Тақырып 3Кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық нысандары.

Нарық тық экономика жү йесінде ә ртү рлі меншікке негізделген кә сіпорындардың ұ йымдық – қ ұ қ ық тық нысандары жұ мыс істейді. Кез – келген кә сіпорынның қ ұ қ ық тық негізі кә сіпкерлік болып табылады.

Кә сіпорынның ұ йымдық - қ ұ қ ық тық нысаны келесілермен анық талады:

· жарғ ылық қ ордың қ алыптасу тә ртібімен;

· кә сіпорын міндеттемелері бойынша жауапкершілік дә режесімен;

· меншік нысанымен.

Қ азақ станда кә сіпорындардың барлық ұ йымдық – қ ұ қ ық тық тү рлерінің қ ұ қ ық тары мен мү мкіндіктері бірдей жә не заң дық тұ рғ ыдан кепілдендірілген. Бірақ, кә сіпорындардың ә рқ айсысысының ө з артық шылық тары мен кемшіліктер бар.

Заң ды тұ лғ алар коммерциялық жә не коммерциялық емес кә сіпорындар нысандарында қ ұ рылуы мү мкін (2 – сурет). Коммерциялық ұ йымдарғ а шаруашылық серіктестіктер, ө ндірістік кооперативтер, акционерлік қ оғ амдар, мемлекеттік кә сіпорындар жатады.

Заң ды тұ лғ аны қ ұ ру ү шін қ ұ рылтай қ ұ жаттарын: жарғ ы мен қ ұ рылтай келісім – шартын ә зірлеу қ ажет.

Жарғ ыда келесідей ақ парат кө рсетіледі:

· ұ йымның ұ йымдық – қ ұ қ ық тық нысаны;

· фирмалық аталуы;

· орналасқ ан жері; аты кө рсетілген қ атысушылар тізімі, орналасқ ан жерлері, мекен-жайлары, банктік реквизиттері (егер қ ұ рылтайшысы заң ды тұ лғ а болса), немесе тө лқ ұ жат бойынша аты, берілген жері мен уақ ыты, қ ұ жаттың берілген мә ліметтері (егер қ ұ рылтайшы жеке тұ лғ а болса);

· қ ызмет ету аясы мен мақ саты;

· жарғ ылық капиталдың мө лшері туралы мә ліметтер, қ ұ рамы мен қ алыптасу тә ртібі, басқ ару мен бақ ылау органдарының қ ұ зіреттілігі;

· пайда мен зияндарды бө лу тә ртібі;

· қ айта қ ұ ру мен жою тә ртібі жә не шарттары.

2-сурет. Заң ды тұ лғ алардың тү рлері мен ұ йымдық -қ ұ қ ық тық нысандары

Қ ұ рылтай келісімшартында мыналар кө рсетілуі керек:

Ø қ ұ рылтайшылар туралы мә ліметтер;

Ø ұ йымды қ ұ ру туралы шешім;

Ø кә сіпорынның атауы;

Ø ұ йымның орналасуы;

Ø қ ұ рылтайшылардың атауы, тұ рғ ылық ты мекен-жайы жә не кү ә ландыратын қ ұ жат берілген мә ліметтері (егер қ ұ рылтайшы жеке тұ лғ а);

Ø ұ йымды қ ұ ру тә ртібі;

Ø қ ұ румен байланысты қ ұ рылтайшылардың міндеттемелері. Сонымен қ атар басқ а да қ ызметті жү зеге асыру бойынша қ ұ рылтайшылардың міндеттемелері, кө рсетілген тұ лғ алардың қ ұ зіреттілігін анық тау, қ ұ рылып жатқ ан ұ йымды тіркеу мен қ ұ ру барысында оның мү дделерін қ орғ айтын басқ а да тұ лғ алардың қ ұ зіреттілігін анық тау;

Ø жарғ ылық капитал мө лшері;

Ø ұ йымның жарғ ылық капиталына ә рбір салымшының ақ шалай ү лесінің қ ұ рамы, мө лшері мен салу мерзімдері туралы немесе натуралды нысанда немесе мү ліктік қ ұ қ ық тар нысанындағ ы салымдарды ақ шалай бағ алау туралы мә ліметтер, шешімді қ абылдау тә ртібі;

Ø ұ йымның жарғ ылық капиталына қ осымша салымдарды салу туралы, сонымен қ атар ұ йымның жарғ ылық капиталына салымдарды уақ ытылы салмау салдары;

Ø қ атысушылар арасында пайда мен зияндарды бө лу тә ртібі мен шарттары;

Ø ұ йым қ ызметін басқ ару;

Ø жарғ ыны бекіту;

Ø заң ды тұ лғ а қ ұ рғ ан қ ұ рылтайшылардың қ ұ рамынан оғ ан қ атысушылардың шығ уы.

