Ық түсінігінің негізі тұжырымдары.

Ық тү сінігі жә не қ ұ қ ық тың ә леуметтік тағ айындалу проблемалары қ ұ қ ық тың тү сініктері мен ұ ғ ымдарының барлық жү йесі ү шін, қ ұ қ ық тың барлық теориясы ү шін шешуші болып табылады, қ алайда барлық теория профилі(оның ғ ылыми танымдық) жә не тә жірибелік- идеологиялық кө кжиегі олардың шешіміне тә уелді. Осығ ан байланысты соң ғ ы кезде қ ұ қ ық тү сінігі туралы пікірталасқ а айналғ ан материалдар қ ызығ ушылық тудырады, алдымен «тар» немесе «тар нормативті» деп аталынатын пікірталас туралы жә не «кең мағ ыналы» қ ұ қ ық тү сінігіне, ал соң ғ ы кезде қ ұ қ ық тү сінігіндегі «ү ш тұ жырым» туралы ә р тү рлі кө зқ арасқ а деген қ атынасты тү зеу қ ажет.

Ық – кө пдең гейлі, кө пө лшемді, кө пқ абатты қ ұ былыс. Жалпы қ ұ қ ық тү сінігі дамуы біздің заң ғ ылымы тарихында келесі негізгі кезең дерді басынан ө ткерген: «қ ұ қ ық тық нигилизмнен» - қ оғ амдық қ атынас тә ртібі ретінде қ ұ қ ық туралы жалпы тү сінікке, содан қ ұ қ ық тың нормативтік тү сінігіне, ең соң ында, кө п аспектілі, яғ ни қ азіргі тілмен айтқ анда қ ұ қ ық тү сінігіне.

Тар», немесе «нормативті» қ ұ қ ық тү сінігіне жү гінсек, «қ ұ қ ық - бұ л жауаптылық пен бірлесе отырып, белгілі мінез қ ұ лық бостандығ ын ө рнектейтін, сонымен қ ұ қ ық тық жә не қ ұ қ ық қ а қ айшы мінез қ ұ лық тарғ а мемлекеттік- биліктік критериі сипатында берілген – формальді- анық талғ ан, жалпығ а міндетті нормалар жү йесі»2. Кө рсетілген теория ХХ ғ асырда ә лдеқ айда жетілген нысанғ а ие болды. Ө кілдері: Штаммлер, Кельзен жә не т.б.

Бә рінен бұ рын қ ұ қ ық объективтік тұ рғ ыда - нормалардың жү йесі, бірақ ол ә рекет етуші жү йе нормасы – аталмыш норма бағ ытталғ ан тұ лғ алардың қ ұ қ ық тары мен міндеттеріне жә не мемлекеттік органдардың қ ұ зырына сә йкес белгілеу жолымен қ оғ амдық қ атынасты реттейтін, тә ртіпке келтіретін мінез қ ұ лық ережелер, бостандық кө лемі болып табылады. Басқ аша айтқ анда, қ ұ қ ық тың ө зара ә рекеттенуінің объективтік жә не субъективтік мағ ынасын кө рсететін нормалардың тірі жү йесі.

Бұ л тезистік тұ рғ ыда келесідей:

Негізгі идеялар:

Бастапқ ыда, жекелеп алсақ Кельзеннің тұ жырымы ү шін қ ұ қ ық туралы тү сінік, нормалар жү йесі туралы (пирамида) тү сінік болып табылады, онда оның ең жоғ арғ ы сатысында заң шығ арушы қ абылдағ ан негізгі (егеменді) норма орналасқ ан, бұ л жерде ә рбір тө менгі норма маң ызды заң дық кү шке ие норма алдында ө з заң дылығ ын жоғ алтады.

Нормалар пирамидасының негізінде қ ұ қ ық тү сінігіне кіретін жә не негізгі (ең алдымен конституциялық) нормағ а сә йкес болуғ а тиісті соттардың шешімі, шарттар, ә кімшілік нұ сқ аулар сияқ ты жеке актілер жатыр.

