Тақырып 1 Шағын бизнестің мәні және экономикалық ролі.

«Кә сіпкерлік» жә не «бизнес» тү сінігі бір қ атарда тұ рады жә не оларды синоним ретінде жиі қ олданды. Бұ л расында да туыс категориялар.

Бизнес – кез келген табыс ә келетін жеке іс. Оны тек тұ тынушылар қ ажет қ оғ амда, қ ызмет сферасында алуғ а болады.

Табысты бизнес, іскерліксіз жетілдірілмеген, ү немі дамусыз ойғ а сыйғ ысыз, яғ ни бизнес кә сіпкерлікте қ ұ рылады.

Кә сіпкерлік мемлекеттік секторды есепке алғ анда барлық экономика сферасында кө рінуі мү мкін. Бизнес жеке кә сіпорындарда жә не акционерлік компанияларда (мемлекеттік қ алыптастырусыз) істі коммериялық жү ргізу. Шетелде шағ ын бизнес деп жеке кә сіпкерлікті тү сінеді.

Кә сіпкерлікті кейде ө ндірістің тө ртінші факторы деп те атайды. Ө ндірістің ү ш басты факторы: жер, ең бек, капитал екендігі белгілі.

Австриядан шық қ ан, жұ мыс орны американдық ғ алым экономист Иозеф Шумпетер ө ндірістің тө ртінші факторы ретінде – кә сіпкерлікті кө рсетті.

«Кә сіпкерлік» – пайда немесе жеке табыс алуғ а бағ ытталғ ан азаматтардың бастамалық еркін қ ызметі, ө зінің атынан ө зінің мү ліктік жауапкершілігімен немесе заң ды тұ лғ алардың атынан, заң ды тұ лғ анын жауапкершілігімен жү зеге асады. Кә сіпкер – заң мен тыйым салынбағ ан кез келген шаруашылық қ ызмет тү рлерімен: коммерциялық; делдалдық, сату-сатып алу, кең естік жә не басқ а қ ызметпен, қ ұ нды қ ағ аздармен жасалатын операциялармен айналыса алады.

Кә сіпкерліктің маң ызды белгілері.

- Шаруашылық субъектілердің еркіндігі жә не тә уелсіздігі, кез келген кә сіпкер кез келген сұ рақ бойынша қ ұ қ ық тық норма шегінде шешім қ абылдауда еркін.

- Экономикалық қ ызығ ушылық. Кә сіпкердің басты мақ саты ең ү лкен мү мкін пайданы алу.

- Шаруашылық тә уекел жә не жауапкершілік. Кез келген дә л есептеулерінде де тә уекелді анық тау мү мкін емес.

Кә сіпкердің кө рсетілген маң ызды белгілері ө зара байланысты жә не бір уақ ытта ә рекет етеді. Кә сіпкерлік ү немі жаң алық тармен байланысты.

Кә сіпкерлікті қ алыптастыру ү шін белгілі жағ адайлар қ ажет:

- Экономикалық;

- Қ ұ қ ық тық;

- Ә леуметтік жә не басқ а.

Экономикалық жағ дай ең алдымен тұ тынушылар сатып ала алатын тауар тү рлері, тауарды ұ сыну жә не оларғ а сұ раным, ақ ша қ аржыларының кө лемі, жұ мыс орындарының кө п болуы немесе жетіспеуі, жұ мысшы кү ші, қ ызметкерлердің ең бек ақ ы дең гейі.

Кә сіпкерлікті қ алыптастырудың ә леуметтік жағ дайлары экономикалық пен тығ ыз қ осылады. Алдымен тұ тынушылардың белгілі талғ ам мен сә нге сә йкес тауарларды алуғ а ұ мтылуы. Ә ртү рлі кезең дерде бұ л қ ажеттіліктер ө згеруі мү мкін.

Ә леуметтік-мә дени ортағ а тә уелді адамгершілік жә не діни нормалар біршама роль атқ арады.

Ә леуметтік жағ дайлар жеке тұ лғ аның жұ мысқ а қ атынасына ә сер етеді. Ол ө з кезегінде оның бизнестің ұ сынғ ан ең бек ақ ы шамасына, ең бек жағ дайларына қ атынасына ә сер етеді.

