Занды деректер: түсінігі және жіктеленуі

Қ ұ қ ық тық қ атынастыр пайда болады, ө згереді, не болмаса белгілі ө мір жағ дайларына байланысты жойылады. Мысалы, шын мә нінде ә скерге шақ ырылу айғ ағ ы, ә скерге шақ ырылушының ә скери қ ызметтегі қ ұ қ ық тық қ атынастарғ а тү суге негіз болады, одан босату керісінше қ ұ қ ық тық қ атынастарды тоқ татады. Баланың тууына байланысты, ерлі зайыптылардың оны ө сіріп тә рбиелеу міндеттері туады.

Заң ды деректер – қ ұ қ ық нормаларымен байланысты қ ұ қ ық тық қ атынастардың пайда болуы, ө згеруі не болмаса жойылу жө ніндегі айқ ын ө мір жағ дайлары. Заң ды деректер қ ұ қ ық нормаларының гипотезасымен қ ұ рылады. З.Д. басқ а сө збен айтсақ, қ ұ қ ық нормаларында алдын ала кө рсетілген негізіне байланысты, субъектілердің арасындағ ы қ атынастар арқ ылы пайда болады.

З.д-ң қ оғ амдық қ атынастарды реттеуге іс жү зінде ү лкен маң ызы бар. З.д-ң барлығ ы не болмаса жоқ тығ ына ьайланысты, белгілі субъектінің қ ұ қ ығ ы мен міндеті белгіленеді. З.д-сіз қ ұ қ ық тық қ атынастардың болуы мү мкін емес.

З.Д. олардың жекелеген субъектілердің еріктеріне байланысты екі топқ а бө лінеді: оқ иғ а жә не қ имыл (ә рекет).

Оқ иғ а – қ ұ қ ық тық қ атынас қ атысушыларының еркінен тә уелсіз ө тетін заң ды фактілер (туу не адамның ө лімі, кә мелеттік жасқ а толу, сұ рпыл қ ұ былыс). Мұ ндағ ы маң ызды жағ дай – адамдар еркімен оқ иғ алар байланысты бола алады.Оқ иғ алар қ атыстық жә не абсолютті болып бө лінеді. Қ атыстық оқ иғ алар – шығ у тегі пайда болайн деп тұ рғ ан қ ұ қ ық тық қ атынасқ а қ атысы жоқ адамдармен байланысты болатын фактілер. Мысалы, ө рт ө тіп бара жатқ ан тұ лғ аның қ ұ рылысты кездейсоқ ө ртеу. Қ ұ рылыстың иесінде сақ тандыру мекемесімен қ ұ қ ық тық қ атынас пайда болады (егер мү лік сақ тандырылғ ан болса). Ө рт фактісі осы жағ дайда оқ иғ а болып табылады, ө йткені ол қ ұ қ ық тық қ атынас қ атысушылары – жә бірленуші жә не сақ тандыру мекемесінің еркімен байланысты болмай, ө зге тұ лғ алардың еркімен байланысты. Ал абсолютті оқ иғ алар – шығ у тегі мү лем адамның еркімен байланысты емес фактілер (су тасқ ыны).

Қ имыл (ә рекет) – болуы адамдардың еркінің сапасына байланысты заң ды фактілер. Заң дылық жағ ынан кө зқ арас бойынша, барлық адамдардың қ имылдары қ ұ қ ық қ а сай жә не қ ұ қ ық қ а сай еместік болып бө лінеді.

Қ ұ қ ық қ а сай ә рекеттерге – қ ұ қ ық нормаларымен алдын-ала белгіленген адамдардың заң ды қ ұ қ ық тары мен міндеттерінің пайда болуы жө ніндегі ө зіне тартатын заң ды айғ ақ тар. Ө з жағ ынан қ ұ қ ық қ а сай ә рекеттер заң ды актыларғ а жә не заң ды қ ылық тарғ а бө лінеді. Заң ды актілар – белгілі қ ұ қ ық тық қ атынастарғ а кіру мақ сатында, адамдармен арнайы жасалатын қ ұ қ ық қ а сай ә рекеттер. Мысалы, сатып алу – сату шарттары, тергеушінің қ ылмыстық іс қ озғ ау туралы қ аулысы. Бірінші жағ дада, мү ліктік қ ұ қ ық тық қ атынастар пайда болса, екіншіде – қ ылмыстық қ ұ қ ық тық қ атынастар пайда болады. Заң ды актілер бір жақ ты жә не екі жақ ты болып бө лінеді. Бір жақ ты акт ө зге тұ лғ алардың еркінен тыс қ ұ қ ық тық салдарды ә келеді. Оларғ а бір жақ ты келісімдер, ө сиет, ә кімшілік актілер, сот шешімдері, т.б. жатады. Екі жақ ты заң ды актылар екі тарап, тұ лғ а немесе мекеме, ұ йым арасындағ ы келісімнің болуын қ ажет етеді. Оғ ан мысл ретінде ең бек келісімінің шарттарын ө згерту туралы келісімді жатқ ызуғ а болады. Заң ды қ ылық тар – қ ұ қ ық тық қ атынастардың пайда болуына, ө згеруіне не болмаса жойылуына арнайы бағ ытталмағ ан, дегенмен ө зініің артынан сондай ізін қ алдырғ ан қ ұ қ ық тық ә рекеттер. Мысалы, азамат газетке бір проблема жө нінде хат жазады. Газетке мақ ала шық аннан кейін, хаттың авторында авторлық қ ұ қ ық пайда болады, бірақ ол алдында ондай мақ сатты қ оймағ ан болатын.

Қ ұ қ ық тық емес ә рекеттер – қ ұ қ ық тық нормалардың талабына қ арсы келетін заң ды айғ ақ тар. Қ ұ қ ық тық емес ә рекеттер, еліміздегі белгіленген қ ұ қ ық тық тә ртіпті бұ зады.

Бір кездерде, қ ұ қ ық тық қ атынастар бір ғ ана заң ды деректерге байланысты болса, басқ а кездерде, олардың жиынтығ ына байланысты болады. Ондай жиынтық, не заң ды деректер жү йесі, не заң ды қ ұ рам деп аталады. Қ оғ амдық қ атынастардың қ иындығ ы, заң ды деректер арасындағ ы қ арым-қ атынастар, тұ тас заң ды қ ұ рамның қ ұ қ ық тық қ атынастарының пайда болуына негіз ретінде қ ажеттігін белгілейді. Фактілік қ ұ рам заң мен оның барлық элементтерін кө рсете келе анық тала алады. Мысалы, зейнет ақ ы алу ү шін ө з сипаты бойынша ә р келкі болып келетін заң ды фактілер жиынтығ ы қ ажет: пенсиондық жасқ а жету, қ ажет болғ ан ең бек стажының болуы, зейнет ақ ы тағ айындау туралы шешім. Бірақ қ ұ қ ық қ а тек жалпы белгілермен сипатталатын фактілік қ ұ рамдар да белгілі. Олар: ата-аналық қ ұ қ ық тан айыру мә селесін шешу; некені бұ зу бойынша негіздер.