што гэтаму папярэднічалі буйныя няўдачы савецкіх войск. 12 мая наступленне Паўднёва-Заходняга фронту, якое пачалося з мэтай вызвалення Харкава, закончылася катастрофай. 15 мая быў здадзены Керч, 4 ліпеня пасля 250-дзеннай гераічнай абароны быў астаўлены Севастопаль. Абставіны на паўднёвым крыле савецка-германскага фронту рэзка змяніліся на карысць ворага. Часова гітлераўскаму камандаванню ўдалося авалодаць стратэгічнай ініцыятывай і зноў прымусіць Чырвоную Армію перайсці да стратэгічнай абароны.

28 чэрвеня 1942 г. нямецкія войскі перайшлі ў наступленне і прасунуліся на 150—400 км, захапілі Данбас, стварылі непасрэдную пагрозу Паўночнаму Каўказу і Сталінграду. Цаной вялікіх страт ім удалося захапіць Майкоп і Краснадар, падыйсці да перадгор`яў Галоўнага Каўказскага храбта, наблізіліся да нафтаносных раёнаў. Аднак, большага зрабіць яны ўжо не змаглі. Планы ворага па знішчэнню савецкіх войск, захопу багацейшых хлебных раёнаў, крыніц нафты, пранікненню ў раёны Бліжняга і Сярэдняга Усходу былі канчаткова сарваны. План аперацыі “Эдэльвейс” ажыццявіць не ўдалося.

Бітва за Каўказ праходзіла у цеснай сувязі з Сталінградскай бітвай, якая аказала непасрэдны ўплыў на абставіны ў раёне Каўказа. У сваю чаргу, падзеі на Каўказе таксама спрыяльна адбіліся на ходзе і выніку Сталінградскай бітвы. Савецкі ўрад высока ацаніў подвіг воінаў-абаронцаў Каўказа. 1 мая 1944 г. была ўстаноўлена медаль “За абарону Каўказа”, якой былі ўзнагароджаны каля 600 тыс. чалавек, гораду Наварасійску прысвоена ганаровае званне “Горад-герой”.

Галоўнай падзеяй узброенай барацьбы на савецка-германскім фронце ў другой палове 1942—пачатку 1943 г. стала Сталінградская бітва, у якой у розны час удзельнічалі войскі Сталінградскага, Паўднёва-Заходняга, Паўднёва-Усходняга, Данскога і левага крыла Варонежскага франтоў, Волжская ваенная флатылія і Сталінградскі карпусны раён Супрацьпаветранай абароны. Для наступлення на сталінградскім напрамку нямецка-фашысцкае камандаванне спачатку накіравала 6-ю, а з 31 ліпеня і 4-ю танкавую арміі.

Бітва пачалася 17 ліпеня 1942 г. у неспрыяльных для савецкіх войск умовах. Праціўнік пераўзыходзіў іх на сталінградскім напрамку ў асобовым саставе – у 1, 7 разы, у артылерыі і танках у 1, 3 разы, у самалётах больш чым у 2 разы.

Гітлераўцы прадпрынялі некалькі спроб прарваць абарону Сталінградскага фронту, акружыць яго войскі на левым беразе Дона, высці да Волгі і з ходу авалодаць горадам. Савецкія воіны гераічна адбівалі націск ворага. У ліпеньскіх і жнівенскіх баях на дальніх подступах да Сталінграда яны выйгралі час, неабходны для арганізацыі абароны вакол горада і ў самім горадзе. 14 ліпеня Сталінградская вобласць была аб`яўлена на ваенным становішчы, а 25 жніўня і ў самім горадзе быў ўведзены стан аблогі.

Павышэнню стойкасці войск і высокай асабістай адказнасці кожнага воіна за лёс Сталінграда і Радзімы садзейнічаў загад Народнага камісара абароны СССР І.В. Сталіна № 227 ад 28 ліпеня 1942г. больш вядомы як “ Ні кроку назад! ” У ім утрымлівалася суровая праўда аб склаўшымся надзвычай небяспечным становішчы для краіны, рэзка асуджаліся “адступальныя” настроі, указвалася на неабходнасць любымі сродкамі спыніць прасоўванне нямецкіх войск, выказваліся практычныя мерапрыемствы па ўмацаванню баявога духа і дысцыпліны воінаў.

