Дәрістің тезисі

Ішкі ағ залар дегеніміз – дене қ уыстарында (кеуде, іш жә не жамбас астауында) орналасқ ан ағ залар. Оғ ан асқ орыту, тыныс алу жә не несеп-жыныс жү йелерінің ағ залары жатады. Кө бею қ ызметін атқ аратын жыныс ағ заларынан басқ а ішкі ағ залар зат алмасу процессіне қ атысады.

Ішкі ағ залар екі топқ а бө лінеді:

1. Тү тікті немесе қ уысты ағ залар. Олар ү ш қ абық тан тұ рады:

- ішкі – шырышты қ абық жә не шырышасты негізі;

- ортаң ғ ы – бұ лшық етті қ абығ ы;

- сыртқ ы – дә некер немесе сірлі қ абық;

2. Ұ лпалық (паренхималық) немесе безді ағ залар – эпителилік жасушалардың шоғ ырлануынан тү зіледі. Олар ө з кезегінде екіге бө лінеді. Сыртқ ы секреция бездері – тү тікшелері болады. Ішкі секреция бездері – тү тікшелері болмайды. Олардың секреттері бірден қ анғ а тү седі.

Асқ орыту тү тігіне келесі мү шелер жатады:

Ауыз қ уысында – тамақ ұ сақ талып, сілекейдің ә серінен жұ мсарып, ферменттердің ә серінен ас қ орытыла бастайды.

Жұ тқ ыншақ – ас қ орыту жә не тыныс алу жолдарының қ иылысатын жері. Тамақ ты жұ тқ ан кезде кө мей қ ақ пашығ ы кө мейді жауып, тамақ тың ө ң ешке ө туін қ амтамасыз етеді.

Ө ң еш – жұ тқ ыншақ пен асқ азанды жалғ астырып тұ ратын тү тікті ағ за.

Асқ азанғ а тү скен тамақ ә рі қ арай ұ сақ талып, асқ азан сө лі, ферменттер жә не химиялық қ осылыстар ә серімен ө ң деледі. Бұ л жерде қ анғ а негізінен су сің іріледі.

Жің ішке (он екі елі, аш жә не мық ын ішектер) ішекте тамақ негіздік ферменттер ә серінен қ орытылып, қ анғ а сің іріледі.

Тоқ (жуан) ішекте нә жіс тү зіліп, тоқ ішектің соң ғ ы бө лімі, тік ішек арқ ылы сыртқ а шығ арылады.

Бауыр жә не ұ йқ ы бездері ас қ орыту бездері болып табылады. Олардың сө лдері он екі елі ішекке қ ұ йылады. Сондай-ақ бауыр организмде қ орғ аныш жә не залалсыздандыру қ ызметін атқ арады, ал ұ йқ ы безі эндокриндік те қ азмет атқ арады (қ анғ а инсулин гормонын бө ліп шығ арады)і.

Ішкі ағ залар бірінші реттік ішектен дамиды. Ол ү ш бө ліктен: алдың ғ ы, ортаң ғ ы, артқ ы ішектерден тұ рады.

Жұ тқ ыншақ 2-ші айдың басында алдың ғ ы ішектің бас жағ ынан дамиды. Ө ң еш – 4-ші аптада жұ тқ ыншақ тың тө менгі бө лігінен, алдың ғ ы ішектен дамиды. 4-ші аптаның аяғ ында алдың ғ ы ішектің ө ң ештен тө менгі бө лігі кең іп, І-лік асқ азан қ алыптасады. 5-ші аптада ішек ілмегінің «жоғ арғ ы иінінен» жің ішке ішек дамыса, «тө менгі иінінен» тоқ ішек дамиды.

Ішастар дегеніміз – париеталдық жә не висцералдық жапырақ шалардан тұ ратын сірлі қ ап. Париеталдық жапырақ ша іш қ уысының қ абырғ асын қ аптаса, висцералдық жапырақ ша аталғ ан қ уыста орналасқ ан ағ заларды қ аптайды.