Жарғ ы мен қ ұ рылтай келісім – шарты серіктестік мү шелерімен жалпы жиналысымен бекітіледі. Алуан тү рлі ұ йымдық – қ ұ қ ық тық нысандардағ ы коммерциялық ұ йымдардың жарғ ылық капиталының ерекше белгілері, қ ұ рылымы мен қ алыптасу тә ртібі 4 жә не 5 кестелерде кө рсетілген.

Шаруашылық серіктестік – бұ л ө з қ ызметінің негізгі мақ саты ретінде табыс табуды кө здейтін, басқ а да шаруашылық серіктестіктердің қ ұ рылтайшысы бола алатын, жарғ ылық капиталы қ ұ рылтайшылардың (қ атысушылардың) салымдарына (ү лесіне) бө лінген, заң ды тұ лғ а болып табылатын коммерциялық ұ йым.

Шаруашылық серіктестіктердің белгілері:

· ұ йым коммерциялық статусқ а ие;

· жалпы қ ұ қ ық қ абілеттілік (арнайы болуы да мү мкін);

· жарғ ылық капиталы қ ұ рылтайшылардың (қ атысушылардың) салымдарына (ү лесіне) бө лінген;

· қ ұ рылтайшылар (қ атысушылар) салымдары есебінен, сонымен қ атар ө з қ ызметі барысында ө ндірілген немесе иеленген салымдары есебінен қ ұ рылғ ан мү лік иелері болып табылады.

Шаруашылық серіктестіктердің келесідей тү рлері бар::

1. Толық серіктестік

2. Коммандитті (сенім) серіктестік

3. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік

4. Қ осымша жауапкершілігі бар серіктестік

2-кесте – Коммерциялық ұ йымдардың ұ йымдық – қ ұ қ ық тық нысандарына тә н белгілер

Толық серіктестік – бұ л мү лкі жеткіліксіз болғ ан жағ дайда қ атысушылары серіктестіктің міндеттемелері бойынша ө здеріне тиесілі барлық мү лкімен ортақ жауапкершілікте болатын серіктестік.

Толық серіктестік қ атысушылары жарғ ылық капиталды қ ұ райды, оның мө лшері 25 айлық есептік кө рсеткіштен (АЕК) кем болмауы керек. Толық серіктестіктің ең жоғ ары органы қ атысушылардың жалпы жиналысы болып табылады.

Толық серіктестікті басқ аруды, осы серіктестіктің атқ арушы органдары жү зеге асырады. Басқ ару органдарының тү рлері, қ ұ рылу тә ртібі жә не олардың қ ұ зіреттілігі қ ұ рылтай қ ұ жаттарымен анық талады. Толық серіктестікті жою барысында қ олма-қ ол ақ ша барлық қ арыздарын жабуғ а жетпеген жағ дайда, оның қ атысушылары серіктестіктің міндеттемелері бойынша ө здеріне тиесілі барлық мү лкімен ортақ жауапкершілікте болады.

3 -кесте – Жарғ ылық капиталдың қ ұ рылымы мен қ алыптасу тә ртібі

Толық серіктестіктің қ ызметі тоқ тағ ан жағ дайда серіктестік ө з қ ызметін тоқ татқ анғ а дейін ө з ү лесін алғ ан қ атысушылардан басқ асы, серіктестік қ ызметін тоқ татқ ан кү ннен кейінгі 2 жыл бойы, қ атысушылар серіктестіктің міндеттемелері бойынша ө здеріне тиесілі барлық мү лкімен ортақ жауапкершілікте болады. Серіктестік қ атысушыларының қ ұ рылтай келісімшартымен басқ аша жауапкершіліктер қ арастырылмаса, серіктестік мү лкіндегі ү лесіне байланысты толық серіктестік қ ызметінен алынғ ан табыстан пайда алуғ а қ ұ қ ығ ы бар.

