Ерте жастағы балаларды тамақтандыруға арналған құрғақ және консервіленген тағамдар

Техниканың кү ннен-кү нге жетілуі арқ асында жасанды тамақ тандыру ү шін ә р тү рлі ө німдер (оның ішінде сү т) жә не аралас асыраудың нә тижесінде қ ұ рғ ақ жә не консервленген ө німдер алынды. Олар жоғ ары сапағ а ие, жақ сы сің еді. Байқ ағ анымызша осылай тамақ танатын балалар жақ сы жетіледі екен.

Қ ұ рғ ақ сү т қ оспалары. Қ ұ рғ ақ сү т ө німдері герметикалық жабылғ ан жә не қ ұ рғ ақ жерде сақ тау шартымен ұ зақ сақ талады.Ашылғ ан ө німдермен (банкалармен) кемінде 2 апта ғ ана қ олдану қ ажет. Кө п уақ ыт тұ рып қ алғ ан ө німдердің қ ұ рамындағ ы витаминдер бірте-бірте жойыла бастайды, сол себепті тамақ танғ анда осы ө німдер арқ ылы балағ а қ осымша витаминдер еніп отыруы қ ажет. Қ азіргі таң да тамақ ө неркә сібінде қ ұ рғ ақ сү т ө німдері шығ арылады. Оларда сү т ақ уызы арнайы ө ң делуден ө ткен. Олардың арасында кең қ олданысқ а ие болғ ан қ оспалар «Малютка», «Малыш», «Деталакт» жә не «гуманизирланғ ан» сү т.

Сондай-ақ, сү т ө неркә сібі сиыр сү тінің белогын алдын ала ө ң деуден ө ткізбейтін қ ұ рғ ақ сү т ө німдерін шығ арады.

1. Ұ сақ талғ ан жә не тазартылғ ан қ аймақ ты сү ттен жасалғ ан қ ұ рғ ақ сү т 1 ^оС аспай тез қ ұ рғ атылады. Осындай тә сілден кейін де сү т сапасы ө з қ алпында қ алады. Қ ұ рғ ақ сү тті дайындау ү шін 1: 7 пропорциясымен сумен араластырады.1 л сү т алу ү шін 140 г қ ұ рғ ақ ұ нтақ алады, ал бір стакан сү т ү шін- 25 г (1 толы ас қ асық жә не 1 шә й қ асық немесе 2 толы емес ас қ асық). Алдымен қ ұ рғ ақ ұ нтақ қ а жылы су (ыстық емес) қ ұ яды, сұ йық қ аймақ қ а ұ қ сағ анша араластырады одан соң барып қ алғ ан суды қ осады. Жасалғ ан қ оспаны 3 мин. ү здіксіз араластыру арқ ылы қ айнатады.

2. Қ ұ рғ ақ сү т қ оспасы (В-кү ріш, В-сұ лы, В-қ арақ ұ мық). 100 г осы қ оспада 55 г қ ұ рғ ақ сү т, 12 г қ ұ рғ ақ қ айнатпа, 33г қ ант бар. Қ ұ рғ ақ ұ нтақ қ оспасын да қ ұ рғ ақ сү т сияқ ты дайындайды.

3. Майы тө мендетілген қ ұ рғ ақ сү т жә не қ ұ рғ ақ майсыздандырылғ ан сү т. Емдік мақ сатта қ олданылады, бірақ ұ зақ уақ ытқ а тө мен қ ұ нарлылығ ы ү шін тамақ тандыруғ а қ олданылмайды.Ұ зақ емес ө ткір ас қ орыту ауруларында қ олданылады.

4. Қ ұ рғ ақ қ ышқ ыл сү т қ оспалары: қ ұ рғ ақ айран, қ ұ рғ ақ диеталық простокваша жә не қ ұ рғ ақ ацидофильді сү т. Осы қ оспаларды қ айнағ ан суда араластырады, қ айнағ ан судан біршама жоғ арғ ы температурада (35-40 ^оС). Қ айнатуғ а болмайды. 1 стакан (200 г) қ оспа алу ү шін 1 ас қ асық қ ұ рғ ақ ұ нтақ салады.