У другой палове жніўня гітлераўцам удалося фарсіраваць Дон, 23 жніўня прарвацца да Волгі на поўначы ад Сталінграда і адрэзаць абараняўшыяся ў горадзе войскі ад астатніх сіл фронту. 13 верасня пачаліся баі непасрэдна ў горадзе. Упартыя баі шлі за кожную вуліцу, кожны дом. Месцам кравапралітных схватак сталі заводы – трактарны, ”Барыкады”, “Чырвоны Кастрычнік”, чыгуначны вакзал. Некалькі разоў пераходзіў з рук у рукі Мамаеў Курган - важная пануючая вышыня.

11 лістапада немцы прадпрынялі апошнюю спробу авалодаць горадам, якая як і папярэднія, не прынесла ім поспеху. У чатырохмесячнай бітве на подступах і ў самім горадзе групоўка ворага панесла вялізныя страты, але сваёй мэты не дасягнула. Войскі агрэсара былі астаноўлены.

Калі яшчэ ішлі цяжкія абарончыя баі, Стаўка Вярхоўнага Галоўнакамандавання і Генеральны штаб пачалі распрацоўку наступальнай аперацыі, якая атрымала кодавую назву “Уран”. Яе мэтай было акружыць і знішчыць праціўніка пад Сталінградам.

19 лістапада 1942 г. савецкія войскі перайшлі ў наступленне. У гэты дзень раніцай пасля магутнай артылерысцкай падрыхтоўкі ўдарныя групоўкі Паўднёва-Заходняга і Данскога франтоў (камандуючыя генералы М.Ф. Ватуцін і К.К. Ракасоўскі) на паўночны захад ад Сталінграда, а на наступны дзень арміі Сталінградскага фронту (камандуючы генерал А.І. Яроменка) на поўдзень ад горада нанеслі магутныя сустрэчныя ўдары пры падтрымцы 17-й паветранай арміі, якой камандаваў наш зямляк генерал С.А. Красоўскі, і 2-й паветранай арміі генерала К.М. Смірнова. На пяты дзень, пераадолеўшы з баямі 100-150 км., яны злучыліся ў раёне хутара Савецкі і горада Калач. У акружэнні апынуліся войскі 6-й і частка сіл 4-й танкавай арміі – 22 дывізіі і больш за 160 асобных часце, агульнай колькасцю 330 тыс. салдат і афіцэраў.

Ліквідацыя акружанай групоўкі была ўскладзена на войскі Данскога фронту (аперацыя “Кальцо”). Каб пазбегнуць дарэмнага кравапраліцця савецкае камандаванне прад’явіла ўльтыматум – капітуліраваць на ганаровых умовах. Аднак, ультыматум быў адхілены. Гітлер катэгарычна забараняў капітуляцыю і патрабаваў змагацца да апошняга салдата. Гэтым самым ён асудзіў тысячы сваіх салдат на верную пагібель.

Для дэблакіравання акружаных, нямецкае камандаванне стварыла групу армій “Дон”, якая налічвала каля 30 дывізій. Але ўсе яе намаганні прабіцца ў Сталінград аказаліся дарэмнымі. Да канца снежня 1942 г. савецкія войскі адкінулі ворага на 200-250 км. ад горада.

16 снежня 1942 г. разгарнулася наступленне войск Паўднёва-Заходняга і левага крыла Варонежскага франтоў на сярэднім Дану. Да канца месяца яны разграмілі асноўныя сілы 8-й італьянскай арміі, аператыўнай групы “Холідт” і астаткі 3-й румынскай арміі прасунуліся на 150-200 км, стварылі тым самым спрыяльныя ўмовы для ліквідацыі акружаных пад Сталінградам войск ворага.

10 студзеня 1943г. войскі Данскога фронту прыступілі да ажыццяўлення аперацыі “Кальцо”, якая закончылася 2 лютага поўным разгромам праціўніка. У палон, па ўдакладнённых звестках, было захоплена 113 тыс. чалавек, у тым ліку 2, 5 тыс. афіцэраў і 24 генералы, начале з камандуючым 6-й арміяй фельдмаршалам Ф.Паўлюсам. На полі бітвы было падобрана каля 140 тыс. салдат і афіцэраў. Большасць ваеннапалонных аказаліся абясіленыя голадам і холадам, хваробамі, “жывымі мерцвякамі”, якія негледзячы на ўсе намаганні савецкіх ваенных медыкаў, памерлі яшчэ да адпраўкі ў лагеры. У Германію вярнулася пасля вайны не больш 6 тыс. “сталінградцаў”. Пазней Ф.Паўлюс пісаў, " што ўрачы і камандаванне Чырвонай Арміі рабілі ўсе, што было ў чалавечых магчымасцях каб захаваць жыццё палонных". Начальнік штаба аператыўнага кіраўніцтва вермахта генерал-палкоўнік А. Йодль адзначаў: “…Советскому командованию удалось остановить фронт под Сталинградом и в предгорьях Кавказа, а затем зимой с вновь созданными сильными резервами прорвать застывший и слишком растянутый, большей частью занимаемый нашими союзниками фронт на Волге и на Дону. Состоящая из лучших немецких соединений 6-я армия уступила вражескому превосходству в силах, оставшись при леденящих душу морозах без достаточного снабжения.

