Мемлекет нысандары: түсінігі және түрлері, Мемлекет нысанына ықпал ететін факторлар.

Мемлекеттің сыртқ ы нысаны мен ішкі мазмұ нының диалектикалық бірлігі байқ алады. Мемлекеттің нысаны қ оғ амның экономикалық, мә дени, рухани мазмұ нына байланысты. Демократиялық мемлекеттер туралы айтатын болсақ, олар тек қ ана республика немесе шектелген монархия тү рінде ө мір сү реді. Ал шығ ыс мемлекеттер кө біне монархия болатыны жақ сы мә лім. Мемлекеттің мазмұ ны оның нысанынан бө лінбейді, олар бір бірімен тығ ыз байланыста дамиды.Тә уелсіз Қ азақ станда екі жылдн кейін 1993 жылғ ы Конституциясының орнына екінші 1995 жылғ ы Конституция алынды. Бұ л соң ғ ы Конституция мемлекеттің сыртқ ы нысанын ө згертті. Қ азақ станда президенттік республиканың саяси режимі қ ұ рылды.

Мемлекеттің тарихи даму процесінде оның нысанына бірнеше факторлар ә сер етеді.

1. Географиялық, климат, тарихи факторлар.

2. Экономикалық жә не саяси жағ дайлар.

3. Қ оғ амның ұ лттық қ ұ рамы, ә дет-ғ ү рыптары немесе ерекше тарихи жағ дайлар.

4. Халық аралық жағ дай, мемлекеттердің арасындағ ы қ арым қ атынастар жә не абыройы кү шті адамдардың істері етеді.отарлық мемлекеттердің басқ ару нысанына бұ рынғ ы метрополия мемлекеттерінің нысаны ү лгі болатыны мә лім.

5. Саяси кү шті адамдардың қ ызметі жә не жү ргізілген саясаты ә сер етеді. Мысалы, Гитлер, Рузвельт, Шың ғ ыс хан, Абылай, Ататү рк.

6. Діни факторлар.

Мемлекеттің нысаны ү шке бө лінеді.

1. Мемлекет басқ ару нысаны. мемлекеттің жоғ ары аппаратының қ ұ рылысы, оларды қ ұ ру тә сілі, аппаратының бір бірімен байланысы

2. Мемлекеттің қ ұ рылымдық нысаны. Мемлекеттің ә кімшілік аймақ тық жә не ұ лттық қ ұ рылысы, автономиялардың, ө лкелердің бір бірімен байланысы, орталық аппаратпен жергілікті органдардың қ арым қ атынасы.

3. Мемлекеттің саяси басқ аруының режим нысаны. Жалпы мемлекетті басқ ару тә сілдері, саясаттағ ы демократияның дең гейі.

Мемлекеттің басқ ару нысаны.

1. Монархия (Кө не шығ ыс мемлекеттері: Вавилон, Египет, Ү ндістан., Кө не Рим мемлекеті., Алғ ашқ ы феодалдық мемлекеттер., Шектеулі монархия., Шексіз монархия., Конституциялық монархия)

2. Республика (Кө не Афин мемлекеті, Рим аристократиялық республикасы, Спарта аристократиялық республикасы, Орта ғ асырда Қ ала-республикалар, Парламенттік республика, Президенттік республика)

Мемлекеттің қ ұ рылымдық нысаны.

1. Унитарлық мемлекет. Бір парламент, бір ү кімет, бір жоғ арғ ы сот. Бір конституция, бір мемлекеттік бюджет, бір азаматтылық. Бір жергілікті басқ ару аппараты.

2. Конфедерациялық мемлекет. Уақ ытша бірігу, кейін таратуғ а тиіс, немесе федерациялық мемлекет қ ұ руы да мү мкін.

3. Федеративтік мемлекет. Неше автономия, сонша Конституция.Ә р автономияның парламент, ү кімет, жоғ арғ ы соты бар. Автономиялар бірігіп одақ тық мемлекет қ ұ рады. Ә р автономияның азаматы одақ тың да азаматы болып есептеледі. Бір қ арулы кү штері, бір бюджет, бір мемлекеттік салық жү йесі.