Коммандитті (сенім) серіктестік – бұ л серіктестіктің міндеттемелері бойынша ө зінің бү кіл мү лкімен қ осымша жауап беретін бір немесе одан да кө п қ атысушыларымен (толық серіктестермен) қ атар, серіктестіктің мү лкіне ө здері салғ ан салымдардың жиынтығ ымен шектелетін жә не кә сіпкерлік қ ызметті жү зеге асыруғ а қ атыспайтын қ атысушыларды (салымшыларды) да енгізетін серіктестік.

Коммандитті (сенім) серіктестіктің жарғ ылық капиталы толық серіктестер мен салымшылардың (коммандистер) салымдарынан тұ рады жә не 50 АЕК кем болмауы керек. Жарғ ылық капиталдағ ы коммандиттің ү лесі 50% аспауы тиіс.

Басқ ару жү йесі толық серіктестермен жү зеге асырылады. Коммандитті серіктестікті басқ ару мен жұ мыс жү ргізу тә ртібі толық серіктестік туралы ережелер бойынша жү ргізіледі. Салымшылардың басқ аруғ а қ атысуғ а, сондай-ақ оның атынан сенімхат болмаса ә рекет жасауғ а қ ұ қ ығ ы жоқ. Толық серіктестер ө зінің барлық мү лкімен бірлескен қ осымша жауапкершілікте болады. Ал салымшылар серіктестіктің жарғ ылық капиталына салынғ ан салымдары шегінде ғ ана жауапты болады.

Коммандитті (сенім) серіктестік салымшыларының қ ұ қ ық тары:

· қ ұ рылтай қ ұ жаттарында қ арастырылғ ан тә ртіпте жарғ ылық капитал мен мү лкіне ү йлесімді тү рде серіктестік пайдасының бір бө лігін алып отыру;

· серіктестіктің жылдық есебі мен балансымен танысу. Сонымен қ атар оларды жасаудың нақ тылығ ын тексеру мү мкіндігін қ амтамасыз етуді талап ету;

· заң намалық актілермен жә не серіктестіктің қ ұ рылтай қ ұ жаттарымен қ арастырылғ ан тә ртіпте мү ліктегі ө з ү лесін немесе оның бір бө лігін басқ а салымшығ а немесе ү шінші тұ лғ ағ а беру;

· қ аржылық жыл біткен соң серіктестіктен шығ у;

· заң намалық актілермен жә не қ ұ рылтай қ ұ жаттарымен қ арастырылғ ан басқ а да қ ұ қ ық тары болу мү мкін.

Коммандитті (сенім) серіктестік салымшыларының міндеттері:

Ø серіктестіктің қ ұ рылтай қ ұ жаттарының шарттарын ұ стану;

Ø серіктестіктің қ ұ рылтай қ ұ жаттарымен қ арастырылғ ан мө лшерде жә не тә сілде, тә ртіпте салымдарды салу;

Ø серіктестіктің қ ұ рылтай қ ұ жаттарында кө рсетілген жағ дайларда серіктестікке ө з қ ызметін жү зеге асыру барысында кө мек кө рсету, оның ішінде серіктестікке қ ызмет кө рсету;

Ø заң намалық актілермен немесе серіктестіктің қ ұ рылтай қ ұ жаттарында қ арастырылғ ан басқ а да міндеттемелерді ұ стануы мү мкін.