Даму ақ аулары: тө менгі жақ сү йек ө сінділерінің бітіспеуінен тө менгі жақ сү йек жырығ ы пайда болады. Жоғ арғ ы жақ сү йек ө сінділерінің бір-бірімен бітіспеуі ауыз саң ылауының шамадан тыс ү лкен (макростома) болуына алып келсе, керісінше қ атты бітісіп ө суі ауыз саң ылауының кішкентай болуына (микростома) алып келеді. Маң дай жә не жоғ арғ ы жақ сү йек ө сінділерінің бітіспеуінен «қ оян ерін»пайда болады. Жоғ арғ ы жақ сү йек ө сінділерінің таң дайлық буылтық тарының бір-бірімен бітіспеуі салдарынан таң дайда ортаң ғ ы сызық бойында саң ылау тү зіліп, «қ асқ ыр ауыз» ақ ауы тү зіледі. Сирек жағ дайда мық ын ішекте кіндік-ішек тү тігінің қ алдығ ы сақ талып, мық ын ішек бү йірқ алтасы (дивертикулы) (меккел дивертикулы) тү зілуі мү мкін. Артқ ы ө тіс жарғ ағ ының сақ талуы ә серінен артқ ы тесіктің болмауы (аналдық атрезия) да кездеседі.

Ас қ орыту жү йесінің мү шелеріне: ауыз қ уысы жә не онда орналасқ ан ағ залар, жұ тқ ыншақ, ө ң еш, асқ азан, бауыр, ұ йқ ы безі, жің ішке ішек, тоқ ішек жә не тік ішек жатады.

Тіл (язык, linqua). Тіл шырышты қ абық пен қ апталғ ан, бұ лшық еті мү ше. Тіл дә мді сезеді, тағ амның ауыз қ уысындар араласуына, жылжуына, сө здің пайда болукына қ атынасады. Тілдің ү ш бө лігі болады: тү бі, денесі, ұ шы. Тілдің тү бірі- тік орналасқ ан артқ ы бө лігі. Ол тіл асты сү йегімен тө менгі жақ сү йекгіне бекіген. Тіл денесі- алдында тілдің ұ шына, артында шкаралық жұ оге арқ ылы тү бірімен шекараласады.

Тістер (зубы, dentes). Тістер тағ амды тістеп майдалайды, мсө здің анық болуына мү мкіндік жасайды. Тістер тө менгі жә не жоғ арғ ы жақ тардың альвеоляр шұ ң қ ырларында орналасқ ан. Ә рбір тітің сауыты, тү бірі жә не мойыны болады. Тіс эмальдан, дентиннен жә не цементтен тұ рады. Тістің негізгі заты- дентин, оның скауыт бһ лігі эмальмен жабылғ ан, ал тү бірі цементпен қ апталғ ан. Тістің тү бірі қ антамырларғ а бай. Тістің эмалі оны бұ зылудан сақ тап тұ рады. Сауыты пішініне байланысты кү рек, сойдақ, ү лкен жә не кіші азу тістер болып бө лінеді. Адамның жасына байланысты тістер сү т жә не тұ рақ ты тстер болып бө лінеді. Баланың 5-6 айлығ ында бірінші тө менгі кү рек тісі шығ ады. Баланың тісінің шығ уы оның денсаулығ ына байланысты болады. Сү т тістерде кіші азу тістер болмайды. Бала 5-6 жасқ а келгенде сү т тістер тү сіп, оның орнына тұ рақ ты тістер шығ а бастайды.

Жұ тқ ыншақ (глотка, pharynx). Жұ тқ ыншақ ауыз қ уысы мен ө ң ешті жалғ айтын тү тікше. Ас қ орыту жолының бір бө лігі. Ұ зындығ ы 12-15 см. Жұ тқ ыншақ жоғ арғ ы қ абырғ асындағ ы кү мбезі арқ ылы бас сү йегінің негізіне бекіген. Тө менінде VI-VII мойын омыртқ аларының тұ сында жің ішкеріп, ө ң ешке ө теді. Жұ тқ ыншақ тың атқ аратын қ ызметі:

1. Ауаны мұ рын қ уысынан кө мекейге ө ткізеді.

2. Жұ тыну уақ ытында тағ амды ауыз қ уысынан ө ң ешке ө ткізеді.

Жұ тқ ыншақ та тынс алу жолы мен ас қ орыту жолы айқ асады. Жұ тқ ыншақ ауыз, мұ рын қ уыстарының жә не кө мекейдің артында орналасқ ан. Мойын омыртқ аларынан жұ тқ ыншақ ты омыртқ а алды шандыры жә не борпылдақ май ұ лпасы бө ліп тұ рады. Жұ тқ ыншақ тың бү йірдегі қ абырғ асы ірі қ антамырлар жә не жү йкемен шектеседі.