Кез келген кә сіпкерлік қ ызмет сә йкес қ ұ қ ық тық орта шең берінде қ ызмет атқ арады. Сондық тан қ ажетті қ ұ қ ық тық жағ дайды жасаудың маң ызы зор. Бірінші орында кә сіпкерлік қ ызметті реттейтін, кә сіпкерлікті дамыту ү шін ең қ олайлы жағ дай жасайтын заң дардың болуы:

- Кә сіпорынды ашу жә не тіркеудің қ арпайымдылығ ы мен жылдамдығ ы;

- Кә сіпкерлікті мемлекеттік бюрократизмнен қ орғ ау;

- ө ндірістік кә сіпкерлік қ ызметті ынталандыру бағ ытында салық тық заң дылық тарды жетілдіру;

- Қ азақ стан кә сіпкерлерінің шет елдермен бірлескен қ ызметінің дамуы.

Шағ ын жә не орта бизнесті дамыту келесі мә селелерді шешеді:

Ø қ оғ амның жә не халық тың қ ажеттіліктерін жақ сы қ анағ аттандыруғ а мү мкіндік береті, ө ркениетті бә секелестік нарық тық қ атынастардың қ алыптасуы;

Ø ассортименттің кең еюі мен тауарлар мен қ ызметтердің сапасының артуы. Тұ тынушылардың қ ажеттілігін қ анағ аттандыруғ а ұ мтылу арқ ылы, шағ ын бизнес қ ызмет кө рсету мен ө нім сапасының артуына мү мкіндік туғ ызады;

Ø тауарлар мен қ ызметтердің нақ ты бір тұ тынушыларғ а жақ ындауы;

Ø экономиканың қ ұ рылымдық ө згеруіне ә сер ету. Шағ ын кә сіпкерлік экономикағ а ө тімділік, икемділік береді;

Ø ө ндірісті дамытуғ а халық тың ө з ақ шаларын тартуы. Шағ ын кә сіпорын иегерлері ө з істеріне ө з ақ шаларын ү лкен қ ызығ ушылық пен салады;

Ø қ осымша жұ мыс орындарының ашылуы, жұ мыссыздық дең гейінің қ ысқ аруы;

Ø адамдардың шығ армашылық мү мкіндіктерін тиімді пайдалануғ а, дарындарының ашылуына, ә р тү рлі қ олө нердің дамуына ық пал етеді;

Ø ең бек қ ызметіне ірі кә сіпорындар белгілі – бір шектеу қ оятын халық тың жекелеген топтарын (ү й жұ мысымен айналысушылар, зейнеткерлер, мү гедектер, оқ ып жатқ ан адамдар) тарту;

Ø меншік иелері, кә сіпкерлер, басқ арушылардың ә леуметтік қ атарларының қ алыптасуы;

Ø ғ ылыми-техникалық дамуды жандандыру;

Ø жергілікті шикізат қ айнары ірі кә сіпорындар қ алдық тары қ олдану жә не игеру;

Ø ірі кә сіпорындарғ а комплетелетін бұ йымдарды дайындау жә не жеткізу жолымен, кө мекші жә не қ ызмет кө рсету ө ндірісін қ ұ ру арқ ылы ә сер ету;

Ø арендағ а алу немесе сатып алу арқ ылы тө мен рентабельді жә не тоқ ыраудағ ы кә сіпорындардан мемлекетті босату;

Ø осы барлық аталғ ан жә не басқ а да шағ ын жә не орта бизнестің экономикалық, ә леуметтік функцилары, оның дамуы ең маң ыздылар қ атарына жатқ ызып, экономиканың ажырамас бө лігі ретінде қ алыптастырады. Бірақ шағ ын жә не орта бизнестің ролін таң дай отырып, оның дамуына кедергі болатын себептерді айтпауғ а болмайды.

Біріншіден, Қ азақ стан Республикасындағ ы кү рделі экономикалық жағ дай (инфляция, ө ндірістің қ ұ лдырауы, шаруашылық байланыстардың ү зілуі, тө лемеушілік, несиені пайдаланудағ ы жоғ ары пайыз, кә сіпкерлердің қ ұ қ ық тық қ орғ алуы).

Екіншіден, кә сіптіліктің тө менгі дең гейі, кә сіпкерлердің ө з ө здерін тең геруі.

Ү шіншіден, халық тың кә сіпкерлерге толық сенімнің болмауы.

Тө ртіншіден, шағ ын жә не орта бизнесті мемлекеттік қ олдаудың ә лсіздігі, тіпті, керісінше мемлекеттік органдардың жиі араласуы.