Мемлекеттің саяси басқ аруының нысаны

- Демократиялық басқ ару.

Экономика саласындағ ы адамның бостандығ ы,

Адамның бостандығ ы мен қ ұ қ ығ ының толық қ амтамасыз етуі,

Халық тың мемлекетті толық бақ ылауы,

Аз ұ лттардың қ ұ қ ығ ын, бостандығ ын, тең дігін сақ тау,

Мемлекетті, қ оғ амды басқ аруда демократиялық принциптерді бұ збау,

Барлық бірлестіктерге, одақ тарғ а бостандық беру,

Қ атаң заң дылық ты, қ ұ қ ық тық тә ртіпті сақ тау,

Мемлекеттің аппараттың жұ мысын қ ұ қ ылық бағ ытта жү ргізу

- Тоталитарлық басқ ару.

Мемлекеттің бірлестіктерді толық бақ ылауғ а алуы,

Адамның бостандығ ына, қ ұ қ ығ ына шектеу қ ою,

Партияның диктатурасын орнату,

Қ оғ амдық ө мірді милитаризациялау,

Азшылық ұ лттарды қ анаушылық қ а алу,

Жеке адамдарды, бірлестіктерді қ уғ ынғ а алу,

Бір адамғ а табынушылық ты орнату,

Заң дылық ты, қ ұ қ ық тық тә ртіпті жою,

Ұ лтшылдық ты, шовинистікті, расизмді дамытып кү шейту.

32. Қ ұ қ ық шығ ырамшылық

Қ ұ қ ық шығ ырамшылық деп заң ды актілерді жасау, жарық қ а шығ ару не болмаса олардың заң ды кү шін жою, олардың алғ а қ арай тиімділігін дамытуғ а бағ ытталғ ан қ ұ қ ық ќалыптастыру процессінің соң ғ ы сатысы ретінде қ оғ амдағ ы объективті жағ даймен айќындалғ ан мемлекет органдарының арнаулы ќызметін айтамыз. Бұ л қ олданудағ ы қ ұ қ ық ты, қ оғ амдық қ атынастарды реттейтін, жалпығ а міндетті нормалардың біртұ тас жә не іштей ү йлесілген жү йесі ретінде қ ұ ру жә не дамыту ұ рдісі. Қ ұ қ ық шығ армашылық тың басты тағ айындалуы – жаң а нормативтік қ ұ қ ық тық актілерді ө ң деп шығ ару жә не бекіту. Қ ұ қ ық шығ армашылық тың басқ а да кө ріністері (қ олданыстағ ы нормаларды ө згерту жә не жою; олардың басылуын жетілдіру) кең таралғ ан, нақ ты ө рнектелген жә не іштей ү йлескен жү йе қ ұ руда бағ ынышты, кө мекші мә нге ие.

Ә рбір мемлекет қ оғ амдық қ атынастарда қ ұ қ ық нормасында реттелетін, қ амтамасыз етілетін, қ орғ алатын жә не сақ талатын заң дылық жә не қ ұ қ ық шығ армашылық кө мегі арқ ылы анық талғ ан тә ртіп орнатады. Мемлекеттің қ ұ қ ық шығ армашылық қ ызметі экономикалық жә не басқ а да қ оғ амдық қ атынастардың ерекше ә леуметтік сипаттағ ы, шамамен жалпы, формальды-анық талғ ан сипатқ а ие заң дық нормалардың, жалпы нормалар тү ріндегі кө рінісі.

Демек, қ ұ қ ық шығ армашылық қ ызметі Конституцияда, регламентте, ережеде жә не т. с.с. нормативтік актілерде баяндалып, процессуальдық нормалар (процедура) шегінде бекітіліп жү зеге асырылады. Қ ұ қ ық шығ армашылық жаң а нормалар қ абылдау, жою немесе бұ рынғ ыдай ө згертулер мен толық тырулар енгізу жолымен жетілдіру болып табылады.

