Дәрістің тезисі. Көру ағзасы көз ұясында орналасқан, оның қабырғалары қорғаныш ролін атқарады

Кө ру ағ засы:

Кө ру ағ засы кө з ұ ясында орналасқ ан, оның қ абырғ алары қ орғ аныш ролін атқ арады. Кө ру ағ засы кө з алмасынан жә не кө здің кө мекші аппаратынан тұ рады.

1. Кө з.

- кө з алмасы – шартә різді, екі шығ ың қ ы полюстері болады. Алдың ғ ы полюс дө ң естеу келеді, ал артқ ысы – кө ру жү йкесінің шығ ар жерінен латералды орналасқ ан. Осы екі нү ктені қ осушы сызық ты кө з алмасының сыртқ ы білігі деп атайды.Мө лдір қ абық тың ішкі бетіндегі нү ктемен кө з алмасының ішкі қ абаты – торлы қ абық бетіндегі нү ктені қ осушы сызық, кө з алмасының ішкі білігі деп аталады.

- кө з алмасының фиброзды қ абығ ы – бұ л сыртқ ы тығ ыз қ абық, қ орғ аныс жә не жарық ө ткізуші қ ызмет атқ арады.

- мө лдір қ абық – мө лдір жә не фиброзды қ абық тың алдың ғ ы бө лігі болып табылады. Жарық ө ткізуші жә не жарық сындырушы қ ызмет атқ арады Бұ л дө ң ес-оиық пластинка, қ антамырлары болмайды. Мө лдір қ абық дә некер тіннен қ ұ ралып, сыртынан кө п қ абатты мү йізделмеген эпителимен қ апталғ ан. Мө лдір қ абық жү йке ұ штарына ө те бай.

-ақ қ абық – бұ л фиброзды қ абық тың артқ ы, ү лкен бө лімі бозғ ылт тү сті болып, тығ ыз талшық ты дә некер тіннен тұ рады.Ақ қ абық тың мө лдір қ абық қ а ө тетін жерінде венозды қ оинау орналасқ ан(шлем ө зегі). Ол алдың ғ ы жә не артқ ы камералардағ ы сұ йық тық ағ ысын қ амтамасыз етеді. Ақ қ абық қ а кө зқ озғ алтқ ыш жү йкесі еніп тұ рады.

- Тамырлы қ абық – кө птеген қ антамыр шоғ ырынан қ ұ ралып, торлы қ абық ты қ анмен қ оректендіреді жә не сұ йық тық бө лінуіне ық пал жасайды.

- нұ рлы қ абық – тамырлы қ абық тың ең алдың ғ ы бө лімі, диск пішінді болып, вертикалды орналасқ ан. Нұ рлы қ абық тың ортасындағ ы тесік – қ арашық болады.Нұ рлы қ абық дә некер тіннен, қ антамырлардан, кө здің тү сін анық тайтын пигментті жасушалардан жә не циркулярлы жә не радиарлы орналасқ ан бұ лшық ет талшық тарынан тұ рады.

- торлы қ абық – кө з алмасының ішкі сезімтал қ абығ ы, жә не тамырлы қ абық тың барлық бө лімдеріне, қ арашық қ а дейін тығ ыз жанасып тұ рады.Торлы қ абық тың ішкі қ ұ рамдас бө ліктері болып ө сінділерімен бірге таяқ ша жә не сауытша пішінді жү йке жасушалары.Олар кө з алмасының жарық сезгіш элементі болып табылады.Торлы қ абық тың артқ ы бө лімінде кө ру жү йкесінің шығ ар орны – бұ л кө ру жү йкесінің дискісі жә не бұ л жерде жарық қ абылдаушы жасушалар болмайды.Дисктен латералды сарғ ыш тү сті дақ орналасқ ан – бұ л сауытшалардың ең жиі шоғ ырланғ ан жері болғ андық тан ө те жақ сы кө ру орны болып, бұ л жерде таяқ шалар болмайды.

- кө здің ядросы – мө лдір сұ йық тық пен толғ ан алдың ғ ы жә не артқ ы камерадан, жә не кө з бұ ршағ ынан жә не шыны тә різді денеден қ ұ ралғ ан.

- кө з бұ ршағ ы – бұ л екі жақ ты дө ң ес диск, фронталды жазық тық та вертикалды жә не жарық сындырғ ыш қ абілетке ие. Состоит из эпителиалды жасушалардан қ ұ ралып, капсуламен қ апталғ ан.

