Азақстандағы есепті реттеудің нормативтік – құқықтық жүйесі

«Бухгалтерлік есеп жә не қ аржылық есеп беру туралы» Заң нан басқ а, бухгалтерлік есептің жекелеген аспектілері Қ Р Азаматтық Кодексімен, Қ Р Салық Кодексімен жә не басқ а да заң дармен реттеледі. Мысалы, Қ Р Азаматтық Кодексінде талап ету мерзімінің уақ ыты белгіленген сату-сатып алу кезінде іске асатын мү ліктік қ ұ қ ық тың ауысуының мерзімі анық талғ ан.

Заң бухгалтерлік есептің жә не оны ұ йымдастырудың ә дістемелік жә не қ ұ ық тық негіздерін, бухгалтерлік қ ызметтің негізі бағ ыттарын жә не есеп беруді қ ұ ра білуді, сонымен қ атар, бухгалтерлік есеп жү ргізуге міндетті жә не бухгалтерлік есеп беруді қ ұ ратын шаруашылық жү ргізуші субъектілердің қ ұ рамын анық тайды. Заң есептің негізгі мақ саттарын жә не оны жү ргізудің басты талаптарын анық тайды. Бірінші дең гейге мү ліктердің, міндеттемелердің жә не шаруашылық операцияларының тү рлерінің салық салынуы мен есебін реттеуді регламенттейтін басқ а да Заң актілері жатады. Қ Р Президентінің Жарлық тары мен Қ Р Ү кіметінің Қ аулылары – нормативті реттеу жү йелерінің бірінші дең гейіндегі қ ұ жаттар.

Бухгалтерлік есепті реттеудің екінші дең гейіндегі қ ұ жаттар – бұ л ұ йымдардың шаруашылық ө мір фактілерінінің есебін жү ргізу ә дісін, ережелерін жә не принциптерін бекітетін Қ Р Қ аржы министрлігінің бухгалтерлік есеп жө ніндегі ережелері (стандараттары). Ережеге сай, олар Қ Р Ә ділет министрлігінде тіркеледі жә не барлық ұ йымдар ү шін нормативтік кү шке ие. Қ азіргі таң да бухгалтерлік есеп жө нінде 29 қ азақ стандық стандарт бар. Ескерте кету керек, кейбір стандарттар басқ а стандарттармен ауысуына байланысты немесе олардың ережелерінің басқ а стандарттарғ а кө шірілуіне байланысты алынып тасталғ ан.

Ү шінші дең гей қ ұ жаттары Қ Р Қ аржы министрлігінің заң дары мен ережелерінің (стандарттарының) қ олданылу реттерін ашады жә не нақ тылайды. Олар неғ ұ рлым жоғ ары дең гейлердің нормативтік – қ ұ қ ық тық актілеріне қ айшы келмейді. Бухгалтерлік есептің шоттар жоспары жә не меншік формасына, ұ йымдастыру – қ ұ қ ық тық формаларына байланыссыз барлық кә сіпорындардағ ы есепті ұ йымдастыру негіздерін қ ұ райтын нұ сқ аулық тар ү шінші дең гей қ ұ жатарына жатады. Сонымен қ атар, ү шінші дең гей қ ұ жаттарына бухгалтерлік есеп жө ніндегі стнадарттардың жекелеген бө лімдерінде қ олданысқ а енетін жә не ө ң делетін нұ сқ аулық тар мен ә дістемелік нұ сқ аулар жатады. Бұ л дең гейдің қ ұ жаттары Қ Р Қ аржы министрлігі қ арастырғ ан ережелерге жә не қ аржылық есеп беруді пайдаланушылардың қ ажеттіліктеріне сә йкес есепті рационалды тү рде ұ йымдастыруғ а мү мкіндік береді.

Тө ртінші дең гей қ ұ жаттарын ұ йымның жетекшілері бекітеді. Бұ ғ ан ұ йымдағ ы операциялар мен объектілердің есебі жө ніндегі нұ сқ аулар мен жұ мысшы нұ сқ аулық тар жатады.