Қ ұ қ ық шығ армашылық қ а тә н белгілер:

-белсенді, шығ армашылыќ, мемлекеттік ә рекет болып табылады;

-нә тижесінде басым тү рде нормативті-ќұ ќыќтыќ актілерде орын алатын заң дыќ нормалар ќалыптастырылады;

-қ оғ амды басќарудың маң ызды ќұ ралы;

-қ ұ қ ық шығ армашылық дең гейі мен мә дениеті ќоғ амдағ ы демократия мен ө ркениеттіліктің бейнесі болып табылады.

Қ ұ қ ық шығ армашылық қ ызметі қ азіргі ө ркениетті мемлекеттерде басты идеяны, ұ йымдастырушылық бастауларды ө рнектейтін яғ ни, мемлекеттің қ ұ қ ық шығ армашылық қ ызметінің жалпы бағ ытын, мә нін жә не сипатты белгілерін анық тайтын, нақ ты қ ағ идалардың базасына негізделе отырып, жү зеге асырылады.

Қ ұ қ ық шығ армашылық қ ағ идалары:

– заң дылық. Бұ л қ ағ ида нормативтік-қ ұ қ ық тық актіні қ абылдау процедурасы, оның мазмұ нына қ атысты туындайды. Жаң а нормативтік-қ ұ қ ық тық шешімдерді дайындауда, қ абылдауда жә не жариялауда бекітілген тә ртібін қ атан сақ тау, қ абылданатын актінің нысанын қ атан ұ стау. Нормативтік актілер конституцияғ а сә йкес тиісті қ ұ қ ық шығ армашылық органның қ ұ зырет шегіне қ атан сай келе отырып қ абылдануы тиіс. Нормативтік актілер мазмұ ны аң сағ ан қ ұ қ ық тық мемлекет жә не азаматтық қ оғ ам мұ ратына, гуманизм бастамасына, жалпы қ абылданғ ан нормағ а жә не халық аралық қ ұ қ ық қ ағ идаларына сә йкес келуге тиісті. Қ ұ қ ық шығ армашылық заң дылығ ы дегеніміз заң ды техника ережелерінің қ атан орындалуын, соның ішінде ең бастысы қ ұ қ ық тық актілер субординациясын («Нормативтік қ ұ қ ық тық актілер туралы» Қ азақ стан Республикасының Заң ының 4 бабында нормативтік қ ұ қ ық тық актілердің иерархиясы берілген. Қ араң ыз. (аталмыш қ ызмет конституция, басқ а да заң дар жә не заң ғ а бағ ынышты актілер негізінде жү зеге асырылуы тиіс)) сақ тауды кө здейді;

– демократиялық. Бұ л қ ағ ида мемлекеттік жә не қ оғ амдық істерді басқ арудағ ы азаматтардың белсенді қ атысуы арқ ылы кө рініс табады. Бұ л демократиялық тә ртіп нормативтік актілерді дайындау жә не бекіту барысында демократияның ең тікелей нысаны – референдум, қ оғ амдық пікірдің кө пшілігін, тұ рғ ындардың ә р тү рлі қ абатының мү делерін есепке алу болып табылады;

– кә сібилік. Мұ ндай қ ызметтермен қ ұ зырлы адамдар – заң гер, басқ арушы, экономист жә не т.б айналысуғ а тиіс. Бұ л талаптарғ а қ ұ қ ық шығ армашылық ү рдісте мә н беріп, есепке алмауы жат салдарғ а ә кеп соғ ады жә не ә зірленген қ абылданғ ан нормативтік-қ ұ қ ық тық актілердің сапасына ә серін тигізеді. Біздің Парламенттің тұ рақ ты негізде жұ мыс жасайтыны оның кә сіби ө суіне ұ лкен ә серін тиіс. нормативтік-қ ұ қ ық тық актілерді дайындауғ а ғ алымдарды, ғ ылыми қ ызметкерлерді тарту кә сібилік қ ағ иданың іске асуына маң ызды рө л атқ арады;

- ғ ылымилық (нормативті актілерді дайындау барысында єлеуметтік-экономикалыќ, саяси жаѓдайларды жә не қ оғ ам дамуының объективтік қ ажеттілігін, жә не басқ а оқ иғ аларын зерттеу ќажет);

- жариялылыќ (кең ќоѓамдылық, қ алыпты церкуляция ү шін қ ұ қ ық шығ армашылық ү рдісінің ашақ тылығ ын, «тұ нық тығ ын» кµрсетеді).