Жақ сы жақ тары:

- Нормативтілік сияқ ты қ ұ қ ық тың негізгі касиеттерін дұ рыс бө ліп кө рсетеді, жә не қ ұ қ ық нормаларының заң дық кү шінің дә режесіне қ арай бағ ыныштылығ ының қ ажеттілігін сенімді дә йектейді;

- Бұ л кө зқ арас бойынша нормативтілік қ ұ қ ық тың формальдық анық тамасымен қ ұ рамдас байланыста, яғ ни заң дық талаптарды (белгілі нақ ты ө лшемдер кү шінде) жетекшілікке алу мү мкіндігін шамамен жең ілдетеді жә не субъектілерге келесі нормативтік - қ ұ қ ық тық актілермен танысуғ а мү мкіндік тудырады;

- мемлекеттің қ оғ амның дамуына ық пал ету кең мү мкіндігі мойындалады немесе тек мемлекет негізгі номаны бекітеді жә не қ амтамасыз етеді,

Ә лсіз жақ тары:

- қ ұ қ ық тың формальдық жағ ына ө те «бет бұ рғ аны» байқ алады, демек оның мазмұ нды жағ ын (жеке тұ лғ а қ ұ қ ығ ы, заң дық нормалардың адамгершілік бастауы, олардың қ оғ ам дамуының объективтік қ ажеттіліктеріне сә йкес келуі жә не т.с.с.) есепке алмауын тудырады. Сондық тан да бұ л теорияның ө кілдері қ ұ қ ық тың ә леуметтік – экономикалық, саяси, рухани факторлармен байланысын бағ аламайды, яғ ни олардан қ ұ қ ық ты артығ ымен тазартады;

- негізгі норманы заң шығ арушы қ абылдайды деген фактіні мойындай отырып, Кельзен тиімді заң дық нормаларды бекітудегі мемлекеттің рө лін артығ ымен бағ алайды. Ә ртү рлі себептерге байланысты ол ескірген, жә не негізделмеген нормалармен қ анағ аттандырылуы мү мкін.

Генетикалық» (марксистік) кө зқ арас қ ұ қ ық тың пайда болуы немесе тууы заң дылық тарымен жә не оның қ алыптасуымен айналысады. Қ ұ қ ық тү сінігіне деген осы кө зқ арастың тұ ғ ырын, қ ұ қ ық ты қ алыптастырушы таптық ерік, осы тап ө мірінің материалдық жағ дайымен анық талады деген марксистік формула қ алады.

Рекеттегі қ ұ қ ық қ а, мемлекеттік қ ұ рылыс тә жірибесіне, олардың субъектілерінің қ ызметінің мінез-қ ұ лқ ына бағ ытталғ ан қ ұ қ ық тү сінушілік «социологиялық» кө зқ арас деп аталады. Ө кілдері: Эрлих, Жени, Муремцев жә не т.б. Бұ л теория ХХ ғ асырда ә лдеқ айда логикалы аяқ талғ ан нысанғ а ие болды. Ә рекеттегі қ ұ қ ық дегеніміз «фактілік қ ұ қ ық» деп аталынатын яғ ни қ ұ қ ық тық қ атынаста, қ ұ қ ық тық тә ртіпте, қ ұ қ ық тық мінез-қ ұ лық та кө рініс табатын, қ ұ қ ық тың іске асуы. Бұ л қ ұ қ ық тық реттеудің тиімділігін, соң ғ ы мақ сатының жетістігін бағ алауғ а мү мкіндік беретін қ ажетті кө зқ арас.

Бұ л бағ ыттағ ы ө кілдеріне тә н қ асиет қ ұ қ ық пен заң ды қ арама-қ арсы қ ою. Бұ л жерде қ ұ қ ық тық жариялылық қ а жә не судьялық бостандық ты жә не ә кімшілік қ ұ қ ық шығ армашылық ты кең ейтуге басты назар аударады.

Бұ л тезистік жоспарда келесідегідей кө рініс табады:

Негізгі идеялар:

1) қ ұ қ ық пен заң ды бө леді, бірақ табиғ и қ ұ қ ық тық доктрина идеологтар сияқ ты емес. Қ ұ қ ық табиғ и қ ұ қ ық қ а, заң ғ а сің ісуінде емес заң дардың іске асуында жү зеге асырылады;

2) қ ұ қ ық астарында, ұ ласпалы, заң дық ә рекеттер, заң дық тә жірибе, қ ұ қ ық тық тә ртіп, заң дарды қ олдану жә не т.с.с тү сініледі. Қ ұ қ ық - қ ұ қ ық қ атынас субъектілерінің – жеке жә не заң ды тұ лғ алардың шынайы мінез-қ ұ лық;

Мұ ндай тірі қ ұ қ ық ты ең алдымен судьялар юрисдикциялық қ ызмет ү рдісінде қ алыптастырады. Олар сә йкес шешімдер шығ ара отырып жә не бұ л жағ дайда қ ұ қ ық шығ армашылық субъектісі бола отырып заң дарды қ ұ қ ық пен «толтырады».

