![]() Главная страница Случайная страница КАТЕГОРИИ: АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника |
Лексіка сучаснай беларускай мовы паводле паходжання: агульнаславянская, усходнеславянская, уласнабеларуская. Спрадвечна беларуская і запазычаная лексіка.
Спрадвечна беларускаялексіка — гэта словы, якія перайшлі ў беларускую мову з агульнаславянскай і агульнаўсходнеславянскай моў або ўтварыліся на аснове ўласна беларускага лексічнага матэрыялу рознымі спо-сабамі. Агульнаславянская лексіка — пэўны пласт слоўнікавага складу сучасных славянскіх, у тым ліку і бела-рускай, моў, атрыманы ў спадчыну ад праславянскай мовы. У яго ўваходзяць словы агульнаславянскага паходжання: маці, сы н. брат, нос. дом. птушка, дзверы, п арог, б елы, я, тры. У тэматычным плане~аіульнаславШісТсая~лексіка~ахоп-~-лівае разнастайныя сферы матэрыяльнага і духоўнага жыцця: назвы асоб, у тым ліку паняцці роднасці і сваяцтва: чалавек, дзед, свёкар^с ястра. унук: частак цела: рука^мока, ндс: жывой і нежывой прыроды: бык, рыба, заяц, пчала, ма-~~рдз, ~вада, снег, вецер; раслін і іх сукупнасцей: лес, мох, трава, гарох; пораў года і адрэзкаў часу: зіма, лета, дзень, ноч, ра-ніца; геаграфічных аб'ектаў: зямля, возера, рака; прылад: нож, барана, каса, серп; прадметаў зброі: лук, страла; пра-дуктаў харчавання: хлеб, мёд, піва; адцягненых паняццяў: воля, жыццё, радасць, бяда; дзеянняў: ісці, несці, плесці, спяваць; лікаў: сем, два, дзесяць, сто; колераў і якасцей: белы, малады, хітры. Многія з прыведзеных слоў і зараз ужываюцца ва ўсіх славянскіх мовах (або ў большасці іх), параўн.: бел. галава, рус. голова, укр. голова, пол. еіоша, чэш. Ыауа, балг. глава. Да агульнаславянскай лексікі адносіцца большасць_злймеішікаў \ службовых слоў (прыназоўнікі, ■ злучнікі). " —^Г-беларускай мове агульнаславянскія словы набылі своеасаблівае фанетычнае аблічча. Яны характарызуюцца поўнагалоссем, дзеканнем, цеканнем, яканнем, прыстаўны-мі гукамі: галЯва, дзед, несці, пячы, восень. Па колькасці гэты гістарычны пласт лексікі адносна невялікі (прыкладна чвэрць усіх слоў, якімі мы карыстаемся), але па частаце ўжывання — адзін з самых актыўных (агульнаславянскія словы складаюць 50 працэнтаў з тысячы найбольш частых слоў беларускай мовы). У с х о д н _е_іС-Д-а Уласна беларуская лексікаУ - пэўны пласт ўнікавата ~складу беларускан мовы, якгўтварае яе нацыя-нальную спецыфіку ў параўнанні з лексікай блізкароднас-ных усходнеславянскіх моў. Уласнабеларускія словы пачалі ўзнікаць у перыяд фарміравання беларускай народнасці (XIV—XVII ст.), а потым і нацыі (XIX—XX ст.). Да ўлас-набеларускай лексікі адносяцца словы, якія ўжываліся на большай частцы ўсходнеславянскай тэрыторыі, але агульна-ўжывальнымі сталі толькі ў беларускай мове: абапал, ачу- н яць, ухапіць, поспех, волат; словы, утвораныя%д агульна-славянскіх каранёў пры дапамозе ўласнабеларускіх слова-ўтваральных сродкаў: сейбіт, араты, пазасяваць; словы з беларускіх гаворак: вусны, сківіца, высалапіць, хустка, асі- ла к. гаспадар; сл овы. якія абазначаюць уласнабЕларускТя этнічныя паняцці і рэаліі: крыжачок, лявоніха — беларускія народныя танцы, голікі, дранікі. канюшы — стравы з буль-бы; словы, якія адлюстроўваюць далейшы рост прадукцый-ных сіл, вытворчасці беларускай нацыі, яе грамадскіх адно-сін, культуры, эканомікі: вытворчасць, данаможнік, практы-каванне, ветравей. 62. Запазычаная лексіка ў беларускай мове Запазычаная лексіка — пэўныпластслоўнікавага складу беларускай мовы, які фарміраваўся на працягу ўсяго гістарычнага перыяду яе развіцця, рознымі шляхамі пры ўзаемадзеянні з іншымі мовамі. Дрычына запазычання слоў-—^ацыяльна^эканамічныя, дзяржаў на - па лі тыч ныя зносіны паміж народамі. Папаўненнс лексікі іншамоўнымі * словамі адбываёцца нетюсрэдна з моў-крыніц і праз пасрэд-ніцтва іншых моў двума шляхамі: вусным (у выніку не-пасрэдных моўных зносін) і пісьмовым (праз кнігі, газеты, афіцыйныя дакументы, пераклады, прыватную перапіску). Адрозніваюць запазычанні з неславянскіх і са славянскіх моў. Пранікненне запазычаных слоў у беларускую мову пача-лося яшчэ ў часы ўсходнеславянскага адзінства..
Лексіка беларускай мовы няспынна развіваласмя на працягу многіх стагоддзяў. І, натуральна, што яна ўбірала набыткі розных гістарычных эпох і перыядаў, адлюстроўваючы ў ім змены грамадскага, гаспадарчага жыцця і побыту. У выніку адны словы дайшлі да нас з часу агульнаславянскага моўнага адзінства, другія належыць да часоў усходнеслвянскай еднасці, трэція ўзніклі ў перыяд фарміравання беларускай нацыі. Агульнаславянская лексіка (пачатак 3 тысячагоддзя да н.э. – сяр. 1 тыс. н.э.) - назвы частак цела людзей (чалавек, галава, вока, унук) - назвы адрэзкаў часу (дзень, месяц) - назвы геаграфічных аб’ектаў і з’яў прыроды: вецер - назвы расліннага свету: бяроза
- Назвы жывых істот: кот
- назвы прылад працы: барана - назвы прадуктаў харчавання: блін, хлеб, сала - назвы пабудаў і іх частак: харомы, двор - назвы прадметаў побыту: стол, бочка - з’явы грамадска-палітычнага жыцця: дзяржава, дружына, войска - назвы абстрактных паняццяў: вера, воля - назвы дзеянняў: везці, несці - назвы колераў, якасцей: салодкі, добры - назвы лікавых велічынь: адзін, два - займеннікі: я, ты, мы - невытворныя прыназоўнікі і злучнікі: ад, пад, над. Усходнеславянская лексіка (6-13, 14 ст.) - назвы птушак, звяроў, свойскіх жывёл: кошка, сабака, зяблік - назвы прадметаў і гаспадарчых прылад: багор, вяроўка, самавар, клін - назвы грамадстка-палітычнага характару: сям’я, пасол, слуга, дань - назвы страў, прадуктаў харчавання: корж, пірог, калач - назвы расліннага свету: асака, куст - назвы людзей паводле заняткаў, роднасці: ганец, пісар, конюх - Назвы з часавымі значэннямі: сёння, пасля - назвы колераў, якасцей, уласцівасцей: буры, карычневы, зоркі, цёмны - Назвы дзеянняў і працэсаў: бурліць, брадзіць - лічэбнікі: сорак, дзевяноста
|