Қ ұ жаттар деп ә ртү рлі ү лгідегі қ ағ аздарды, жазбаша куә ліктерді, орын алғ ан факті анық тайтын қ ұ қ ық тық қ атнастарды растайтын іс қ ағ аздарын айтады.

Қ андайда болмасын қ ұ жаттардың ө зіне тә н заң мен жә не арнайы ережелермен белгіленген деректерді (реквизиттерді) болады. Реквизит латын сө зі. Бұ л сө з қ ажетті деген ұ ғ ым берді. Реквизиттер барлық қ ұ жаттарғ а тү сірілуі керек. Қ ұ жаттардың деректері арнайы мақ аттарғ а қ арай толтырылады. Қ ұ жаттар ү лгісін пайдаланып, мұ ның деректерін толтырушы адамдардың заң алдында, кә сіпорын қ абылдағ ан ө з ережесінің жә не қ ұ жат айналысын бұ збау ү шін жауап береді.

Қ ұ жаттардың деректеріне (реквизит) мыналар жатады: қ ұ жаттардың аталуы, ү лгінің коды, қ ұ жаттардың жасалғ ан кү ні, шаруашылық фактісінің мазмұ ны, лшеу бірлгі, аталмыш фактіге жауап берушілердің аты-жө н, бұ лардың қ ойғ ан қ олы, кә сіпорынның аталуы. Қ ұ жат деректері толық толтырылмағ ан немесе қ ате толтырылып, бұ рмаланғ ан жағ дайда, мұ ндай қ ұ жаттардың заң кү ші болмайды. Сонымен қ атар шаруашылық операцияларын жү ргізуге болмайды.

Бухгалтерлік есеп шоттарын жү ргізу ү рдісінде ақ параттар жү йесі де кең інен қ олданылад. Кә сіпорынның кү нделікті болып отыратын шаруашылық ө мірін қ ұ жаттау ү шін басқ а да ақ параттық қ ұ ралдар пайдланылады. Қ ұ жаттар қ айта ө ң деліп басқ адай мақ саттарғ а қ олданылуы да мү мкін. Мысалғ а бастапқ ы қ ұ жат қ айта ө ң деліп, автоматтандыру жә не машиналық тасымалдау жү йесіне тү сірілуі мү мкін. Қ азіргі заманғ ы компьютерлк технологиясының кең інен қ олданылуына байланысты магниттік дискілер, ленталар, перфоленталар т.с.с.ресми қ ұ жаттар қ атарында қ олданылатын болды.

Бухгалтерлік есеп тә жрибесінде аса жоғ ары бағ аланатын қ ұ жаттар бір дана ғ ана жасалынады. Алайда кө птеген қ ұ жаттардың кө шірмелері жасалып, бірнеше дана орындалады. Мысалғ а, кә сіпорын кассасына кіріске алынатын ақ ша қ аражаттарына арналғ ан «кіріс-ордерін» бірнеше рет қ айталап кіріске алып жасауғ а болмайды. Егер ә р қ ұ жат тиісті мақ сатқ а ғ ана арналып, ә рбір кө шірмеге жеке қ ол қ ойылып, ә рбір дана қ ұ жат ө з қ ызметі мен атқ аратын міндетіне арналғ ан жағ дайда ә рбір дана қ ұ жат, кө шірме емес, тү біртекті қ ұ жат болып есептелінеді. Мысалғ а, сатылатын тауарларғ а екі дана накладной қ ағ азы жазылып, бірнеше данасы жө нелтілген тауарлармен бірге сатып алушығ а жіберіледі, ал екінші данасы тауар сатушы мекемеде қ алады. Егер заң дылық жағ ынан қ арағ анда қ ұ жаттарғ а жазылатын жазулар тек қ ана бір дана жазулар болып танылса, экономикалық жағ ынан қ арағ анда қ ұ жаттар бірнеше дана болып қ аралуы да мү мкін. Экономикалық ө мірде қ олданылатын қ ұ жаттарды заң дылық қ ұ қ ысы бар жә не экономикалық маң ызы бар қ ұ жаттар деп қ арауғ а да болады. Қ андай дә режеде болмасын қ ұ жаттарғ а жазылатын жазулар шындық пен дұ рыстық ты ғ ана кө рсетуі керек. Ө кінішке орай бухгалтерлік есеп тә жрибесінде дә лме-дә л ө лшеу дә режесін қ оя алматын да жағ дайлар кездеседі. Мысалғ а, негізгі қ ұ ралдардың тозу дә режесін таразығ а салып, тозу қ ұ нының сомасын лабораториялық қ ұ ралмен қ ойғ анда есептеп, арнайы қ ұ жатқ а тү сіру қ иынғ а тү седі.