Коммандитті серіктестікке жаң а толық серіктестер мен салымшыларды қ абылдау тек барлық толық серіктестердің келісімімен ғ ана мү мкін болады. Жаң а толық серіктестерді немесе салымшыларды қ абылдау барысында коммандитті серіктестіктің қ ұ рылтай қ ұ жаттарына келесідей ө згерістер енгізілуі мү мкін:

Ø серіктестік мү лкіндегі қ атысушылар ү лестерінің жаң а мө лшері;

Ø серіктестікті басқ ару тә ртібін ө згерту;

Ø серіктестіктің жарғ ылық капиталына жаң а толық серіктестермен жә не салымшылардың ө з салымдарын салудың мө лшері, тә ртібі, мерзімдері мен тә сілі;

Ø жаң а қ атысушыны қ абылдаумен байланысты басқ а да қ ажетті ө згерістер.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестік – бұ л бір немесе бірнеше тұ лғ алардан қ ұ рылғ ан, жарғ ылық капиталы қ ұ рылтай қ ұ жаттарымен белгіленген мө лшерде ү леске бө лінген серіктестік. Жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қ атысушылар оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді жә не серіктестіктің қ ызметіне байланысты залалдарғ а ө здерінің қ осқ ан салымдарының шегінде тә уекел етеді.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестік заң ды тұ лғ а болып табылады жә не ө з мү лкі шегінде ғ ана барлық міндеттемелері бойынша жауап береді. Ал қ атысушыларының міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің мү лкі заң мен тыйым салынбағ ан, серіктестік кө здерінен алынғ ан қ ұ рылтайшылардың (қ атысушылардың) табыстарынан алынғ ан салымдары есебінен қ алыптасады.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғ ылық капиталы қ ұ рылтайшылардың (қ атысушылардың) салымдарын біріктіру жолымен қ ұ рылады жә не 100 АЕК кем болмауы керек. Жарғ ылық капиталғ а салым ретінде ақ ша, заттар, мү ліктік қ ұ қ ық тар, соның ішінде жерді иелену қ ұ қ ығ ы жә не интеллектуалдық қ ызмет нә тижелері мен басқ а да мү лікке деген қ ұ қ ық тар болуы мү мкін. Жеке мү ліктік қ ұ қ ық жә не басқ а да материалдық емес игіліктер тү рінде салымдар салуғ а жол берілмейді.

Жарғ ылық капиталдың кө беюі келесідей жолдармен жү зеге асырылады:

Ø серіктестіктің меншікті капиталы есебінен, оның ішінде резервтік капитал есебінен жарғ ылық капиталдың кө беюі;

Ø нақ ты қ ұ ны баланстық қ ұ ннан асатын серіктестіктің таза активтерін (меншікті капиталды) қ айта бағ алау. Қ айта бағ алау тек тә уелсіз сарапшылармен жү ргізілуі мү мкін;

Ø қ алғ ан қ атысушылар келісім берген жағ дайда бір немесе бірнеше қ атысушылармен қ осымша салымдарды енгізу;

Ø серіктестіктің барлық қ атысушыларымен жасалатын қ осымша пропорционалды салымдар;

Ø серіктестік қ ұ рамына жаң а қ атысушыларды қ абылдау.

Жарғ ылық капиталдың азаюы келесідей жолдармен жү зеге асырылады: серіктестіктің барлық қ атысушыларының салымдарының пропорционалды азаюы; жеке қ атысушылар ү лестерінің қ арыздарын толығ ымен немесе жартылай ө теу.

ЖШС жоғ ары органы ретінде қ атысушылар мен қ ұ рылтайшылардың жалпы жиналысы болып табылады, алқ алы орган ретінде басқ арма болады.

Қ осымша жауапкершілігі бар серіктестік – бұ л қ атысушылары серіктестік міндеттемелері бойынша жарғ ылық капиталғ а қ осқ ан ө здерінің салымдарымен, ал бұ л сомалар жеткіліксіз болғ ан жағ дайда, енгізген салымдарының еселенген мө лшерінде, ө здеріне тиесілі қ осымша мү лікпен жауап беретін серіктестік.

Қ атысушылардың жауапкершілігінің шекті мө лшері серіктестік жарғ ысында кө рсетіледі. Қ атысушылардың бірі банкрот болғ ан жағ дайда оның серіктестік міндеттемелері жө ніндегі жауапкершілігі қ алғ ан қ атысушылар арасында олардың салымдарына сә йкес бө лінеді. Қ осымша жауапкершілігі бар серіктестікке Қ азақ стан Республикасының Азаматтық кодексі жә не «Қ осымша жә не жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер туралы» Қ азақ стан Республикасының Заң ы қ олданылады.