Консервілер. Ксро-да шығ аруғ а рұ қ сат берілген балалар консервілер ассортименті 80-ге жуық атауларды қ амтиды. Ол негізінен 6 айлық бала организмінің физиологиялық ерекшеліктеріне жауап беретін гомогенизирленген (бө лшектердің шамасы 150 - 200 мкм)жеміс жә не кө кө ніс пюресінен (26 тү рі), жұ мсақ талғ ан шырындардан(15 тү рі) жә не жеміс-жидек шырындарынан (21 тү рі) тұ рады.Консервіленген жеміс пен жидектен жасалғ ан шырындар тазартылып жә не жұ мсақ пен(мякоть) дайындалады. Балаларғ а ө те пайдалы, себебі олар жаң а піскен жемістердің табиғ и дә мін, тү сі мен хош иісін сақ тайды. Шырындарда кальций тұ зы, магний, темір, фосфор, органикалық қ ышқ ылдар жә не витаминдер (оның ішінде суда ерімейтін) бар.Балаларғ а шырынды 1-2 айдан бастап беруге болады.

Алма, жү зім, қ арақ ат, сә біз шырындары шығ арылады. 3 – 3¹/₂ айдан бастап қ ара ө рік, таң қ урай, шие, ө рік, қ ызанақ шырындарын береді. Таң қ урай жә не қ ойбү лдірген шырынын байқ ап беру қ ажет, кейбір балаларғ а бұ л шырындар жақ пайды (идиосинкразия). Шырынды негізінен тамақ тан соң берген дұ рыс, себебі тамақ қ а дейін ішсе табетті (шырындар 30% қ анттан тұ рады) тө мендетеді. Шырынды аз мө лшерде беруден бастағ ан жө н(5-10 тамшы), уақ ыт ө те келе мө лшерін кө бейтуге болады (бірінші жартыжылда бала 50мл, бір жаста 60-80мл болуы қ ажет).

Ө неркә сіптер ерте жастағ ы балаларғ а жә не диеталық тамақ тану ү шін жемістерден консервіленген пюре, кө кө ністер мен ет-кө кө ністі пюрелер шығ арғ ан.

Жеміс пюресін алма, қ ара ө рік, ө рік; кө кө ністерден- сә біз, асқ абақ, қ ызылша, кә ді, жасыл бұ ршақ жә не т.б жасайды.

Сорпа-пюре тамақ ө неркә сібінде етті-кө кө ністі, тауық, бауыр жә не вегетариандық (кө кө ніс, қ ызанақ, оның ішінде тү сті қ ырық қ абат, жасыл бұ ршақ пен жә не т.б.) тү рінде шығ арылады. Бұ зау немесе сиыр еті бар сорпа-пюре ерте жастағ ы балаларғ а пайдалы, себебі бауыр белоктан ө зге май, темір, кө птеген витаминдерден (А, В топтың жә не т.б.) қ ұ ралады. Консервілер дайындау кезінде арнайы гомогенизаторлар қ олданылады, олардың кө мегімен ө німдерді ұ нтақ тау жоғ ары дә режеде ө теді (жасуша қ абаттарын жою).

Гомогенизация процессінде жеміс жә не кө кө ніс пюресі кремдік консистенция алады, жақ сы тығ ыздық пен қ амтамасыз етіледі. Оларда ү й жағ дайында дайындалғ ан езбеге қ арағ анда витаминдері аз. Гомогенизирланғ ан кө кө ніс жә не жеміс езбесін балаларғ а алғ ашқ ы тамақ ретінде беруге болады, кө бінесе жетілмеген жә не гитрофия, рахит, анимия, экссудатты диатезге шалдық қ ан балаларғ а берген жө н.

Ә рбір жаң а тағ амды берген сияқ ты, консервіленген жә не жеміс езбесін балағ а кү ніне 1-2 шай қ асық тан бастап береді. Бір аптағ а жуық уақ ытта езбе мө лшерін кү ніне 50-100 г дейін жеткізеді. Іші қ атқ ан балаларғ а қ араө рік езбесін кү ніне 2-4 шай қ асық тан беру ұ сынылады. Ү лкен ә серге қ ол жеткізу ү шін ү лесті 2 қ абылдауғ а бө ліп беру қ ажет.

Гомогензирленген жеміс жә не кө кө ніс консервісін 2-3 айдан 6-8 айғ а дейін беру керек. Осы мерзімнен кейін асқ азан-ішек жолдарының қ абілеті айтарлық тай артып кетеді. Одан ә рі оларды кә дімгі дайындалатын консервтермен алмастырады. Консервіленген сорпа-пюрені де жаң а азық сияқ ты балалар рационына дә л сол мерзімде енгізеді.