Вполне естественно, инициатива перешла в руки противника, а рейх и сражающиеся на его стороне европейские нации оказались в обороне”.

Перамога ў Сталінградскай бітве была вынікам нескаронай стойкасці, мужнасці і масавага гераізму савецкіх войск. Дзесяткі тысяч салдат і афіцэраў былі ўзнагароджаны ардэнамі і медалямі, а 112 чалавек удастоены звання Героя Савецкага Саюза. Медалём “За абарону Сталінграда” узнагароджана больш за 700 тысяч удзельнікаў бітвы. Да 20-годдзя Перамогі савецкага народа ў Вялікай Айчыннай вайне Валгаграду (Сталінграду) было нададзена ганаровая назва “Горад-Герой”.

У Сталінградскай бітве мужна змагаліся многія нашы землякі. На дальніх подступах да горада 62-й арміяй камандаваў беларус генерал А.І.Лапацін, намеснікам камандуючага войскамі Сталінградскага і Данскога фрнатоў быў генерал К.А.Каваленка, 17-й паветранай арміяй камандаваў генерал С.А. Красоўскі, 5-й танкавай арміяй генерал А.І.Лізікаў (загінуў 27 ліпеня 1942 г.). Стралковымі дывізіямі ў Сталінградскай бітве камандавалі - Г.П.Ісакаў, А.І.Пастрэвіч. Штаб 21-й арміі ўзначальваў генерал В.А.Пянькоўскі. У баях за Сталінград званне Героя Савецкага Саюза атрымалі нашы землякі – лётчыкі М.І.Абрамчук, Ф.Ф.Архіпенка, Р.В.Ксянзоў, П.Я.Галавачоў, І.Г.Тамашэўскі і іншыя.

Дзвесце дзён і начэй працягвалася Сталінградская бітва. Па размаху, напружанасці і выніках яна не ведала сабе раўных у гісторыі. Фашысцкі блок страціў у ёй забітымі, параненымі, палоннымі і прапаўшымі без вестак каля 1, 5 млн. чалавек, ці ¼ частку сваіх сіл, якія дзейнічалі на савецка-германскім фронце.

Паражэнне фашысцкага блока пад Сталінградам патрэсла ўсю фашысцкую Германію, падарвала давер яе сатэлітаў, садзейнічала актывізацыі руху Супраціўлення ў краінах, акупіраваных Германіяй. Японія вымушана была адмовіцца ад планаў актыўных дзеянняў супраць СССР. У Турцыі узмацнілася імкненне захаваць нейтралітэт. У Германіі была аб`яўлена трохдзённая жалоба.

Вялікія страты панеслі і савецкія Узброеныя Сілы. За час Сталінградскай бітвы ў абарончай і наступальнай аперацыі з 17 лістапада 1942 г. па 2 лютага 1943 г. іх страты склалі 1143500 салдат і афіцэраў, з іх 154885 беззваротныя.

Контрнаступленне трох савецкіх франтоў пад Сталінградам стала зыходным пунктам для стратэгічнага наступлення Чырвонай Арміі ў пачатку 1943 г.амаль на ўсім савецка-германскім фронце. Каб аднавіць пахіснуўшаяся становішча і міжнародны прэсціж верхаводы фашысцкай Германіі вырашылі пачаць летам 1943 г. новае наступленне (аперацыя”Цытадэль”). Рашаючае наступленне, на іх думку павінна было змяніць на карысць Германіі становішча на фронце, падняць маральны дух вермахта і насельніцтва, утрымаць ад развалу фашысцкі блок.