- жоспарлау. Қ ұ қ ық шығ армашылық ү рдісте белгілі мақ сатқ а жету ү шін нормативтік-қ ұ қ ық тық актіні қ абылдауды жоспарлау қ ажет. Заң жоба жұ мысы жоспары жыл сайын Ү кіметпен бекітіліп жә не Қ азақ тан Республикасыныың Президентінің жә не Ү кіметінің актілер Жинағ ында жарияланады.

Заң ә дебиеттерінде қ ұ қ ық шығ армашылық қ ағ идаларына мыналарда да жатқ ызады:

- гумандық – адам жә не оның мү ддесі заң шығ арушылық қ ызметінің басты назарында болуы керек;

- жеделділік – нормативтік-қ ұ қ ық тық актілерді дер кезінде қ абылдау жә не жариялау;

- жобаны ә зірлеу барысындағ ы ыждағ аттылық, тиянақ тылық;

- қ абылданатын актілердің техникалық жетілдірілуі.

Қ ұ қ ық шық армашылық кү рделі ә рекет болғ андыќтан біртектес болуы мү мкін емес. Сондыќтан ол ә р тү рлі негіздер бойынша жіктеледі. Субъектілерінің сипатына байланысты былай бө лінеді:

1. Халыќтың тікелей қ ұ қ ық шығ армашылығ ы. Мемлекеттік жєне қ оғ амдыќ ө мірдің маң ызды мә селелері бойынша тікелей халық тық дауыс беру (референдум) жолымен зањдар ќабылданады. Ќазаќстан Республикасыныњ 1995 жылѓы 30 тамыздаѓы Конституциясы тікелей халыќ еркімен ќабылданѓан акт.

2. Мемлекеттік органдардың ќұ ќыќ шығ армашылығ ы. Ќазаќстан Республикасында нормативті ќұ ќыќтыќ актілерді ќабылдау қ ұ қ ығ ына Қ азақ стан Республикасының Парламенті, Президенті, Ү кіметі жә не ө зге де мемлекеттік органдар ие.

3. Қ оғ амдыќ ұ йымдардың қ ұ қ ық шығ армашылығ ы немесе санкцияланғ ан қ ұ қ ық шығ армашылық. Мемлекет белгілі бір жаѓдайларда қ оғ амдық ұ йымдардың актілерін немесе ә дет-ғ ұ рып нормаларын мемлекеттің рұ қ сат беру кү шімен заң дастыруы мү мкін.

Қ ұ қ ық шғ армашылық маң ыздылығ ына байланысты заң шығ ару жә не заң ғ а бағ ынышты актілерді шығ ару деп екі ү лкен топќа жіктеледі. Зањ ќабылдау қ ұ қ ығ ына мемлекеттегі ең жоғ арғ ы ө кілді орган қ ұ зіретті болады жә не оныњ актілерінің жоғ арғ ы зањдыќ кү ші танылады.

Заң ғ а бағ ынышты нормативті актілерді қ абылдау Президентке, ү кіметке, министрліктер мен ведомстволарѓа, мемлекеттік комитеттерге, мемлекеттік басќарудыњ жергілікті органдарына, кә сіпорын, мекеме, ұ йым басшыларына берілетін қ ұ қ ық.

33. Қ азіргі кезең нің негізгі қ ұ қ ық тық жү йелрі. Қ азіргі кезең дегі қ ұ қ ық тық жү йелерді жіктеудің ө лшемдері.

Қ оғ амның обьективтік даму процесінің мү дде-мақ сатына сә йкес саяси, экономикалық, ә леуметтік қ арым-қ атынастарды реттейтін қ ұ қ ық жү йесі қ алыптасады. Дү ниежү зіндегі мемлекеттердің тарихы, экономикалық, ә леуметтік мә дени ерекшеліктеріне қ арай қ ұ қ ық жү йелері бір-біріне ұ қ самайды. Оларды ғ ылыми тұ рғ ыдан жан жақ ты зерттеп, ұ лттық қ ұ қ ық тық жү йелерге жіктеу жү ргізіледі.