- шынытә різді дене – бұ л мө лдір желімтә різдес зат, жарғ ақ пен қ апталғ ан жә не кө з бұ ршағ ының артында орналасып, жә не торлы қ абық қ а тығ ыз жанасып тұ рады.Кө здің жарық ө ткізгіш жү йесіне жатады.Қ антамыр жә не жү йкелері болмайды.тірек жә не қ орғ аныс қ ызметін атқ арады.

2. Кө здің кө мекші ағ залары – кө з алмасының бұ лшық еттері, кө з ұ ясының шандырлары, қ абақ тар, қ астар, кө з - жас аппараты. Кө з - жас аппараты – кө з-жас безімен кө з жасын шығ арушы ө зектер жә не ә кетуші жолдардан тұ рады. Кө з- жас безі кө з ұ ясының латералды бұ рышындағ ы кө з-жас шұ ң қ ырында орналасқ ан. Жұ қ а дә некер тінді капсуламен қ апталғ ан. Кө з жасын шығ арушы ө зектер жоғ арғ ы конъюктивалық қ апшық қ а ашылады жә не кө з-жасын бө леді.

Кө ру анализаторының ө ткізгіш жолдары. Жарық жарық ө ткізуші жә не жарық сындырушы жолдар арқ ылы ө теді. Пигменттік қ абаттан шағ ылысады жә не содан соң торлы қ абық тағ ы жарық сезгіш жү йкелік жасушалармен қ абылданады. Кө ру жү йкесі кө ру ө зегімен бассү йек қ уысына еніп, толық емес кө ру қ иылысын жасайды. кө ру қ иылысынан ә рі қ арай ү лкен мидың шү йде ү лесіндегі кө ру ядроларына қ арай бағ ытталатын кө ру жолы басталады.

Организмде ө тетін ү рдістерді басқ аруғ а нерв жү йесі ғ ана емес, эндокринді бездер де қ атысады. Эндокринді бездер дегеніміз – шығ ару тү тіктері болмайтын, секреттерін қ анғ а бө летін бездер. Оның секреттері – гормондар деп аталады.

Эндокринді бездердің анатомиялық -физиологиялық қ асиеттері:

1. Секреттерін қ анғ а бө лінетіндіктен эндокринді бездерде кең дамығ ан қ антамырлар торы болады;

2. Тамырлардың айналасында секретін қ анғ а бө летін без жасушалары орналасады;

3. Капилляр торлары кең ейіп синусоидтар тү зеді;

4. Эндокриндік бездердің ө німдері инкреттер немесе гормондар белгілі бір мү шеге немесе тінге арнаулы ә сер етеді.

Дамуы бойынша эндокриндік бездер 5 топқ а бө лінеді:

1. Бронхиогендік топ – ұ рық тың жұ тқ ыншағ ының эпителиінен (желбезек қ алталары) пайда болатын энтодермалдық бездер (қ алқ анша, қ алқ анша жанындағ ы жә не айырша бездер);

2. Ішек тү тігінің энтодермалық бездері (ұ йқ ы безі аралшық тары);

3. Мезодермалық бездер (бү йрекү сті безінің интерреналдық жү йесі мен жыныс бездері);

4. Аралық мидан пайда болатын эктодермалық бездер – неврогендік топ (эпифиз жә не гипофиз);

5. Нерв жү йесінің симпатикалық бө лігінен пайда болатын эктодермалық бездер (бү йрекү сті безінің милық заты жә не параганглиилер).

Қ алқ анша безі – тіндердің, сү йек жү йесі тіндерінің дұ рыс дамуын, зат алмасуын, нерв жү йесінің қ ызметін реттеуге қ атысады. Аталғ ан безден бө лінетін тирокальцитонин организмдегі кальцийдің мө лшерін реттейді.

Қ алқ анша жанындағ ы бездер – организмдегі кальций мен фосфор алмасуын реттейді.

Гипофиз – алдың ғ ы ү лесі, аденогипофиз дененің ө суі мен дамуына ә сер етеді, сондай-ақ басқ а да ішкі секреция бездерінің қ ызметін реттейді. Ал артқ ы ү лесі, нейрогипофиз – тамырлардың бірың ғ ай салалы бұ лшық етінің қ ызметін кү шейту (вазопрессин) арқ ылы қ ан қ ысымын жоғ арылатса, окситоцин жатырдың жиырылуын кү шейтеді, сондай-ақ бү йректегі су реобсорбциясына ә сер етеді (антидиуреттік гормон).