Сондық тан, қ ұ жаттарды бухгалтерлік есеп ө рістерінің негізгісі деп қ арап, счеттар жү ргізудің бастапқ ы ақ параттарын қ алыптастыратын ү рдісі деп те тү сінген жө н. Бухгалтерлік есеп қ ұ жаттарының атқ аратын рө лі мен маң ызы жоғ арыдағ ыдай сипаттай келіп, қ ұ жаттау ү рдісі бухгалтерлік есептің тіркеу принципіне жататындығ ын айтуғ а болады. Бухгалтерлік есеп шоттарына жазылғ ан жә не тү сірілген операциялардың мазмұ нын тіркеу принцип деп атайды.

Тіркеу принципі ү ш кезең нен: 1) бастапқ ы қ ұ жаттарды бақ ылау мен талдаудан; 2) жорналдарғ а екі жақ ты жазудан; 3) бас кітапқ а тү сріп екі жақ ты жазудың хронологиялық жинағ нан тұ рады. Ә сіресе шағ ын кә сіпорындардашаруашылық операиялары сомаларын бірден счеттарғ а тү сіруге болар. Алайда операцияларды бірден ә ртү рлі счеттарғ а тү іру мен тіркеуде шаруашылық операцилары маң ызын талдау жә не жіберілген қ ателерді бірден табу қ иындығ ы туындайды. Талдау мен тіркеу жә не қ ателерді болдрмау мақ сатын шешіп отыру ү шін бухгалтерлік есеп жү ргізу тә жрибесіне тіркеу жорналы енгізілген. Тіркеу жорналына ә рбір шаруашылық операциялары сомасы екі жақ тылық принципке сай жекелеген ә рбір счеттарғ а дебеттік жә не кредиттік ә дісті сақ тай отырып жазылады. Кә сіпорындар кө лемне қ арай тіркеу жорнлының саны кө п, не аз болуы мү мкін.

«Қ ұ жаттау» тү сінгі «қ ұ жатайналысы»тү сінігімен тығ ыз байланыста болады. Қ ұ жаттар қ озғ алмайтын мү лік емес, бұ лар ү немі қ озғ алыста болуы керек. Қ ұ жаттардың жазылып орындалғ ан уақ ытынан бастап архивке ө ткізілгенге дейінгі жолын қ ұ жат айналысы деп атайды. Қ ұ жатайналысы тө мендегі кезең дерден тұ рады: 1) жазылып жасалынуы; 2) қ ұ жаттардың бухгалтерияғ а қ абылдануы; 3) жазу жү йесіне пайдаланылатын қ ұ жаттарды тіркеу; 4) қ ұ жаттарды архивке ө ткізу.