Жеміс жә не кө кө ніс пюресінен басқ а ерте жастағ ы балаларды тамақ тандыруғ а ұ нды жарма ө німдерін (сұ лы, кү ріш, қ арақ ұ мық) қ олданады. Оларды сорпалар дайындау ү шін пайдаланады, оғ ан сү т қ осылады (қ оспалар Б жә не В). Ұ н жармасынан дайындалғ ан сорпаның қ оректік қ ұ ндылығ ы кө п болады.

Ұ н жарма ө німдері ботқ а жасағ анда да қ олданылады: 5% ботқ ағ а 1 шай қ асық ұ н, ал 10%- 2 шай қ асық қ а бір стақ ан су немесе сү т қ осады. Алдымен ұ н жармасын аз ғ ана сумен араластырады, сосын қ алғ ан су немесе сү тті қ осып 5 мин қ айнатады. Қ айнатылғ ан ботқ ағ а қ ант жә не сары май қ осады. Қ арақ ұ мық тан жасалғ ан ботқ а жоғ ары сапалы белокқ а, темір тұ зына, микроэлементке бай. Осындай ботқ а анемияғ а, гипотрофияғ а шалдық қ ан, сондай ақ ішек жолдарының ауруымен ауырғ ан балаларғ а пайдалы. Физикалық жә не жү йке-психикалық дамыту кезінде жартылай немесе толық тү рде консервілермен тамақ танатын ерте жастағ ы балалар қ олайлы нә тиже кө рсетті. Жоғ арыда айтылғ ан кө кө ніс пен жеміс консервілері ана сү ті болмағ ан жағ дайда ерте жастағ ы балалар мен орта жастағ ы балаларғ а диеталық тағ ам ретінде қ олдануғ а болатындығ ын растайды.

1 жастан асқ ан балаларды тамақ тандыру

Жү йке жү йесінің реттеуші рө лінің алмасуына қ атысатын ас қ орыту жә не фермент жү йелерінің пісіп жетілуі, жү йке жү йесінің реттеуші рө лін жетілдіру балалар ө мірінің бірінші жылынан кейін ә деттегі азық -тү лік аударуына мү мкіндік береді.

110 сурет. Ұ л балалардың жылдық энергия шығ ыны. Абцисс осі бойынша-жылдық жасы; ординаталарды осі бойынша – энергия шығ ыны (ккал); 1 – 1935 г.; 2 – 1938 г.; 3 – 1960 г.; 4 – 1966 г.; 5 – 1969 г.

Соң ғ ы жылдары, барғ ан сайын балалардың тамақ тану ү шін ө німдердің тү рлері кең ейтуде, ә сіресе жартылай фабрикаттар жә не консервілерінің ү лесі қ арқ ыны артуда. Сондық тан, ө мірінің бірінші жылынан кейін балаларғ а арналғ ан тамақ тану принциптерін білу педиатр жұ мысына аса маң ызды болып табылады.

Тамақ тану қ ұ рылысы балалардың физикалық, жыныстық жә не психикалық дамуына зор ық пал етті. Соң ғ ы жылдары балалар энергетикалық шығ ындары айтарлық тай артты (110-сурет). Қ ызметтің бірдей тү рінде ұ л бала энергияны қ ыздарғ а қ арағ анда кө п жұ мсайды, ә сіресе жасө спірім кезде. Сонымен қ атар, тә рбие мен балаларды оқ ытудың ө згеруі (ерте спорттық іске, ең бек дағ дысын беру, пайдалы ақ параттарды арттыру, қ азіргі уақ ытта баланың миының дамуы жә не т.б.) бала тамақ тануына сараланғ ан тә сілді талап етіп ұ йымдастыру, ә сіресе мектептегі жаста, мамандандырылғ ан мектептерде олардың жаттығ у кезде. Ұ жымдық жә не жеке білім беруде балалардың тамақ тану қ ұ рылысы саралануы тиіс. Ұ жымдық білім ерекшелігіне байланысты қ оректік заттар ү шін баланың қ ажеттілігі ү йде бірнеше мө лшерге жоғ ары болып табылады. 1¹/₂ жасқ а дейінгі балаларды 1¹/₂ жылда 5 рет тамақ тандыру неғ ұ рлым орынды болып табылады - 4 рет (кесте 101.).

Ә сіресе жоғ арғ а талаптар балалардың тамақ тануына жү ктелген. Қ ажетті қ амтамасыз етуі тиіс. Ол баланың жасына қ арай калория санын, тағ амдық тазартумен болуы тиіс. Азық -дә мді болуы тиіс, оның сыртқ ы тү ріне қ арағ анда тә бет ашылуы тиіс. Тартымсыз азық -тү лік, немқ ұ райлы безендірілген ү стел, ас қ орыту бездерінің жұ мыс істеуін нашарлатады, бұ рын шартты рефлекстік қ осылымдардың қ алыптасуын бұ зады жә не баланың жиі тә бетінің бұ зылуының себебі болады.