Бесіншіден, қ азіргі заманғ а сай ақ паратардың жеткізілуі, қ ұ рал – жабдық, технологияның болмауы, кү рделі есеп беру жү йесінің жә не арендалық тө лем қ ұ нының жоғ ары болуы.

Сонымен кә сіпкерліктің одан ары кең еюі мемлекеттік маң ызды мә селелерінің бірі болып табылады, кә сіпкерлер мә селелерінің шешу ү шін ә кімшілік – ұ йымдық, технологиялық, техникалық ресурстар қ олданылуы қ ажет.Қ азіргі уақ ытта қ алыптасқ ан экономикалық жағ дайда мемлекеттік тікелей немес жанама қ олдау кө рсететін елеулі ресурстары жоқ. Сондық тан, барлық кү ш жағ ымды сыртқ ы ортаны қ алыптастыруғ а бағ ытталуы керек. Бұ л бағ ытты жү зеге асыру ү шін келесідей шаралар қ ажет: заң дық жә не нормативтік базалар ары қ арай қ алыптасуы мен дамуы, ө ндірісті қ олдайтын инфрақ ұ рылымының барлық қ ажетті элементтерін қ алыптастыруы, бюджеттен тыс қ аражаттар есебінен кә сіпкерлікті қ аржылық қ олдлау аясын кең йтуге ә сер ету, тиімді инвестициялық климатты қ алыптастыру, мемлекеттік бақ ылауды тә ртіпке келтіру.

Қ азір Қ азақ станда Қ Р Президентінің «Шаруашылық серіктестігі туралы» жә не «Мемлекеттік кә сіпорын туралы» Жарлық тарына сә йкес кә сіпкерлік қ ызмет шаруашылық серіктестігінің тү ріне қ арай жеке жә не ұ йымдық болады:

- Жай, ол бірлескен қ ызмет шартына негізделген;

- Толық, барлық мү лікке ынтымақ тастық жауапкершілік жү ктелген;

- Жауапкершілігі шектелген, салынғ ан салым қ ұ ны шең берінің жауапкершілігі жү ктелген;

- Коммандиттік – аралас жауапкершілік (біреуі толық мү лкімен жә не басқ аның салынғ ан салымымен);

- қ осымша жауапкершілікпен, ө зінің салымдарымен жә не оғ ан жататын мү лікпен қ осымша жауапкершілік мойнына алынады;

- ө ндіріс жә не тұ тыну кооперативтері;

- консорциумдар;

- акционерлік қ оғ амдар.

Кә сіпкерлік қ ызметтің негізгі ұ йымдық тү рлерінің

артық шылығ ы мен кемшілігі

Қ азақ станда нарық тық қ атынастарғ а кө шу жағ дайында қ оғ амдық меншікті жекешелендіру жолымен ірі кә сіпорындарды таратып, шағ ын жә не орта мө лшердегі кә сіпорындар қ ұ рылды. Шағ ын кә сіпорындардың ірі кә сіпорындармен салыстырғ анда артық шылық тары мынада:

- тауар ө ндіру мен қ ызмет кө рсетуде бә секелестік пен кә сіпкерліктің дамуы;

- тұ тынушылық сұ раныстағ ы ө згеріске тез жауап қ айтару;

- қ ызмет кө рсету мен ө нім сапасын жоғ арылату;

- қ ұ н белгілеудің табиғ и механизмдерін пайдалану;

- монополизмді жою;

- ө ндірістің ғ ылыми-техникалық дамуын жеделдету;

- оптималды басқ ару қ ұ рылымдарын қ ұ ру жә не пайдалану;

- кадрларды тиімді пайдалану.

Шағ ын кә сіпкерлік тү сінігі кә сіпкерліктің қ ұ рамдас бө лігінің бірі ретінде, кә сіпорынның кө лемділік сипатымен байланысты. Кә сіпкерлік шағ ын кә сіпкерлікке, айналым кө леміне, жұ мысбастылар санына, табыс кө леміне қ арай жатқ ызылады.

Қ азақ стан Республикасында шағ ын кә сіпорындардың дамуы нарық ты тауар жә не қ ызметтермен толтырып, экспорттың ә леуетін арттырады жә не жергілікті шикізат ресурстарын тиімді пайдалануғ а мү мкіндік жасайды. Сонымен шағ ын кә сіпкерлік экономиканы жетілдіруде бә секелестік ортаны дамытып, қ осымша жұ мыс орнын қ ұ рып, тұ тыну секторын ұ лғ айтатын сектор.