Кә сіпорындар мен мекемелердегі қ ұ жатайналысын бас бухгалтерлер жасайды. Қ ұ жатайналысын кә сіпорын басшсы бекітіп, қ ұ жат жү ргізуші жауапты адамдардың аты-жө ні кө рсетіліп, бұ лардың қ олындағ ы қ ұ жаттарды кімнің, қ ай уақ ытта ө ң деп бухгалтерияғ а тапсыратындығ ы жазылады. Осылайша жасалғ ан қ ұ жатайналысын кө пшілік қ итындай кө рнекті жерге іліп қ ояды. Қ ұ жатайналысының тү пкі мақ саты- қ ұ жат қ озғ алысын шапшаң дату мен бухгалтерлік есеп учаскелеріндегі бухгалтерлердің қ ызметі мен атқ арушы бухгалтерлердің санын белгілеу болып табылады.

Қ ұ жаттар қ ұ рамы мен маң ызна қ арай: келіп тү скен, ішк тұ рақ ты жаң аланып тұ ратын, сыртқ а жіберілетін қ ұ жаттар болып жіктеледі.

Атқ аратын міндеттереіне қ арай қ ұ жаттар - ә міршілік етуші орындаушы, бухгалтерлік есеп жү ргізуші болып бө лінсе, кә сіпорынғ а қ атыстылығ ына байлансты қ ұ жаттар – ішкі жә не сыртқ ы болып бө лінеді.Қ ұ жаттар кө леміне қ арай бастапқ ы жә не жинақ таушы болып ажыратылады.

Жоғ арыдағ ыдай классификациялық топтарғ а бө лінген қ ұ жаттардың ә р тобына тү сінік берілуі керек. Келіп тү скен қ ұ жаттар деп сыртқ ы субъектілерден тү скен бұ лардың шаруашылық ө мірінде орын алғ ан нақ тылы фактілер жө ніндегі ақ параттарды айтады.

Ішкі қ ұ жаттр деп сыртқ ы субъектісінің ө зінде жаалғ ан, осында қ ызмет атқ арушы жауапты адамдарғ а арналғ ан батапқ ы қ ұ жттарды айтады.

Тұ рақ ты жаң аланып тұ ратын қ ұ жаттарғ а бухгалтерлік есеп жү йесінде жү ргізілетін бастапқ ы қ ұ жаттардағ ы креткіштерді жинақ тап тркеуші регитрлар жатады. Тіркеуші регистрларғ а жазылғ ан мә ліметтер негізінде бухгалтерлік қ орытынды есеп жасалынады.

Сыртқ ы жіберілген қ ұ жттарғ а осы кә сіпорында жасалып, сыртқ ы пайдалнушыларғ а арналғ ан қ ұ жаттарды айтады.

Ә міршілік етуші қ ұ жаттарғ а шаруашылық операцияларын жү ргізу мен тексеру жұ мыстарын орындау жө ніндегі бұ йрық тү ріндегі қ ұ жаттар жатады. Фактілердң орындалғ андығ ын растайтын қ ұ жаттарды орындаушы қ ұ жаттар деп атайды. Мысалғ а, кассаның кріс жә не шығ ыс ордерін алуғ а болады. Операция орындалғ анғ а дейінгі жазлғ ан ордер ә міршілік етуші қ ұ жат болып танылса, ақ шаның берілгендігі немесе кіріске алынғ андығ ы жө ніндегі кассалық ордер орындаушылық рө л атқ арады.

Бухгалтерлік есеп жү ргізуші қ ұ жаттарғ а атқ арушы бухгалтерлердің ө здері жасағ ан қ ұ жаттары жатады. Мысал ретінде есеп жү ргізу ә дістерін тә жірибеде қ олдану ү шін есептеу, тіркеу, жетілдіру мен талду жө ніндегі қ олдан жасалғ ан қ ұ жаттарды айтуғ а болады. Егер таза пайданың кө лемн, бұ ларғ а ә сер етуші сандық кө рсеткіштерді есептеу кә сіпорынның шаруашылық операцияларына жататын болса, онда бұ л кө реткіштер не ә міршілік етуші, не орындаушы қ ұ жаттар тобына жатады. Ә р кезең де жасалғ ан қ орытынды есепті бухгалтерлік есеп жү ргізуші қ ұ жаттр тобына жатқ ызуғ а болады. Шаруашлық операцияларына байланысты кө птеген ә дістемелік есептер орындау кә сіпорындағ ы бухгалтерлерге байланысты. Мұ ндай жағ дайда ресми тү рде қ олданылатын қ ұ жаттар ү лгісі пайдаланылмайды.