Ө мірінің бірінші жылынан кейін баланың ас қ орыту қ абілетінің асқ азан-ішек жолдары ө седі, дә мді қ абылдау одан ә рі сараланады. Ә сіресе ол 2 жасқ а дейін дамиды, ал 3 жастан кейін ұ найтын жә не ұ намайтын тағ амдарды таң дай бастайды. Шайнау аппаратының дамуы кө п қ атты тағ амды шайнауғ а мү мкіндік береді, жиі шайнауды қ ажет етеді. Бұ л жастағ ы балалар ө здері тамақ тана бастайды. Азық -тү лікті жиі шайнау тамақ тың қ алыптасуына ық пал етеді, сілекеймен жақ сы араласады, ондағ ы бездерінің ферментативті белсенділігін арттырады. Сонымен қ атар, ол шайнау аппаратының дұ рыс дамуына ық пал етеді. Барлығ ы осы тағ амның жү йелілігін жә не тағ амның ө ң делуін анық тайды.Азық -тү лік мө лшері баланың асқ азан кө лемімен сә йкес келуі тиіс. Азық -тү ліктің кү нделікті мө лшері жасына байланысты ө згеріп отырады (102-кесте).

Балаларғ а арналғ ан мә зір қ ұ ру кезінде назарғ а келесі негізгі элементтерді ескеру қ ажет: баланың азық -тү лік қ ұ рамының қ ажеттілігі жә не кү ні бойы балалардың азық -тү лік тағ амының тү рлі қ оректік заттарды тарату ү шін, азық -тү лік жә не дә мдік қ асиеттерін дайындау ә дісі. 103-кестеде азық -тү лікте керекті иингредиенттерінің негізгі жастық нормасы кө рсетілген.

Бір жастан асқ ан балалардың килокалорий санын 1 кг дене салмағ ына сызба бойынша келесі формуламен санауғ а болады: калория саны ә р 3 жыл сайын 15 ке азаяды. 3 жасқ а дейінгі балалардың орташа энергияны талап етуі 460 кДж / кг (110 ккал / кг) қ ұ райды, 6 жаста - - 398 кДж/кг (95 ккал/кг), 9 жаста - 339 кДж/кг (80 ккал/кг), 12 жаста - 272 кДж/кг (65 ккал/кг), 15 жаста - 230 кДж/кг (55 ккал/кг).

1-ден 3 жасқ а дейінгі балалардың рационында мал ақ уызы 75% болуы тиіс, жасы 4-тен 6 жас аралығ ын да – 65%, 7 жас жә не одан жоғ ары жалпы ақ уыз қ ажеттілігі – 50%. Ақ уыздар, кө мірсулар мен майлардың арасындағ ы арақ атынасы 1: 1: 4.

Алайда, бұ л сандар баланың жеке сипаттамаларына сә йкес ө згеруі мү мкін, денсаулық жағ дайы жә не т.б. байланысты. Ағ заның қ алыпты дамуына оның саны ғ ана маң ызды емес оғ ан ақ уыздың сапасы, биологиялық қ ұ ндылық оның кешенді мазмұ нының ішіндегі амин қ ышқ ылы да қ ажетті.

Кү нделікті баланың рационың ақ уызбен қ амтылуы тиіс, оның қ ұ рамына ө мірлік маң ызды амин қ ышқ ылдары кіреді: гистидин – 32, изолейцин – 90, лейцин – 150, лизин – 150, метионин – 65-85, фенилаланин – 90, треонин – 60, валин – 93, триптофан – 22.

Сонымен қ атар аминқ ышқ ылдарының абсолютті мө лшері баланың тамақ тану рационында жеке амин қ ышқ ылдарының қ атынасы ретінде орнатылады. Олардың пайымдауынша, амин қ ышқ ылдарының 40% алмастырылмайтындар есебінен орындалуы тиіс.