Месцам наступлення быў выбраны Курскі выступ. Тут гітлераўцы сканцатравалі лепшыя свае 30 дывізій, якія налічвалі больш за 900 тыс. салдат і афіцэраў, каля 2700 танкаў, звыш 2 тыс. самалётаў і каля 10 тыс. гармат і мінамётаў. Вялікія надзеі Гітлер ускладаў на цяжкія танкі “тыгр”, “пантэра”, штурмавыя гарматы “Фердынанд”, самалёты “Фоке-Вульф-190А” і “Хеншэль-129”.

Нямецкае камандаванне планавала двумя сустрэчнымі ўдарамі з раёнаў Арла і Харкава на Курс акружыць і знішчыць савецкія войскі. Пасля гэтага нанесці ўдар у тыл Паўднёва-Заходняму фронту, разграміць яго, затым разгарнуць наступленне ў тыл цэнтральнай групоўкі савецкіх войск, што прывяло б да змянення ўсяго стратэгічнага становішча на карысць немцаў і зрабіла б магчымым нават новае наступленне на Маскву.

Наступленне старанна рыхтавалася. Гітлераўцы былі ўпэўнены ў поспеху і лічылі, што няўдачы быць не можа. Упэўненае ў поспеху германскае вярхоўнае галоўнакамандаванне запрасіла нават турэцкую ваенную місію і групу высшэйшых румынскіх афіцэраў, каб яны маглі назіраць за трыўмфам нямецкага наступлення. Перамога пад Курскам, заявіў Гітлер, уразіць уяўленне ўсяго свету.

План ворага быў своечасова разгаданы. Савецкае камандаванне вырашыла ў наўмыснай абарончай аперацыі выматаць ударныя групоўкі ворага, а потым перайсці ў наступленне на ўсім паўднёвым участку фронту. Абарону Курскага выступу трымалі войскі Цэнтральнага і Варонежскага франтоў (камандуючыя генералы арміі К.К.Ракасоўскі і М.Ф.Ватуцін). У іх тыле знаходзіўся ў рэзерве Сцяпны фронт (камандуючы генерал-палкоўнік І.С.Конеў). Для контрнаступлення былі падрыхтаваны Заходні і Бранскі франты (генерал-палкоўнік В.Д. Сакалоўскі, з 27.8.1943 г. генерал арміі, і генерал-палкоўнік М.М.Папоў, з 26.8.1943 г. генерал-арміі).

Да пачатку бітвы на Курскім выступе была пабудавана глыбока эшаланіраваная абарона глыбінёй да 300 км. Разам з воінамі абарончыя рубяжы будавалі жыхары прыфрантавых раёнаў. У чэрвені 1943 г. на будаўніцтве абарончых рубяжоў у паласе Цэнтральнага і Варонежскага франтоў працавалі 300 тыс. калгаснікаў, служачых, дамашніх гаспадынь.

Для каардынацыі дзеянняў франтоў у раён Курскай дугі Стаўка накіравала сваіх прадстаўнікоў маршалаў Г.К.Жукава і А.М.Васілеўскага.

Да пачатку ліпеня войскі былі поўнасцю гатовы да адбіцця наступлення гітлераўцаў. 5 ліпеня 1943 г. войскі праціўніка перайшлі ў наступленне. Разгарэлася бітва, нябачная па сваіх жорсткасці і размаху. Ужо ў першы дзень у баю ўдзельнічала да 700 танкаў. Нясучы вялікія страты вораг да 11 ліпеня паглыбіўся на асобных участках фронту на 30-40 км., але мэт сваіх не дасягнуў.

12 ліпеня войскі Варонежскага фронту перайшлі ў контрнаступленне. У раёне Прохараўкі адбылася самая буйная сустрэчная танкавая бітва, у якой удзельнічалі звыш 1100 танкаў і самаходных гармат. Абодва бакі неслі цяжкія страты. За дзень бою гітлераўцаў страцілі ў гэтай бітве каля 400 танкаў. У гэты дзень у Курскай бітве наступіў пералом. 15 ліпеня ў контрнаступленне перайшоў Цэнтральны фронт. Войскі Варонежскага і ўведзеныя ў сражэнне 18 ліпеня Сцяпнога франтоў перайшлі да праследвання праціўніка. Наступленне немцаў на Курскай дузе поўнасцю правалілася.

