Леуметтік саясат модельдері.

Ә леуметтік саясат моделі – бұ л ә леуметтік саясаттың маң ызды элементтерінің жалпы сызбасы, оның мақ саттары, міндеттері, қ ұ ралдары, оның экономикалық, демографиялық, саяси жә не басқ а да факторлармен ө зара байланыста шарттасылғ ан жү зеге асыру нысандары тү сіндіріледі. Соң ғ ы он жылдық та ә ртү рлі елдерде қ олданылғ ан ә леуметтік саясаттың кейбір моделдерін қ арастырайық. Ә леуметтік саясаттың потерналистік моделі директивті экономикада жә не социолистік елдерде іске асады. Корнайдый анық тауы бойынша потернализм моделі дегеніміз – бұ л орталық басшылық тың экономикалық жағ дайғ а толық жауапкершілікті ө зіне алуы жә не сол уақ ытта оғ ан неғ ұ рлым мақ сатқ а сә йкес болып кө рінетін ә кімшіліктік қ ұ ралдар арсеналынан қ андай болмасын қ ұ ралын қ олдануғ а ұ мтылады.

Бір жағ ынан қ арағ анда, мемлекет ә леуметтік жә не экономикалық дамуы ү шін қ ажетті ресурстардың негізгі массасын ө з қ олында шоғ ырландырады, жинайды, топтастырады жә не қ оғ ам мү шелерінің неғ ұ рлым елеулі қ ажеттіліктері бойынша оларды ү лестіреді. Алайда, тоталитаризмдік басқ ару жағ дайында потернализм озбырлық қ а, бақ ыланбайтын бюрократияғ а айналады, ол ө з кезегінде жемқ орлық тың пайда болуына, тиімсіз шешімдердің қ абылдануына, азаматтардың жеке ө мірлеріне мемлекеттің басып енуіне алғ ышарт жасайтын болады. Патернализмнің бұ дан да жаман зардабы азаматтардың ә леуметтік енжарлылығ ының ө суі, бү кіл ә леуметтік проблеманы шешуде «жоғ арғ ы инстанции» ретінде мемелектке ү міттенуі. Патернализм моделінің тағ ы бір сипаты-ө ндірісті қ атаң директивті реттеу, ә леуметтік игіліктер мен қ ызметтерді бө лу мен айырбастау.

Патернализм моделінің ү шінші сипаты – этатизм, яғ ни ә леуметтік сфераны, оның бө лек салалары мен мекемелерін мемлекеттендіру. Этатизм потернализмнің жалғ асы болып табылады жә не ә леуметтік сфераның қ ызмет етуіне тікелей араласады, сонымен қ атар бә секелес немесе ә леуметтік проблеманы шешуде ынтымақ тастық ты ұ сынатын қ андай болмасын субъектіні ығ ыстырып шығ арады.

Тө ртінші сипаты – ә леуметтік сфера салаларындағ ы нарық тық қ атынастардың мү лдем ә лсіз дамуы, кө бінесе болмауы. Болса да даму дең гейімен салалар бойынша айрық шаланауы. Білім беру, денсаулық сақ тау, ә леуметтік қ амтамасыздандыру салаларында тө лем нысандары кездеспейді жә не олардың дамуы ү шін ресурстар мемлекеттік, жергілікті бюджеттен жә не кә сіпорын қ аржысынан бағ ытталады. Мә дениет, байланыс, дене шынық тыру, жолаушылар кө лігінде нарық тық қ атынастар модифицирленген, яғ ни тү рленген нысанды иеленді. Бұ л жерде тө лем нысаны ескерілді, бірақ та бұ л салалардағ ы қ ызметтердің ө зіндік қ ұ нымен салыстырғ анда тө мен бағ алар орнатылды. Салалардың ү шінші тобында-сауда, қ оғ амдық тамақ тандыру, тұ рмыстық қ ызмет кө рсетуде жекеменшіктің ү лесі болғ андық тан нақ ты нарық тық элементтері тарихи сақ талғ ан болатын, ал бұ л салалардағ ы ерекше белсенді нарық тық қ атынастар «кө лең келі» экономика нысанында болуы, «қ ара» жә не «сұ р» нарық тарының қ ызмет тү рінде дамуы.