Ө ндірістік кооператив – азаматтардың бірлескен кә сіпкерлік қ ызметі ү шін мү шелік негізде олардың ө з ең бегімен қ атысуына жә не мү шелерінің мү ліктік жарналарын (пайларды) біріктіруіне негізделген ерікті бірлестік. Кооператив мү шелері екеуден кем болмауы керек. Кооператив мү шелері заң намалық актілермен тыйым салынбағ ан кә сіпкерлік қ ызметтің кез-келген тү рімен айналысуғ а қ ұ қ ылы.

Кә сіпкерлік қ ызмет алуан тү рлі. Кез – келген бизнес қ андай да бір дә режеде ұ дайы ө ндірістік циклдың негізгі фазаларымен – ө німдер мен қ ызметтерді ө ндірумен, тауарларды айырбастау жә не бө лумен, оларды тұ тынумен - байланысты болғ андық тан кә сіпкерлік қ ызметтің келесідей тү рлерін бө ліп кө рсетуге болады: ө ндірістік, коммерциялық, жә не қ аржылық кә сіпкерлік.

Сонымен қ атар, соң ғ ы онжылдық та ә лемнің барлық экономикалық тұ рғ ыдан дамығ ан елдерінде кә сіпкерліктің ө з бетінше қ алыптасқ ан тү рі пайда болды, ол кең ес беруші (консалтинг) кә сіпкерлік.

Жоғ арыда аталғ ан кә сіпкерлік тү рлерінің ә рқ айсысы ө з кезегінде басқ а тү рлерге бө лінеді. Кә сікерліктің тү рлерін келесі сызба тү рінде сипаттауғ а болады (3 - сурет). Ө ндірістік кә сіпкерлікті кә сіпкерліктің жетекші тү рі деп атауғ а болдаы. Мұ нда ө нім, тауарлар ө ндіру, жұ мыс жасау мен қ ызмет кө рсету жү зеге асырылады, белгілі бір рухани қ ұ ндылық тар қ алыптасады.

3- сурет – Кә сіпкерлік қ ызмет тү рлері

Коммерциялық сипаттағ ы кә сіпкерлік ең алдымен, онда негізі рө лді тауарлы – ақ шалай, тауарлы – айырбас операциялары атқ аратындығ ымен сипатталады. Олар коммерциялық кә сіпкерліктің негізгі мазмұ нын сипаттайды. Кә сіпкерлік қ ызметтің бұ л тү рінің маң ыздылығ ын сатып алу – сату бойынша операциялар мен мә мілелер, жү ргізіледі. Мұ нда қ айтарымдылық қ а тез қ ол жеткізуге болады. Бұ л сфера бұ рын шектеулі болса, кейінгі кездері ынталы адамдардың арқ асында қ арқ ынды тү рде ә сіресе жеке, дара кә сіпкерлік тү рінде дами бастады.

Кә сіпкерлік қ ызметтің ерекше тү рі ретінде оның қ аржылық (қ аржы - несиелік) тү рі болып табылады. Оның қ ызмет ету саласы – қ ұ н айырбасы, айналымы. Қ аржылық қ ызмет ө ндірістік, коммерциялық салаларғ а да ә сер етеді, бірақ ө з бетінше қ ызмет етуі мү мкін: банктік, сақ тандыру жә не т.б.

Соң ғ ы жылдары Қ азақ станда кең ес берушілік (консалтинг) кә сіпкерлік сияқ ты болашағ ы бар қ ызмет аясы кең інен дамуда. Оның кө птеген бағ ыттары бар (3 – суретті қ араң ыз) жә не оның біздің елдегі даму дең гейін басқ а дамығ ан елдермен сә йкестендіре отырып, таяу жылдарда консалтинг қ арқ ынды дамитындығ ын байқ ауғ а болады.

Ө з бетінше қ ызмет ете отырып, кә сіпкерлік қ ызмет тү рлері ө зара бір- бірімен байланысып, жә не толық тырып отырады. Ескертетін жағ дай, кә сіпкерлік қ ызметтің барлық тү рлерін анық тайтын жә не кү рделі болып табылатын ө ндірістік кә сіпкерлік басымдылық қ а ие болады.