Жақ сы жақ тары:

- мұ ндай тү сінік қ ұ қ ық тың іске асуына, тә жірибеде жү зеге асырылуын кө рсететін мә ніне бағ ытталады;

- қ оғ амдық қ атынас қ ұ қ ық тық нысандағ ы мазмұ н ретінде басымдылығ ы шынайы негізді аталады;

- бұ л теория экономикағ а мемлекеттің араласуын шектеумен, басқ арудың орталық тандырылмауымен жақ сы ү йлеседі.

Ә лсіз жақ тары:

- егер қ ұ қ ық ты заң дардың жү зеге асырылуы, нақ ты қ ұ қ ық тық тә ртіп деп тү сінсек, онда қ ұ қ ық тық жә не қ ұ қ ық тық емес нақ ты ө лшемдер жоғ алады, немесе қ ұ қ ық тың іске асуы заң ды, сондай-ақ заң ды емес болуы мү мкін.

- қ ұ қ ық шығ армашылық қ ызметіндегі соттар мен ә кімшіліктерге «ауырлық орталығ ын» кө шіру арқ асында қ ұ зырлы емес жә не арсыз лауазымды тұ лғ алар тарапынан ашық қ ателік қ ауіптілігі ө суде.

Мірдегі қ ұ қ ық қ ұ қ ық тық тә ртіпке жә не абсолютке айналады, барлық қ ұ қ ық қ олданушылардың ұ жымдық жағ дайының жемісі болады. Қ ұ қ ық тың социологиялық тү сінігіне психологиялық та тығ ыз байланысады. Қ ұ қ ық тың психологиялық теория ө кілдері (Спенсер, Г.Гарл, В.Вунд, Л.И. Петражицкий) ү шін қ ұ қ ық - психика ө німі. Осыдан келе, соттар мен ә кімшілік эмоция, кө ң іл кү йге жә не т.б. байланысты нақ ты қ ұ қ ық ты тудырады, яғ ни кө пе - кө рнеу тұ лғ аның психологиясына қ ысым жасайды деген тезис заң ды. Бұ л тұ рғ ыда, заң шығ арушының, сондай-ақ азаматтың, қ ұ қ ық қ олданушылардың жә не қ ұ қ ық қ орғ аушылардың қ ұ қ ық ә рекетінің психологиялық механизмін: қ ұ қ ық тық сана, қ ұ қ ық тық мә дениет, қ ұ қ ық тық бағ дарлар жә не қ ұ ндылық бағ ыттарын оқ ып ү йренуінің теоретикалық жә не тә жірибелік маң ызы зор.

Ық қ а деген аксиологиялық (қ ұ нды) кө зқ арас – қ азіргі қ ұ қ ық философиясының негізгі сипаты, табиғ и қ ұ қ ық теориясы. Бұ л теория ХҮ ІІ- ХҮ ІІІ ғ асырлардағ ы буржуйлық тө ң керіс кезең інде мазмұ ны жағ ынан қ исынды аяқ талғ ан нысанғ а келеді. Ө кілдері: Гоббс, Локк, Радищев жә не т.б.

Бұ л бағ ытты қ олдаушы ө кілдерді қ ұ қ ық қ а деген адамзат қ ұ ндылық тарына негізделген мә нді, терең кө зқ арас қ ызық тырды.

Заң ның сө здері адамдардың санасына кірмесе жә не олармен менгерілмесе қ ағ азда ғ ана қ алады. Қ абылданғ ан немесе ө згерген заң ның мә тіні бұ қ аралық санағ а танылмаса, оны қ ұ қ ық деп қ анағ ат тұ туғ а бола ма? Заң қ оғ амғ а сана (бұ қ аралық қ ұ қ ық тық сана, ресми қ ұ қ ық тық сана) арқ ылы ғ ана ық палын жү ргізеді. Сондық тан қ ұ қ ық – заң мә тіні ғ ана емес, ал жалпы білім беру нормасы, қ ұ қ ық тар, міндеттер, тыйымдар, олардың пайда болуы мен жү зеге асырылу шарттары, тә ртіп жә не қ орғ ау нысандары туралы тү сініктер жү йесінің қ оғ амдық санада мазмұ ндалғ ан тү рі.