Бесінші сипаты – эгалитаризм – материалдық игіліктер мен қ ызметтерді тұ тынудағ ы тең ділік. Маң ызды ә леуметтік игіліктен мен жұ рттың қ олы жететіндіктей қ амтамасыздандыруда оң рө лді иеленеді. Біздің елімізде оның негізінде жалпығ а бірдей сауаттылық, миллиондағ ан адамдарғ а тұ рмыс жағ дайының жақ саруы, кө птеген аурулар бойынша ауыршаң дылық тың тө мендеуі, ө мір сү ру дең гейінің ө суіне қ ол жеткізілуі.

Алтыншы сипаты-кепілденген жаппай жұ мыспен қ амту. Жалпы айтқ анда, қ оғ ам дамуының белгілі кезең інде ә леуметтік саясаттың потерналистік моделі ә леуметтік-экономикалық қ атынастарды жетілдірудің тежеуіші болып саналады.

Шведтік модель. Бұ л модельдің маң ызды ережесі ә ртү рлі ә леуметтік-экономикалық топтар мен халық қ абаттарының ынтымақ тастығ ы, тілектестілігі, бірдейлілігі. Швед мемлекеті қ оғ амның бү кіл мү шелерінің мү ддесін тең қ орғ ауды ө зіне алды. Алайда, жалпылай ә л-ауқ аттылық ұ сынылатын игіліктер мен қ ызметтердің жоғ арғ ы сапасымен бірге швед мемлекеті жағ ынан кө п шығ ынды талап етті.

Швед ә л-ауқ аттылық моделіне жоғ арғ ы сапа мен ә леуметтік қ ызметтердің қ ол жетерлігі тә н. Оғ ан мемлекеттік бюджеттің бү кіл шығ ыстарынан шамамен 40 пайызы шығ ындалады. Бұ л жағ дай швед моделін – рестриктивті (шектеулі) сипатқ а ә келді. Бұ л рестриктивтілік халық тың жеке табыстарына жә не кә сіпкерлердің табыстарына тиесілі жә не мемлекеттік бюджетке бірінші бө лінген табыстардың кө п бө лігін алуғ а мү мкіндік беретін прогрессивті салық жү йесі кө мегімен жү зеге асырылады. Қ атаң салық тық жү йе жоғ арғ ы сапалы ә леуметтік қ ызметтердің кең желілерін кү шейтуге жә не тү рлі трансферттік тө лемдер тү рлеріне қ аржылық база болып табылды. Индустриялды дамығ ан елдерде орын алғ ан ә леуметтік саясат моделі

«Мемлекеттің ә л-ауқ аттылық» концепциясы болып табылады. Бұ л концепция бойынша мемлекет-жеке мү ддесі жоқ, қ азіргі қ оғ амның жалғ ыз институты, сондық тан ол класстар арасында делдал болып шығ а алады жә не қ оғ амдық мү дделерге сә йкес ә рекет етеді. Тарихи «Мемлекеттің ә л-ауқ аттылық» моделі экономикалық жә не саяси кү йзеліс кезең дерінде қ алыптасты. Мемлекеттің нарық факторларының ә рекетін минималдап, ә леуметтік сфераны қ оса, бү кіл басқ арушылық функцияны ө з қ олына алды. Бұ л функция тек қ ана ә леуметтік амортизатор функциясын орындаумен қ атар (мысалғ а, жұ мыссыздарды қ олдау тү рінде, жұ мыспен қ амту бағ дарламалары, жұ мыстарын жоғ алтқ андарды қ айта жә не кә сіптік даярлау тү рінде), жұ мыс кү шінің сапасын жақ сарту функциясын орындайды. Тағ ы да бір маң ызды функциясы-ол қ артайғ ан шақ тан жә не экстраординарлық жағ дайларда ә леуметтік кепілдемені ұ сыну. Алғ ашқ ы кезең де «мемлекеттің ә л-ауқ аттылық» концепциясы іскерлік ортада «лояльді» қ абылданды, кейін салық ауыртпалығ ы іскерлік ортасына, сонымен қ оса қ арапайым халық ортасына да ауыр тиді. Оның ү стіне кө птеген зерттеулердің кө рсетуінше ә леуметтік сфераның «мемлекеттендірілген» бө лігі қ ызметтің тө мен сапасымен ғ ана емес, сонымен қ атар баламалы ә леуметік сала мекемелері мен жеке жә не қ оғ амдық ұ йымдарына қ арағ анда, ресурстарды тө мен оң тайлылық пен қ олданғ анымен кө зге тү сті. Осының бә рі «мемлекеттің ә л-ауқ аттылық» концепциясын алып тастауғ а талап болды.