Кә сіпорынғ а қ атыстылығ ы жағ ынан қ арағ анда қ ұ жаттар екі ү лкен топқ а – ішкі жә не сыртқ ы қ ұ жаттар болып бө лінеді. Ішкі қ ұ жаттарғ а кә сіпорынның ө з қ ызметкерлері мен ә кімшілігі жасағ ан қ ұ жаттары жатады. Ал сыртқ ы қ ұ жаттарғ а кә сіпорынның сыртта жү рген уә кілдері мен басқ а да кә сіпорында жасалынып, осы кә сіпорынғ а берілген қ ұ жаттар жатады. Мысалғ а, акионерлердің қ олындағ ы акциялары бухгалтерлік есеп қ ұ жаттарына жатпағ анымен, кә сіпорынның бухгалтері бұ л қ ұ жатты тіркеуге міндетті. Бухгалтерлік есеп жйү есіндегі қ ұ жаттарды іс-тә жірибеде пайдалану ү шін ә рбір кә сіпорын ішкі қ ұ жаттарды жетілдіріп отыруы керек.

Мазмұ н кө леміне қ арай қ ұ жаттар бастапқ ы жә не жинақ таушы болып екіге бө лінд. Бастапқ ы қ ұ жаттар шаруашылық операцияларының орындалғ ан сә тінде жасалынуы керек. Бастапқ ы қ ұ жаттар бухгалтерлік жү ргізудің ең басты кезең ін сипаттайды. Бұ ларғ а касса ордерлері, чектер, счет-фактуралар, қ абылдап ө ткізу актілері, материалдарғ а тапсырыс беру сияқ ты бастапқ ы қ ұ жаттар жатады.

Жинақ таушы қ ұ жаттар кө птеген бастапқ ы қ ұ жаттар негізінде жасалынады. Мұ нда бірнеше қ ұ жаттарғ а жекелей жазылғ ан ә лметтердің саны мен омалары жинақ талып кө рсетіледі. Жинақ таушы қ ұ жаттарғ а кассирдың есебі, тауарлы-материалды қ ұ ндылық тар бойынша жаалғ ан есеп, жауапты адамдардың іс-сапарғ а барғ андығ ы жніндегі аванстық есебі мысал болады.

Жинақ таушы қ ұ жаттардың мысалына іркеу жорналдарын келтіруге болады. Негізінен тіркеу жорналдары бухгалтерияда жү ргзіледі. Тіркеу жорналдарына бірнеше жә не бір біртектес шаруашылық операцияларының мә ліметтері сабақ тастық жолмен тізбелеп жазылып отырады. Тіркеу жорналдары бір айғ а, он кү нге арнап ашылады. Белгіленген кезең нің аяқ талуына қ арай тіркеу жорналындағ ы мә ліметтердің жинағ ы шығ арылып, бухгалтерлік есеп шоттарына тү сіріледі. Тіркеу шығ арылып, бухгалтерлік есеп шоттарына тү сіріледі. Тіркеу шығ арыоып, бухгалтерлік есеп шоттарына тү сіріледі. Тіркеу жорналын жү ргізудің негізінде кү нделікті бақ ылау жұ мысын іске асыруғ а мү мкіндік туады. Сонымен қ атар қ ұ жаттар саны азаяды, есеп жұ мысы біршма жең ілденіп ү немделеді.