Адамзаттың тарихи дамуы тұ тастай дә уірдің жә не жеке мемлекеттердің, қ айда жә не қ ашан заң сыз жә не мә тінсіз қ ұ қ ық тың ә рекет еткенін дә йектейді: прецедент жү йесі кезінде оның қ айнар кө зі кә сіби қ ұ қ ық тық сана болды, ә дет - ғ ұ рып қ ұ қ ығ ы кезінде бұ қ аралық қ ұ қ ық тық психологияғ а жү гінген.

Оғ амдық сананың мазмұ ны қ оғ амдық моральдің нормасы мен ө лшемдерімен («бұ зақ ылық», «балағ аттау», «жала жабу», «исключительный ценизм» жә не т.б.) санаспайынша тү сініксіз жә не мү лдем жү зеге асырылмайтын терминдермен толық тырылып, нақ тыланып жә не «бағ алаушы ұ ғ ым» («уваж прич», «жеткілікті негіздер» жә не т.б.) деп аталатын жалпы мә нге ие болатынымен маң ызды. Оң кө зқ арас тұ рғ ысында, бұ л жерде заң мә тіні қ оғ амдық санамен бағ аланып қ ана қ оймай, сондай-ақ осы аталмыш қ оғ амдық санада адамгершілік жә не ә ділеттілік тү сініктерімен салыстырылады, заң мә тіндерінде ә рқ ашан адамгершілік қ ұ ндылық тары, адам қ ұ қ ық тары мен бостандық тары туралы тү сініктер белгіленбейді.

Сонымен, адамгершілік тұ рғ ыдағ ы қ ұ қ ық тү сінушілік қ ұ қ ық тың орнына қ оғ амдық, топтық жә не жеке санада қ алыптасқ ан жақ сылық пен арамдық, тең дік пен тең сіздік, мақ танатын жә не жиренетін, моральды жә не моральғ а жат тү сініктер туралы қ арама қ айшы жә не ә ралуан пікірлерді қ абылдайды жә не бере алады.

Бұ л тезистік жоспарда келесідегідей кө рініс табады:

Негізгі идеялар:

Аталмыш доктрина шегінде қ ұ қ ық пен заң бө лінеді (позитивтік қ ұ қ ық яғ ни мемлекетпен қ абылданатын заң дармен қ атар адамғ а тумысынан тә н жоғ ары, нақ ты, табиғ и қ ұ қ ық бар).

2) қ ұ қ ық пен мораль ұ қ састандырылғ ан;

Жақ сы жақ тары:

- бұ нда заң қ ұ қ ық қ а қ айшы болуы мү мкін, демек қ ұ қ ық қ а, яғ ни ә ділеттілік, бостандық, тең дік жә не т.с.с. сияқ ты адамгершілік қ ұ ндылық тарымен сә йкес келтірілуі керек деп дұ рыс кө рсетілген.

Ә лсіз жақ тары:

- осындай қ ұ қ ық тү сінігі (абстрактілі адамгершілік қ ұ ндылық тары сияқ ты) оның формальды – заң и қ асиеттерін азайтады, оның нә тижесінде заң дылық жә не заң ғ а қ айшы нақ ты ө лшемдерін жоғ алтады, ө йткені ә ртү рлі адамдардағ ы адамгершілік туралы тү рлі елестерді ә ділеттілік тұ рғ ысынан анық тау оң айғ а соқ пайды;

Сондық тан, қ ұ қ ық тың шын мә нінде ә рқ ашан бірдең есі жетіспейді, жетілмеген, тү рлі ө згертулер мен орны мен уақ ыты жағ дайына байланысты бірдей емес трансформацияны талап етеді. Демек, ғ ылыми мақ сатта жә не тиімді қ ұ қ ық шығ армашылық мү ддесі тұ рғ ысынан қ ұ қ ық қ а деген ә ртү рлі кө зқ арастарды, ә ртү рлі қ ұ қ ық анық тамаларын жә не бірың ғ ай анық тама шегінде оларды сомдауғ а ұ мтылуды мақ ұ лдау қ ажет.