Егер «Мемлекеттің ә л-ауқ аттылық» моделі Ұ лыбритания, Франция жә не басқ а да еуропалық елдерінде дамуын алса, онда «Ә леуметтік нарық тық шаруашылық» моделі Германия Федеративтік Республикасында неғ ұ рлым толық жү зеге асырылғ ан болатын. Бұ л концепцияның барысы: кә сіпкерлікке экономикалық еркіндік беру жә не экономикағ а ә кімшіліктік қ атысуды алып тастау, себебі нарық тық еркіндік ә леуметтік мақ сатқ а жету ү шін экономикалық, ресурстық алғ ышарттар жасайда. Таза нарық экономикасының дамуы негізінде батыс Германдық мемлекет ә р азаматқ а белгіленген кедейшілік шегінен тө мен тү спейтіндей ә леуметтік амортизаторлардың біртұ тас жү йесін ө рістетті. Алайда, сонымен қ атар мемлекет азаматтардың ө з кү шімен орындай алмайтын ә леуметтік міндеттерді ө з қ олына алмауғ а тырысты. Бұ л концепция бірнеше қ арама-қ айшылық тардан тұ рды:

1) кө птеген ә леуметік қ ызметтер нарық тық сипатта сақ талды, ол ө з кезегінде бұ л қ ызметерді тұ тынушының еркіндігін қ амтамасыз етуге, ә леуметтік сфераның бө лек ұ йымдары мен мекемелерінің арасында бә секені қ олдауғ а мү мкіндік берді;

2) сол уақ ытта, ә леуметтік бағ дарламаларды мемлекеттің атқ аруы, орындайтын жұ мыстағ ы тө мен дә режелі жауапкершілік пен оғ ан тиесілі тиімсіз проблемалар мен бюрократиялық аппараттың қ ұ рылуына ә келді. «Мемлекеттің ә л-ауқ аттылық: моделіне қ арағ анда «Ә леуметтік нарық тық шаруашылық»моделі барынша нарық тық негізде жү ргізілді. Бұ л модельдің негізгі постулаттары шамамен елу жыл бойы ө згеріссіз тү рде сақ талуда.

Либералды экономиканы жү ргізуде ә леуметтік саясаттың «Нарық тық моделі» орын алды. Бұ л концепция бойынша ә леуметтік сферада кең таралғ ан мемлекеттік араласудың орнына нарық тық бастауларды қ ү шейту қ ажеттілігі қ арастырылды. Бұ ны жү зеге асыруда:

1) ә леуметтік сферадағ ы жартылай мемлекетсіздендіру;

2) ә леуметтік салалардың қ ызмет етуіндегі нарық тық қ ұ ралдарды қ олдану аясын кең ейту.

Мемлекетсіздендіру процессінде белгілі халық топтарына қ ызметтерді ұ штастыру, ә леуметтік мекемелерді қ ызмет кө рсету шарттарының жекеменшік нысандары бойынша диверсификациялау жү ргізіледі. Ә леуметтік саясаттың нарық тық моделінің негізгі қ алыптастырушы идеясы-оның селективтілігі, яғ ни таң даушылығ ы, мемлекет тарапынан кө мекті қ ажет ететін бө лек ө мірлік жағ дайларғ а немесе нақ ты анық талғ ан халық топтарына бағ ытталушылық. Осылай, мемлекеттің ә леуметтік саясаты қ оғ ам мү шесінің қ андай тобына қ олданылуына байланысты екі бө ліктен қ ұ ралады: – ең бекке қ абілетті азаматтар ү шін олардың ең бек белсенділігін арттыру жә не ө здеріне ө з кө мектерін дамыту ү шін мемлекеттің жағ дай жасауы; – мемлекет немесе басқ а да қ оғ амдық институттар тарапынан ә леуметтік кө мек тек қ ана ауру себептері, қ атерлі жағ дай, кә рілік пен жұ мыссыздық себептері бойынша кө рсетілуі. Бұ л модельдің ең басты ерекшелігі – оның дә стү рлі қ ұ ндылық тарғ а жә не жанұ я, жергілікті қ оғ амдастық тар, пайдасыз ұ йымдар тә різді ә леуметтік институттарғ а бағ ытталуы. Ә леуметтік саясаттың «Нарық тық»моделі 70-жылдар ортасында, Маргарет Тэтчермен басқ арылатын Ұ лыбритания Ү кіметінің нақ ты саясатының негізі болды, яғ ни бұ л моделді жү зеге асыру «Мемлекеттің ә л-ауқ аттылық»моделінің кемшіліктерін толық тырушы ө згеше жауап ретінде қ арастырылды.