104 кесте. 1 жастан асқ ан балалардың минералды заттарғ а қ ажеттілігі.
Минералды зат	Тә уліктік қ ажеттілігі	Минералды зат	Тә уліктік қ ажеттілігі
Хлорид натрия (қ айнатпа тұ з), г/кг     Калий, мг/кг	0, 2 (егер дене массасы 25 кг кем болса) 5 – 6 (если масса тела более 25 кг) 1-3 жас аралығ ында140 4 – 6 жас – 130 7 – 9 жас - 105 10 – 12 жас – 90 1 – 1, 5	Фосфор, г Темір, мг/кг Молибден, мкг/кг Медь Цинк Йод мг/кг Магний Марганец Фтор	1 – 2 0, 1 0, 3 0, 02 0, 2 0, 07

Белгілі бір ө мірлік керекті амин қ ышқ ылдары маң ызды катынас болып табылады - триптофан, лизин жә не қ ұ рамындағ ы метионин мен цистин. Ө су кезең інде ең қ олайлы қ атынасы 1: 1: 3. Етте, балық та, жұ мсақ ірімшікте ақ уыз шамамен 20%, қ атты ірімшікте - 25 – 30%, казеин - 85 - 95 %, қ ұ рғ ақ майсыздандырылғ ан сү тте – 30%, ірімшікте – 10%.

Баланы тамақ тандыруда май сапасы ерекше ү лкен рө л атқ арады. Соң ғ ы уақ ытқ а дейін балалар рационы, ә сіресе кіші жастағ ы балаларда 75 % мал майынан, негізінен сү т майынан тұ руы керек деп есептелінді. Алайда соң ғ ы жылдары жартылайқ анық қ ан май қ ышқ ылдарына кө п кө ң іл бө лініп отыр. Негізінен қ анық пағ ан май қ ышқ ылы ақ уыздар қ олданылуының сақ талуын қ амтамасыз етеді. АМН СССР Тамақ институтының ұ сынымдары бойынша ө сімдік майлары жалпы баланың тамақ майынан, 10-15%-дан кем болмауы тиіс екені кө рсетіледі. Балалардағ ы белок пен май ө лшемінің ө зара арақ атынасы орта есеппен 1: 1 қ ұ райды. Рационды қ ұ рғ анда дұ рыс кө ң іл бө лу керек. Кө мірсулардың есебінен қ анағ аттандырылуғ а тиіс тә уліктік энергетикалық қ ажеттілікті 60% байланысты болуы шарт. Кө мірсулардың сің уі 98%-ке жетті. Қ азіргі уақ ытта анық талғ ан натрий, калий, кальций, фосфор, магний жә не басқ а да минералды заттар ә р тү рлі жастағ ы баларғ а қ ажет. Микроэлементтердің қ ажеттілігі зерттелген (104-кесте).

Ә р тү рлі азық -тү ліктегі тағ ам ингредиенттері баланың кү нделікті рационында ескерілуі тиіс (105 кесте). Кейбір ө німдер (нан, май, сү т, ет, кө кө ніс, қ ант) кү нделікті ас мә зіріне кіреді, басқ а (қ аймақ, сү збе, балық) кү нде берілмейді. Алайда аптасына бір рет болсын осы аталғ ан ө німдер тамақ та қ олданылуы тиіс (111 сурет).

Тамақ тану дұ рыс балансталуы керек. Бұ л жағ дайда белгілі ережелерге сү йенеміз:

1) Ә р тү рлі ө німдерді біртіндеп, белгілі мө лшерде енгізу; егер баланы шайнауғ а ү йретсең із, онда басында кішкентай кесек беріп, кейінірек улкен кесектен беру керек;

2) Кез келген жаң а енгізілімді анасы жү зеге асыруы тиіс, тіпті баланы басқ а адам тамақ тандырса да;

3) Кү н сайын тек бір ғ ана тамақ енгізу;

4) Баланы бір ғ ана ыдыстан тамақ тандыру;

5) Енгізген жаң а ө німді бала сау кезде ғ ана беру;

6) Жаң а ө німдерді ә сіресе бала аш жатқ анда енгізу.

Баланы берген тамақ тың бә рін жеуге мә жбү рлеуге болмайды. Ол ө зіне керектісін ғ ана жейді. Тамақ тануды жарты сағ аттан артық созбаң ыз жә не бала тамақ жемесе тамақ тануды екіге бө лмең із. Шыдамдылық танытың ыз- бала ө зі жеуді біртіндеп ү йренеді.

Ас мә зірін жасағ анда азық -тү лікті ү йлестіре білу маң ызды. Егер таң ғ ы асқ а ботқ а берілсе, онда тү скі жә не кешкі асқ а кө кө ністерден тамақ жасағ ан жө н (қ айнатылғ ан картоп немесе езбе, бұ қ тырылғ ан орамжапырақ жә не т.б.). Таң ғ ы асқ а сү т ботқ асы, макарон, пісірілген картоп жә не ірімшік берген тез ә рі жылдам.