Гітлераўскае камандаванне ўсімі сродкамі імкнулася ўтрымліваць свае пазіцыі. Аднак, стабілізіраваць фронт не ўдалося. 5 жніўня савецкія воіны вызвалілі Арол і Белгарад. У азнаменаванне гэтай перамогі ў Маскве быў зроблены першы за час вайны пераможны салют. Рашэнне адзначыць перамогу пад Курскам першым салютам было прынята не выпадкова. Савецкае кіраўніцтва ведала, што выйграўшы Курскую бітву СССР фактычна выйграў вайну.

23 жніўня войскі Сцяпнога фронту вызвалілі Харкаў. Завяршыўся другі перыяд Курскай бітвы – контрнаступлення Чырвонай Арміі.

Па сваіх ваенна-палітычных выніках і колькасці ўдзельнічаўшых у ёй сіл Курская бітва была адной з буйнейшых бітв Другой сусветнай вайны. У гэту бітву з абоіх бакоў былі ўцягнуты вялізныя сілы: больш за 4 млн. чалавек, звыш 69 тыс. гармат і мінамётаў, больш за 13 тыс. танкаў і самаходных гармат і да 12 тыс. баявых самалётаў. У ёй было разгромлена 30 лепшых дывізій праціўніка, у тым ліку 7 танкавых, вермахт страціў каля 500 тыс. чалавек, 1, 5 тыс. танкаў і штурмавых гармат, больш за 3, 7 тыс. самалётаў, 3 тыс. гармат і мінамётаў.

Звыш 100 тыс. савецкіх воінаў былі ўзнагароджаны ардэнамі і медалямі, больш за 180 чалавек удастоены звання Героя Савецкага Саюза. Сярод іх беларусы старшы лейтэнант А. К.Гаравец, адзіны ў свеце лётчык, які ў адным паветраным баю збіў 9 варожых самалётаў, лётчыкі І.М. Ерашоў, С. А. Карнач, К.А. Шабан, М.І. Альхоўскі, М. К. Шут, танкісты С. І. Чубукоў, В.М. Гінтаўт, пехацінцы Ф.Ф. Бруй, П.І. Шпетны, М.Л. Співак і іншыя.

У баях на Курскай дузе выхзначыліся нашы землякі генералы: С. А. Красоўскі – камандуючы 2-й паветранай арміяй, П.П. Корзун – камандуючы 47-й арміяй, камандзіры авіякарпусоў З.А. Каравацкі, А.С. Благавешчанскі, С.Г. Кароль, начальнікі штабоў армій В. А. Пянькоўскі, А.Р. Бацюня, М.Р. Брылёў, А.В. Петрушэўскі і іншыя, камандзіры дывізій І.А. Даніловіч, Д.В. Казакевіч, М.М. Макаўчук, Ф.І. Перхаровіч, І Я. Малашыцкі, камандзіры танкавых брыгад І.І. Гусакоўскі, П.М. Рудкін, І.І. Якубоўскі, М.Л. Ярмачок і іншыя.

Перамогай савецкіх войск пад Курскам і выхадам іх да Дняпра завяршыўся карэнны пералом у ходзе Вялікай Айчыннай вайны і ўсёй Другой сусветнай вайны.

У ходзе Курскай бітвы актыўную дапамогу савекцкім войскам аказвалі партызаны. У тыле нямецкай групп арміі “Цэнтр” на чыгуначных камунікацыях беларускія партызаны правялі аперацыю “Рэйкавая вайна” у выніку якой яны падарвалі больш за 121 тыс. рэяк і пусцілі пад адхон 833 варожыя эшалоны, 184 чыгуначныя масты, чым у значнай ступені скавалі перавозкі праціўніка. У жнівені 1943 г. перавозкі для групы арміі “Цэнтр” скараціліся на 40%.

У выніку разгрома значных сіл вермахта на савецка-германскім фронце ствараліся спрыяльныя ўмовы для высадкі англа-амерыканскіх войск у Італіі. Пад уплывам перамог Чырвонай Арміі ўсё больш актывізіраваўся рух Супраціўлення ў акупіраваных гітлераўцамі краінах.

Праблема другога фронту. Пад гэтым тэрмінам падразумяваецца высадка амерыка-англійскіх узброеных сіл у Заходняй Еўропе і ваенныя дзеянні на тэрыторыі Францыі, Бельгіі, Галандыі, Германіі. Ініцыятыва ў пастаноўцы гэтага пытання належыць Савецкаму ўраду. Імкнучыся максімальна скараціць тэрміны вайны і гэтым паменьшыць пакуты народаў, ён яшчэ ў 1941 г. паставіў перад урадам Велікабрытаніі пытанне аб неабходнасці прадпрыняць у бліжэйшы час такія ваенныя дзеянні ў Заходняй Еўропе, якія прымусілі б фашысцкую Германію распыліць свае сілы паміж двумя франтамі – савецка-германскім і заходнім, і тым самым ліквідаваць яе часовыя ваенныя перавагі, якія былі атрыманы ў выніку вераломнага нападу на СССР.