3 – суреттен кө рініп тұ рғ андай, ө ндірістік кә сіпкерлікке инновациялық, ғ ылыми – техникалық қ ызметті, нақ ты тауарлар ө ндіру мен қ ызмет кө рсету, оларды ө ндірістік тұ тынуды, сонымен қ атар осы жү йедегі ақ параттық қ ызметті де жатқ ызуғ а болады. Ө ндірістік қ ызметпен айналысуғ а бел буғ ан кез – келген кә сіпкер, ең алдымен, қ андай нақ ты тауарларды ө ндіретіндігін, қ андай қ ызмет тү рлерін кө рсететіндігін шешіп алуы қ ажет. Ары қ арай, осы кә сіпкер маркетингтік қ ызметке кө ң іл бө леді. Тауарғ а деген қ ажеттілікті, сұ ранысты анық тау ү шін ол ө німді нақ ты тұ тынушылармен, сауда ұ йымдарымен байланысқ а тү седі. Келіссө здердің соң ғ ы ресми сатысы болып кә сіпкер мен тауардың болашақ тұ тынушылары арасындағ ы келісімшарт болып табылады. Мұ ндай келісімшарт кә сіпкерлік тә уекелді тө мендетуге мү мкіндік береді.

2006 жылы дара кә сіпкерлер қ ызметінің тә ртібін анық тайтын «Жеке кә сіпкерлік туралы» Қ Р Заң ы ө з кү шіне енді. Аталғ ан заң бойынша «Жеке кә сіпкерлікті қ орғ ау мен қ олдау туралы», «Шағ ын кә сіпкерлікті мемлекеттік қ олдау туралы» жә не «Дара кә сіпкерлік туралы» заң дар ө з кү штерін жойды деп танылды.

Ө з қ ызметін жү зеге асыру барысында, дара кә сіпкерлерден жә не басқ а да шаруашылық субъектілерден кез – келген шаруашылық субъектілері ү шін орындалуы міндетті болып табылатын ең бек жә не зейнетақ ы заң намасының, міндетті ә леуметтік сақ тандыру туралы заң наманың, сыртқ ы экономикалық қ ызметті ұ йымдастыру, валюталық бақ ылау, бухгалтерлік есепті ұ йымдастыру туралы заң намасының жә не басқ а да заң намалық актілердің ережелерін ұ стану талап етіледі. Дара кә сіпкерлерге қ ылмыстық заң нама, банкроттық туралы заң нама ережелері қ олданылады.

Дара кә сіпкерлер ө здерінің қ ызметін реттейтін жә не қ ұ зіретіне кіретін мә селелер бойынша мемлекеттік қ ұ зырлы органдармен жә не жергілікті атқ арушы органдармен жарияланатын нормативтік актілердің ережелерін ұ станулары қ ажет.

Қ азақ стан Республикасының Конституциясында «...ә ркімнің кә сіпкерлік қ ызмет еркіндігіне, ө з мү лкін кез – келген заң ды кә сіпкерлік қ ызмет ү шін еркін пайдалануғ а қ ұ қ ығ ы бар. Монополистік қ ызмет заң мен реттеледі ә рі шектеледі. Шынайы емес бә секеге тыйым салынады» деп ерекше атап кө рсетілген.

Жеке кә сіпкерлік – бұ л жеке кә сіпкерлік қ ызметке негізделген жә не жеке кә сіпкерлік субъектілерінің атынан, олардың тә уекелімен жә не мү ліктік жауапкершілігімен жү зеге асырылатын, табыс табуғ а бағ ытталғ ан, жеке кә сіпкерлік субъектілерінің ынталы қ ызметі. Жеке кә сіпкерліктің тү рлері 4 – суретте келтірілген.

Дара кә сіпкерлік –жеке тұ лғ алардың ө з меншігіне негізделген, олардың тә уекелімен жә не ө з мү ліктік жауапкершілігімен жү зеге асырылатын, табыс табуғ а бағ ытталғ ан жеке тұ лғ алардың ынталы қ ызметі.

Дара кә сіпкерлік – ө зіндік жә не бірлескен кә сіпкерлік тү рінде жү зеге асырылатын жеке кә сіпкерліктің бір тү рі болып табылады.