Францияның ғ алымы Давид Рененің пікірі бойынша қ ұ қ ық тық жү йе англо- саксондық, романа-германдық, социалистік, діни жә не Қ ытай, Индия, Жапония т.б қ ұ қ ық тық жү йелерге бө лінеді.

Англо-саксондық қ ұ қ ық жү йесі. Бұ л жү йе феодализм кезінен басталады. Англия ө зінің аралдық жағ дайын пайдаланып, ерекше ә дет-ғ ұ рыптарын сақ тауғ а тырысты. 12-ғ асырдан бастап қ алыптасқ ан Англияның дмократиялық жетістіктері қ ұ қ ық жү йесіне зор ық палын тигізді. Англия Рим мемлекетінің провинциясы болса да ө зінің ұ лттық ерекшеліктерін жоғ ары ұ стай білді. Бұ л қ ұ қ ық тық жү йе ежелгі ә дет- ғ ұ рыптардан, сот шешімдерінен қ ұ ралды. Англияның королі Генрих 11 (1154-1187) бірнеше реформалар жү ргізді, солардың арасында ең маң ызды сот реформасы. Ол кө шпелі королды сотты енгізді.

Бұ л жү йенің негізгі мазмұ ны сот тә жірибесінен қ алыптасады, мемлекеттік органның қ абылдағ ан нормалары қ осымша роль атқ арады. Қ азіргі заманда бұ л ө те кү рделі, демократиялық қ ұ қ ық тық жү йе. Оны статут қ ұ қ ығ ы деп те атайды. Статут-парламент қ абылдағ ан заң. Оның саны 500 жылда 2000-ғ а жеткен. Англияда азаматтық кодекс жоқ. Сот азаматтық істерді дұ рыс шешіп, жаң а норма жариялайды. Бұ л нормалар ә рбір жеке казусты шешетін нормалар болып шығ арылады. Қ ұ қ ық тық нормаларды кодификациялау жә не жү йелеуі де ө те сирек кездеседі. (Малазия, Сингапур, Гонконг, Бруней, Гана, Кения, Нигерия, Египет)

АҚ Ш ағ ылшын қ ұ қ ығ ын пайдаланса да, оның қ ұ қ қ жү йесінің кө п ерекшеліктер бар. Біріншіден, американың қ ұ қ ығ ы федеративті қ ұ қ ық. Екіншіден, бұ нда жалпы қ ұ қ ық пен қ атар заң дрдың рө лін, ә сіресе Конституциялық маң ызын жоғ ары ұ стайды. АҚ Ш-та қ ұ қ ық тық нормаларды кодификациялау, жү йелеу жұ мыстары белсенді жү ргізіледі.

Қ азіргі кезде англо-саксондық қ ұ қ ық жү йесі бірте-бірте нормативтік актілердің маң ызын кө тере бастады.

Романа-германдық қ ұ қ ық тық жү йе (континенттік жү йе деп те атайды). Европалық мемлекеттерінің кө пшілігінде осы қ ұ қ ық жү йесі дамып келеді. Романдық қ ұ қ ық жү йесі деген сө з Рим қ ұ қ ығ ының ық палымен қ ұ рылғ аның кө рсетеді. Феодалдық кезенде бұ л жү йе жақ сы дамымады. Буржуазиялық революциялар Рим қ ұ қ ығ ына ө те кең жол ашты “Жеке меншік қ ұ қ ығ ы қ асиетті оғ ан ешкім қ олсұ ғ уғ а қ ұ қ ығ ы жоқ ” деп бекітті.

Осыдан бастап Рим қ ұ қ ығ ы белсенді тү рде буржуазиялық кодекстеріне кіріп, Германия, Франция, Италия бү кіл дү ниежү зіне таралды. Рим қ ұ қ ығ ын жалғ астырғ ан кодекстердің қ атарына Наполеон атындағ ы 1804 жылғ ы Францияның азаматтық кодексі. 1896 жылғ ы Германияның азаматтық нормалар жинағ ы жатады.