У 1942 г. савецкі ўрад патрабаваў, каб ўзброеныя сілы ЗША і Англіі прадпрынялі ў Заходняй Еўропе аперацыі большага размаху і гэтым прымусілі гітлераўскае камандаванне зняць з савецка-германскага фронту не меньш 40 дывізій. Урады абеіх краін на словах пагаджаліся з такой пастаноўкай пытання, але пад рознымі прычынамі адкладывалі адкрыццё другога фронту ў Еўропе.

Тэгеранская канферэнцыя глаў дзяржаў антыгітлераўскай кааліцыі Ф. Рузвельта, У. Чэрчэля і І.Сталіна адбылася у Тэгеране 28 лістапада –1 снежня 1943 г. Гэта была першая сустрэча лідэраў Вялікай тройкі. Канферэнцыі напярэднічала канферэнцыя Міністраў замежных спраў ЗША, Англіі і СССР, якая адбылася ў кастрычніку 1943 г. у Маскве. На ёй абмяркоўваліся пытанні сумеснага вядзення вайны супраць фашысцкага блока і галоўнага з іх – праблема другога фронту ў Еўропе. На канферэнцыі была падпісана “Дэкларацыя чатырох дзяржаў па пытанню аб усеагульнай бяспекі”, якую ад імя ўрада Кітая падпісаў таксама пасол ў Маскве. Кітай надзяляўся статусам вялікай дзяржавы. Канферэнцыя павінна была падрыхтаваць глебу для сустрэчы Вялікай тройкі ў Тэгеране.

Пасля Сталінграда трывога за канчатковы зыход вайны знікла і назіраліся настроі нават празмернага аптымізму, асабліва пасля вызвалення Харкава у лютым 1943 г. Аднак меньш чым праз месяц савецкім войскам зноў давялося здаць Харкаў. Гэта няўдача падзейнічала як напамін, што з фашысцкай Германіяй яшчэ далёка не скончана. Сталін разумеў, што выйграць вайну толькі ўласнымі сіламі будзе цяжка.

У 1943 г. хоць і аддалённую, аднак ужо можна было прадбачыць перамогу. Для гэтага важна было разам з ЗША і Англіяй прыступіць да падрыхтоўкі планаў мірнага ўрэгулявання. Перагаворы, якія былі пачаты ў гэтым плане прывялі да Тэгеранскай канферэнцыі ў вярхах.

На канферэнцыі былі прыняты такія важныя рашэнні, як " Дэкларацыя аб сумесных дзеяннях у вайне супраць фашысцкай Германіі і аб пасляваенным супрацоўніцтве", ухвалена дэкларацыя аб прынцыпах “усеагульнай бяспекі”, дасягнута пагадненне аб прыблізных граніцах Польшчы, хаця пытанне аб граніцы па Нэйсе засталося нявырашаным, а пытанне аб польскім урадзе было адкладзена. Наканец-то было прынята цвёрдае рашэнне пачаць аперацыю “Аверлорд” – адкрыццё другога фронту ў Еўропе, - у маі 1944г. І толькі 6 чэрвеня 1944 г. другі фронт быў адкрыты. Былі ўхвалены таксама такія важныя рашэнні, як патрабаванне “безагаворачнай капітуляцыі Германіі”, аб аднаўленні незалежнасці Аўстрыі, аб адказнасці нямецкіх ваенных злачынцаў і іншыя. У Тэгеране Сталін паабяцаў уступіць у вайну супраць Японіі пасля капітуляцыі Германіі, але на ўмовах, якія падлягалі вызначэнню ў далейшым.

Тэгеранская канферэнцыя мае гістарычнае значэнне. Яна азнаменавала вышэйшую ступень у развіцці адносін унутры антыфашысцкай кааліцыі. Сталін не перабольшваў, калі гаварыў у Тэгеране, што Чырвоная Армія пачынае стамляцца ад вайны і трэба яе чымсці падбадзерыць. Гэта зрабіла тэгеранская “Дэкларацыя трох дзяржаў”.