Қ андайда болмасын кә сіпорынның барлық объектілері бойынша жасалғ ан қ ұ жаттр бухгалтерияғ а тапсырылады. Барлық қ ұ жаттар ө ң деледі, тексеріледі, таксировкаланды, қ ажетті болғ ан жағ дайда тіркеу жорналдарына жинақ талад. Кә сіпорын бухгалтериясында қ ұ жаттар шаруашылық операциялары шындығ ымен сә йкес келуі жағ ынан, заң дылығ ы жағ ынан, қ ажеттілігі мен тиімділігі жағ ынан, қ ойылғ ан бағ аның дұ рыстығ ы жағ ынан мұ қ ият тексеріледі. Қ ұ жаттарды орындаушы жауапт адамдардың қ ойғ ан қ олдары, реквизиттердің толығ ымен жазылуы, жазу текстерінің, қ ойылғ ан андардың анық тығ ы, шығ арылғ ан жинақ тардың дұ рыстығ ы толығ ымен тексеріледі. Егер тексеру нә тижесінде қ ателер жіберілсе, онда мұ ндай қ ұ жаттар осы қ ұ жаттарды жасағ ан жауапты адамдарғ а қ айта жасау ү шін қ айтарылады.

Жоғ арыда айтылғ ан талаптар толығ ымен орындалғ ан жағ дайда кә сіпорын бухгалтериясында қ ызмет атқ рушы жауапты бухгалтерлер ә рбір қ ұ жаттарғ а кодтар белгілеп жазады. Мысалғ а, операциялардың орындалғ ан жерне қ арай қ оймаларғ а, цехтарғ а аналитикалық жіктеу шоттарында кодтар белгіленеді. Кодтр белгілеу қ ұ жаттардың ү лгі пішіміне ай жазылады. Осылайша ө ң деліп, жинақ талғ ан қ ұ жаттардағ ы сандық кө рсеткіштер ақ шалай ө лшемге айналдырылып, бухгалтерлк ееп шоттарына жазылады. Шоттарғ а жазылғ ан операциялардың мұ қ ият дұ рыстығ ы жө ннде арнайы белгі қ ойылажы. Қ ұ жаттарды ө ң деу жұ мыс шаруашылық операциялары мазмұ ны мен мә ліметтерн кө ретуші шоттар коорепонденциясын жасаумен аяқ талады.

Сонымен, бастапқ ы қ ұ жаттар, есеп регитрлары, тіркеу жорналдары, бухгалтерлік қ орытынды есеп пен бсланс, жыл бойы жасалғ ан барлық қ ұ жаттар арнайы тә ртіппен қ абылданғ ан мерзімге қ арай міндетті тү рде сақ тауғ а қ ойылады.

Бухгалтерлік есепті жү ргізу формалары. Бухгалтерлік есепті ұ йымдастыру кө птеген негізгі факторларғ а байланысты: бизнес типі, кә сіпорын кө лемі, оның ұ йымдастыру-басқ ару қ ұ рылымы жә не тағ ы басқ алар.

Қ азақ стан Республикасында заң ды тұ лғ алар коммерциялық жә не коммерциялық емес болып қ алыптасуы мү мкін. Коммерциялық негіздегі кә сіпорындардың негізгі мақ саты – пайда табу болып табылса, коммерциялық емес негіздегі кә сіпорындардың негізгі мақ саты - ә леуметтік мә селелерді шешу болып табылады. Ұ йымдастыру-қ ұ қ ық тық тү рлеріне байланыссыз бұ л кә сіпорындардың барлығ ы бухгалтерлік есептерін жү ргізеді.

Ұ йымдардың ұ йымдастыру жә не ө ндірістік қ ұ рылымы жә не олардың ішкі шаруашылық қ атынастары бухгалтерлік есепті қ ұ растыру кезіндегі базис болып табылады. Бухгалтерлік есептің функцияларын орындау ү шін ұ йымдарда бухгалтерия аппараты қ ұ рылады, яғ ни онда ә р тү рлі қ ызмет атқ аратын бухгалтерлер қ ызмет атқ арады. Бухгалтерлік есеп жү ргізу ә рбір ұ йым ү шін міндетті болып табылады. Бухгалтерлік есепті жү ргізу, шоттар жоспарымен жұ мыс жасау, қ аржылық есеп беру, салық тө леу жә не тағ ы басқ алардың реті заң мен бекітілген ретпен жү зеге асырылады.