Тарихшылардың, заң герлердің кө пшілігі континенталдық қ ұ қ ық жү йесі 13 ғ асырда қ алыптасты деп санайды. Бес ғ асыр бірінші орында Рим қ ұ қ ығ ының ық палы басым болды деп тү сіндіреді. Сө йтіп кө п мемлекеттердің қ ұ қ ық жү йесін қ алады. Бұ л қ ұ қ ық жү йесінің негізгі мазмұ ны - нормативтік актілерді бірінші орынғ а қ ойды, сот шешімдері қ осымша рө л атқ арды.

Социалистік қ ұ қ ық жү йесі -бұ л жү йе ө зі тө рт жү йеге бө лініп келді: советтік қ ұ қ ық жү йесі: европалық социялистік мемлекеттер қ ұ қ ық тық жү йесі: азиялық социалистік елдердің қ ұ қ ық тық жү йесі: Куба республикасының қ ұ қ ық тық жү йесі. Бірақ барлығ ының негізгі принциптері бірдей болды: қ оғ амдық меншікті, бір орталық тан жоспарлауды қ орғ ау т. б Бұ л мемлекеттердің қ ұ қ ық тық негізін қ ұ растыратың заң шығ аратың органдардың нормативтік актілері. Қ азіргі кезде бұ л жү йе Қ ытай халық республикасында, Кубада, солтү стік Кореяда сақ талып, дамып келеді.

Діни қ ұ қ ық тық жү йе - бұ л жү йеге Азияның, Африканың дамушы елдері жатады. Ол елдердің қ ұ қ ық тық саясаты екі тү рге бө лінеді: біріншісі-қ ұ қ ық ты тү сінуде, дамытуда олар дің мен зиялы бағ ытты біріктіріп отырады. Бұ л саясат ислам, индус жә не иуда дің деріндегі мемлекеттер, екіншісі-қ ұ қ ық деген заң ды ғ ылыми ұ ғ ымғ а қ арсы бағ ыт. Қ оғ амды басқ аруда ә леуметтік нормаларының басқ а тү рлерің бірінші қ атарғ а қ ояды (ә дет-ғ ұ рып, мораль, діни, қ оғ амдық ұ йымдардың шешімдерін). Бұ л елдердің біразы бірте-бірте романа-германдық қ ұ қ ық тық жү йеге кө шу бағ ытнда.

Ислам діні қ ағ идаларың қ ұ қ ық тық негізі деп санайды. Бұ л бағ ытты-жү йені шариғ ат деп атайды. Сонымен қ атар адат деп атайтың жү йе бар (ә дет-ғ ұ рып, салт- дә стү р, мораль т. б) Бірақ ө мірде шариғ ат басым тү рде қ олданылады. Исламдық қ ұ қ ық тың тө рт тү рлі негізі бар:

1) Қ ұ ран-Аллфның Мұ хаммед пайғ амбарғ а тү сірген киелі, ардақ ты кітабы.

2) Сұ нна-Мұ хаммед пайғ амбардың хадистері (ө сиеттері) Бұ л ө сиетте Қ ұ ранның аяттарына тү сінік береді.

3) Иджма-ислам ұ йымдарының қ абылдағ ан, бекіткен шешімдері, қ аулы жарлық тары.

4) Китас ө мірде кездесетін мә селелерді Қ ұ ранның ұ қ сас аяттарына сү йене отырып шешу.

Индус діні қ оғ амдағ ы қ арым-қ атынастарды реттеп, басқ арудың ең басым, кү рделі жү йесі. Сонымен қ атар ә дет-ғ ұ рып, салт-дә стү рді де пайдаланады.Бұ л діни қ ұ қ ық жү йесі адамдарды туысы мен ә леуметтік топқ а бө леді Олардың ө здерінің ішіндегі қ атынастарды реттеп, басқ аратың діни нормалары болады. Бұ л ә леуметтік топтардың тү рлері: байлар тобы, орта шаруалар тобы, діни қ ызметкерлердің тобы, ақ сү йектер тобы. Бұ л топтардың аттарынан немесе атауларынан толық тү сінуге болады: бұ л ә леуметтік топтардың арасында ешқ андай тендік, ә ділеттік, бостандық жоқ екені.

(Индия, Пакистан, Бирма, Сингапур, Танзаний, Уганда, Кения т. б).