Жұ тқ ыншақ ү ш бө ліктен тұ рады:

1. Мұ рын бө лігі

2. Ауыз бө лігі

3. Кө мекей бө лігі

Жұ тқ ыншақ қ а 7 тесік ашылады: 2 тесік – есту тү тігінің тесігі, 2 тесік – хаоналар, 1-ауыз қ уысының тесігі, 1- ө ң еш, 1- кө мекей кіреберісінің тесігі.

Ө ң еш (пищевод, esophagus). Ұ зындығ ы 25-30 см, жұ тқ ыншақ пен асқ азанды жалғ айтын бұ лшық етті тү тік.

Ә дебиеттер:

1. А.Р.Рақ ышев. Адам анатомиясы-I, II том, 2004.

2. А.Р.Рақ ышев. Адам анатомиясының атласы- I, II том, Алматы: Кітап; 2006.

3. Жұ мабаев У., Ә убә кіров Ә.Б., Досаев Т.М. ж.т.б. Адам анатомиясы атлас. I, II, III, IV том Астана: Фолиант, 2005.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Ас қ орыту жү йесіне жалпы функциональдік- қ ұ рылымдық сипаттама берің із?

2. Тү тікті мү шелердің қ абырғ аларының қ ұ рлысының ерекшеліктері неде?

3. Паренхиматозды ағ залардың қ ұ рылыс ерекшеліктерін атаң ыз?

4. Ауыз қ уысының қ ұ рылысын айтың ыз?

5. Тістің морфологиялық қ ұ рылыс ерекшеліктерін атаң ыз?

6. Тістердің пішіндері қ андай жә не олардың қ ызметтерінің ерекшеліктері?

7. Тістің формуласы дегеніміз не? Жә не олардың сү т тістер мен тұ рақ ты тістерді санаудағ ы маң ызы?

8. Сү т тістердің шығ у уақ ыттарын атаң ыз?

9. Тілдің қ ұ рылысын жә не олардың бө лімдерін атаң ыз?

10. Тілдің бү ртіктерінің тү рлері жә не олардың орналасуы?

11. Сілекей бездерін атаң ыз?

12. Жұ тқ ыншақ тың орналасуын жә не оның бө лімдерін атаң ыз?

13. Жұ тқ ыншақ қ абырғ аларының қ ұ рылысы?

14. Пирогов- Вальдейердің лимфоэпителиальды сақ инасы туралы айтың ыз?

15. Ө ң ештің қ абырғ асының қ ұ рылысын атаң ыз?

16. Асқ азанның бө лімдері жә не олардың қ ұ рылыс ерекшеліктері

17. Асқ азанның айқ ындайшы аппараты туралы айтың ыз?

18. Асқ азанның қ абырғ асының қ ұ рылысын айтың ыз?

19. Жің ішке ішекітің бө лімдері, оның қ ұ рылыс ерекшеліктері

20. Он екі елі ішектің қ ұ рылысы мен орналасуы туралы айтың ыз?

21. Он екі елі ішектің бө лімдері, оның қ ұ рылысы мен орналасу ерекшеліктері

22. Он екі елі ішектің қ абырғ асының қ ұ рылысын айтың ыз?

23. Жің ішке ішектің шажырқ айлық бө лімдері туралы, олардың қ ұ рылысы мен орналасуы туралы айтың ыз?

24. Ащы ішек пен мық ын ішектің қ абырғ асының қ ұ рылысы туралы айтың ыз?

25. Соқ ыр ішек пен қ има ішектің қ ұ рылысы мен орналасу ерекшеліктері қ андай?

26. Тоқ ішектің бө лімдерін атаң ыз?

27. Тік ішектің қ ұ рылыс ерекшеліктерін айтың ыз?

28. Бауырдың паренхиматозды қ апшығ ының қ ызметі мен қ ұ рылыс ерекшеліктерін айтың ыз?

29. Бауырдың байламдарын айтың ыз?

30. Бауырдағ ы қ анайналым ерекшеліктерін айтың ыз?

31. Ө т жолының қ ұ рылысы мен орналасуы туралы айтың ыз?

32. Жалпы ө т жолының пайда болуы туралы айтың ыз?

33. Ұ йқ ы безінің бө лімдері мен оның қ ұ рылыс ерекшеліктерін айтың ыз?

34. Іш астары дегеніміз не?

35. Интраперитонеальді жатқ ан мү шелерді айтың ыз?

36. Мезоперитонеальді жатқ ан мү шелерді айтың ыз?

37. Экстраперитонеальді жатқ ан мү шелерді айтың ыз?