Томпақ дене – қ ызметі толық анық талмағ ан, жас жануарлардың безін алып тастағ анда (экстирпациялағ анда) қ аң қ а тез ө сіп, жыныс бездері мен екіншілік жыныс белгілерінің шамадан тыс ерте дамуы аталғ ан бездің жыныстық ағ залардың дамуына тежегіш ә сер ететінін кө рсетеді.

Бү йрекү сті безі – милық заты қ анғ а симпатикалық жү йенің тонусын сақ тап, тамырларды тарылтатын қ асиеті бар адреналин мен норадреналин бө лсе, қ ыртыстық заты – липидтер (лецитин, холестерин) ө ндіреді.

Атабездің эндокриндік бө лігін ұ рық ө зекшелерінің арасында орналасқ ан интерстициальдық жасушалар (гормоны – андрогендер: тестостерон) тү зеді.

Анабездің эндокриндік бө лігі - жыныс аппаратының трофикалық қ ызметін, менструалдық циклді реттейтін жә не екіншілік жыныс белгілерінің дамуын қ амтамасыз ететін гормон – фолликулин тү зеді.

Ә дебиеттер:

1. А.Р.Рақ ышев. Адам анатомиясы-I, II том, 2004.

2. А.Р.Рақ ышев. Адам анатомиясының атласы- I, II том, Алматы: Кітап; 2006.

3. Жұ мабаев У., Ә убә кіров Ә.Б., Досаев Т.М. ж.т.б. Адам анатомиясы атлас. I, II, III, IV том Астана: Фолиант, 2005.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Адамның ө мір сү ру барысындағ ы организмдегі сезім ағ заларының маң ызын тү сіндірің із, сыртқ ы ортамен байланыс жү ргізудегі негізгі принциптері

2. Сезім анализаторларын жә не оның бө лімдерін атаң ыз?

3. Кө ру мү шесісінің қ ұ рылысы қ андай?

4. Кө з алмасының фиброзды қ апшығ ының қ ұ рылысын тү сіндірің із?

5. Кө з алмасының тамырлы қ абығ ының қ ұ рылысын тү сіндірің із?

6. Кө здің ішкі қ абығ ының қ ұ рылысын тү сіндірің із?

7. Кө з ядросын жә не оның бө лімдерін атаң ыз?

8. Кө ру анализаторының ө ткізгіш жолын айтың ыз?

9. Сыртқ ы қ ұ лақ тың қ ұ рылысы қ андай?

10. Ортаң ғ ы қ ұ лақ тың қ ұ рылысы қ андай?

11. Ішкі қ ұ лақ тың қ ұ рылысы қ андай?

12. Есту анализаторының ө ткізгіш жолы қ андай?

13. Ө ткізгіш анализаторының жолы қ алай қ ұ ралғ ан?

14. Терінің қ ұ рылысын тү сіндірің із?

15. Терінің туындыларын атаң ыз?

16. Терінің туындыларының қ ұ рылысы мен орналасуы туралы айтың ыз?

17. Эндокринді бездердің жіктелуін жә не олардың адам организміндегі рө лі туралы айтың ыз?

18. Эндокринді жү йенің жү йке жү йесімен байланысы туралы айтың ыз?

19. Гипофиздің қ ұ рылысын жә не оның эндокринді жү йемен байланысы туралы айтың ыз?

20. Эпифиздің қ ұ рылысы жә не адам организміндегі маң ызы?

21. Қ алқ анша безінің қ ұ рылысы мен орналасуы туралы айтың ыз?

22. Қ алқ анша маң ы безінің қ ұ рылысы мен орналасуы туралы айтың ыз?

23. Бү йрек ү сті безінің қ ұ рылысы мен орналасуы туралы айтың ыз?

24. Ұ йқ ы безінің эндокринді бө лігі туралы айтың ыз? Оның жасушаларын жә не қ ызметі туралы айтың ыз?

25. Аналық бездің қ ұ рылысы мен орналасуы туралы айтың ыз?

26. Аналық безінің эндокринді бө лігінің қ ұ рылысы мен орналасуы туралы айтың ыз?

Қ АЗАҚ СТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ Ғ ЫЛЫМИ ЖӘ НЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ

КАСПИЙ УНИВЕРСИТЕТІ

ЖОҒ АРҒ Ы МЕКТЕП (ФАКУЛЬТЕТ) ГУМАНИТАРЛЫ Ғ ЫЛЫМ

КАФЕДРА «МЕЙІРБИКЕ ІСІ»