Жеке кә сіпкерлік меншік қ ұ қ ығ ында ө зіне тиесілі мү лік негізінде (немесе мү лікті пайдалануғ а жә не иеленуге мү мкіндік беретін қ ұ қ ық негізінде) бір жеке тұ лғ амен жү зеге асырылады. Жеке тұ лғ а ө зіндік кә сіпкерлікті жү зеге асыру ү шін ерлі – зайыптылардың жалпы мү лкін пайдаланғ ан жағ дайда, оғ ан олардан келісімін алу қ ажет.

Бірлескен кә сіпкерлік бірнеше дара кә сіпкерлерге тиесілі жалпы мү лік қ ұ қ ығ ы (немесе мү лікті бірігіп пайдалануғ а жә не иеленуге рұ қ сат ететін қ ұ қ ық негізде) болуына байланысты жү зеге асырылады.Бірлескен кә сіпкерлік қ ызмет тү рлері:

Ø ерлі – зайыптылардың жалпы бірлескен меншігі негізінде жү зеге асырылатын ерлі – зайыптылардың кә сіпкерлік қ ызметі;

Ø шаруа (фермерлік) қ ожалығ ының жалпы бірлескен меншігі негізінде немесе жекешелендірілген тұ рғ ын ү йге деген жалпы бірлескен меншік негізінде жү зеге асырылатын отбасылық кә сіпкерлік;

Ø Қ Р азаматтық заң намасына сә йкес жалпы ү лестік меншік негізінде жү зеге асырылатын қ арапайым жай серіктестік.

Осылайша, дара кә сіпкерлер тек шағ ын жә не орта кә сіпкерлік субъектілеріне ғ ана жатқ ызыла алады.

4 - сурет – Жеке кә сіпкерліктің тү рлері мен нысандары

4 – суреттен кө рініп тұ рғ андай, жеке кә сіпкерліктің субъектілері болып кә сіпкерлік қ ызметті жү зеге асыратын жеке жә не заң ды тұ лғ алар табылады.

Шағ ын кә сіпкерлік субъектілеріне жатқ ызылатын дара кә сіпкерлер ү шін заң намамен жең ілдіктер қ арастырылғ ан. Мысалы, олар ү шін нақ ты шарттарды ұ станғ ан жағ дайда арнаулы салық режимдері тү рінде салық салудың жең ілдетілген тә ртібі, сонымен қ атар бухгалтерлік есепті жү ргізудің жең ілдетілген тә ртібі қ арастырылғ ан.

Қ азақ стан Республикасының Салық Кодексімен белгілі бір параметрлерге сә йкес келетін шағ ын кә сіпкерлік субъектілерінің бір бө лігі (шағ ын кә сіпкерлік субъектілері) ү шін келесідей арнаулы салық режимдері қ арастырылғ ан:

§ бір реттік талон негізінде;

§ патент негізінде;

§ оң айлатылғ ан декларация негізінде.

Арнаулы салық режимі дара кә сіпкерлер ү шін, ә леуметтік салық ты жә не жеке табыс салығ ын есептеу мен тө леудің оң айлатылғ ан тә ртібін белгілейді.

Арнауы салық режимінен басқ а, шағ ын бизнес субъектілеріне жатқ ызылатын дара кә сіпкерлер, басқ а дара кә сіпкерлер секілді салық ты есептеу, тө леудің жә не салық тық есептілікті ұ сынудың жалпығ а ортақ тә ртібін таң дауына да болады.

Дара кә сіпкерліктің артық шылық тары:

· Адамғ а жұ мысқ а тұ ру жә не жалақ ы алу мә селесін шешуге мү мкіндік береді;

· Жең іл жә не арзан тү рде тіркеледі;

· Мемлекеттік тарапынан реттеу, қ адағ алау механизмдерінің ә сері тө мендеу;

· Кө птеген қ ұ жаттық деректерді жинауды талап етпейді.

Дара кә сіпкерліктің кемшіліктері:

· Шығ армашылық белсенділіктің ө суіне септігін тигізбейді;

· Бастапқ ы капиталды жинау қ иынғ а тү седі;

· Ресми бизнестен біреудің сізбен жұ мыс істеу ық тималдығ ы аз;

· Сіздің жеке меншігің ізге қ ауіп тө нуі мү мкін жә не т.б.