Кә сіпкерлік субъектісінің мә ртебесіне тө мендегілер ық пал жасайды:

- қ ызметкерлердің жылдық орташа саны;

- активтердің жылдық орташа қ ұ ны;

- кейбір жағ дайларда - қ ызмет тү рлері.

Орта есеппен бір жыл ішіндегі қ ызметкерлердің тізімдік саны, қ ызметкерлердің орта есеппен есепті жылдың барлық айларындағ ы орташа санын қ осындылау жә не алынғ ан санды 12-ге бө лу жолымен анық талады.

Активтердің жылдық орташа қ ұ нын анық тау ү шін бухгалтерлер мынадай формуланы пайдаланады. Активтер қ ұ ны ағ ымдағ ы жылдың ә рбір айының алғ ашқ ы кү ніне (1 қ аң тар, 1 ақ пан жә не т.с.с. 1 желтоқ санғ а дейін), сондай-ақ, келесі жылдың 1 қ аң тарына (яғ ни, барлығ ы 13 айғ а) қ осындыланады. Алынғ ан сома 13-ке бө лінеді. Нә тижесі активтердің бір жылдағ ы жылдық орташа қ ұ нын қ ұ райды.

«Кә сіпкерлік туралы» Заң ғ а сә йкес Қ азақ стан Республикасында кә сіпкерлік қ ызметті жү ргізудің ү ш тү рлі нысаны бар: шағ ын, орта жә не ірі кә сіпкерлік. Ө зінің белгілі бір мә ртебеге қ атыстылығ ын кә сіпкерлік субъектілері ө здері растаулары тиіс. Қ азақ стан Республикасының Салық Кодексіне сә йкес жеке кә сіпкерлік субъектілері қ аржы жә не салық есептілігін ө здерінің жеке кә сіпкерліктің қ андай да бір тү ріне (шағ ын, орта немесе ірі) сә йкестігінің шамалары қ арастырылғ ан салық огандарындағ ы тіркелу есебінің орны бойынша тапсырады.

Шағ ын кә сіпкерлік субъектілеріне:

· қ ызметкерлерінің жылдық орташа саны 50 адамнан аспайтын жеке кә сіпкерлер;

· қ ызметкерлерінің жылдық орташа саны 50 адамнан аспайтын жә не бір жылдағ ы активтерінің жылдық орташа қ ұ ны 60 000-еселік АЕК-тен аспайтын заң ды тұ лғ алар жатады.

Тө мендегілерді жү зеге асыратын жеке кә сіпкерлер мен заң ды тұ лғ алар шағ ын кә сіпкерліктің субъектілері бола алмайды:

· есіркті қ ұ ралдарының, психотропты заттар мен прекурсорлардың айналымына қ атысты қ ызмет;

· акцизделетін ө німнің ө ндірілуі жә не (немесе) кө терме саудасы;

· астық қ абылдау орындарында ө нім сақ тауғ а байланысты ә рекет;

· лотерея жү ргізу;

· қ ұ мар ойын жә не шоу-бизнес саласындағ ы қ ызмет;

· мұ най, мұ най ө німдерін, газ, электр жә не жылу қ уаттарын ө ндіру, ө ң деу жә не сатуғ а байланысты қ ызмет;

· радиоактивті материалдар айналымына қ атысты қ ызмет;

· банк қ ызметі (немесе банк операцияларының жекелеген тү рлерін) жә не сақ тандыру нарығ ындағ ы қ ызмет (сақ тандыру агенті қ ызметінен басқ а);

· аудиторлық қ ызмет;

· қ ұ нды қ ағ аздар нарығ ындағ ы кә сіби қ ызмет;

· несие бюроларының қ ызметі.

Орта кә сіпкерлік субъектілеріне:

· қ ызметкерлерінің жылдық орташа саны 50 адамнан асатын жеке кә сіпкерлер;

· қ ызметкерлерінің жылдық орташа саны 50-ден кө п, бірақ 250 адамнан аспайтын жә не бір жылдағ ы активтерінің жылдық орташа қ ұ ны 325 000-еселік АЕК-тен аспайтын заң ды тұ лғ алар жатады.

Ірі кә сіпкелрік субъектілеріне:

· қ ызметкерлерінің жылдық орташа саны 250 адамнан асатын немесе бір жылдағ ы активтерінің жалпы саны 325 000-еселік АЕК-тен асатын заң ды тұ лғ алар жатады.

· Жеке кә сіпкерлер ірі кә сіпкерлік субъектілері бола алмайды.