Осылайша бухгалтерлік есепті ұ йымдастыру деп есеп жұ мысын ұ йымдастыруғ а байланысты іс-шаралардың жиынтығ ын айтамыз.

Бухгалтерлік есепті ұ йымдастырудың негізгі принциптері тиімді шешім қ абылдау ү шін қ олданушыларғ а бухгалтерлік ақ параттармен қ амтамасыз ету ү шін бухгалтерлік есеп ролінің жоғ арылауы болып табылады. Бухгалтерлік есеп ө ң делген есеп саясатына сә йкес жә не ұ йымдардың технологиялық ерекшеліктері мен оның кө леміне қ арай ұ йымдастырылады. Шаруашылық процесіндегі ө нім ө ндіру, қ ызмет кө рсету, жұ мыстарды орындау ерекшелігі бухгалтерлік есепті ұ йымдастыру ерекшеліктеріне ә сер етеді.

Бухгалтерлік есептің ұ йымдастырылуына тікелей жауапты кә сіпорын басшысы болып табылады. Бухгалтерлік есепке жә не аудитке ә дістемелік жетекшілік ету Қ Р-ның Қ аржы министрлігімен жү зеге асырылады, яғ ни оғ ан байланысты ә р тү рлі қ ажетті арнайы қ ұ жаттарды ө ң дейді жә не бекітеді. Барлық шаруашылық субъектілерінде біртекті Типтік шү оттар жоспары қ олданылады. Қ Р-ғ ы бухгалтерлік есептің жә не қ аржылық есеп берудің ұ йымдастыру жү йесі Қ Р-ның «Бухгалтерлік есеп жә не қ аржылық есеп беру туралы» Заң ғ а сай жә не бухгалтерлік есеп стандартына сай жү ргізеді.

Шаруашылық субъектілерінде бухгалтерлік есепті ұ йымдастыру кезінде келесі принциптер қ амтамасыз етілуі қ ажет:

- бір есеп беру жылынан екінші жылғ а кө шу кезінде жә не есеп беру кезінде бекітілген ә дістеменің тиімділігі;

- барлық шаруашылық операциялары, меншікті капитал, міндеттемелер, мү ліктер есеп беру кезінде есепте толық кө рсетілуі қ ажет/ай, тоқ сан, жыл/.

- ағ ымдағ ы шығ ындарды пайда болу орнына қ арай жә не жауапкершілік орталығ ына қ арай бө лу, сондай-ақ ө ндіріс шығ ындары мен ұ зақ мерзімді салымдарды бө лу.

- шығ ындар мен кірістерді, бө лінбеген пайданы /зиянды/ кезең дер бойынша бө лу.

Қ азіргі заманғ ы шаруашылық субъектілерінің бас бухгалтерлері қ аржылық жә не басқ ару есебіне тікелей қ атынасы бар қ аржылық жетекші болып табылады. Ол ұ йымдағ ы есепті жә не аудитті ұ йымдастырушы жә не жетекшілік ететін тұ лғ а. Ә рбір бухгалтер есепті жү ргізудің негізгі ережелері мен қ ағ идаларының сақ талуын қ амтамасыз етуі қ ажет, ол жоғ арғ ы аппаратқ а ә рбір бө лімше бойынша қ аржылық есеп беруді беруі қ ажет.

Нарық жағ дайларына кө шуге байланысты бухгалтерлерге қ ойылатын талаптар да жоғ арылауда, яғ ни олар қ азіргі заман талаптарына сай есеп техникасын мең геру қ ажет, ә р тү рлі компьютерлік бағ дарламаларды мең геруі қ ажет, қ аржыландыру жә не несиелендіру мә селелерін толық білуі керек, бизнес-жоспарды қ ұ ру, ө ндіріс технологиясын ұ йымдастыру негіздерін толық білуі керек.