Дәріс. Бейорганикалық қосылыстардың маңызды кластары

Бейорганикалық қ осылыстардың маң ызды кластары

туралы ұ ғ ымдардың қ алыптасуы.

1.оқ у- тә рбиелік маң ызы жә не орны.

Бейорганикалық қ осылыстар қ ұ рамына қ арай тө рт класқ а жіктеледі: оксидтер, қ ышқ ылдар, негіздер жә не тұ здар. Бұ лар туралы оқ у материалы зат жә не химиялық реакция жө ніндегі алғ ашқ ы ұ ғ ымдарды терең детіп, одан ә рі дамытады.

Оқ ушылар заттардың қ ұ рамы, жіктелуі, табиғ атта таралуы, алынуы жә не қ олданылуы жайында нақ тылы ұ ғ ымдар алады. Ә р класқ а жататын заттардың жалпы жә не жеке қ асиеттерімен тә жірибе жү зінде танысады. Денеге, киімге бү лдіре ә серін тигізетін қ ышқ ылдармен, сілтілермен жә не басқ а заттармен жұ мыс істеуге ү йренеді.

Химиялық реакциялардың жү ру жағ дайлары, белгілері, механизмі жә не типтері туралы алғ ан білімдерін жетілдіреді, реакцияның жаң а типтерімен танысады.

Атом- молекулалық ілімнің негізгі қ ағ идалары жө ніндегі білімді заттардың қ асиеттерін болжау, тү зілетін заттардың қ ұ рамын бағ дарлау, химиялық реакциялардың бағ ытын жә не қ алай жү ретінін тү сіну ү шін пайдаланады.

Химиялық элемент, жай зат жә не кү рделі зат ұ ғ ымдары жаң а сатығ а кө теріледі. Бейорганикалық қ осылыстар кластарының арасындағ ы генетикалық байланыстарды ашу арқ ылы периодтық заң мен периодтық жү йені саналы игеруге ә зірленеді.

Оқ ушылардың химиялық тіл туралы білімі терең дейді. Заттардың қ ұ рамы мен қ асиеттері тұ рғ ысынан терминдерді, оксидтер, қ ышқ ылдар, негіздер жә не тұ здар номенклатурасының негіздерін ү йренеді. Валенттілік, химиялық формулалар жә не тең деулер қ ұ растыру жө ніндегі білімі мен біліктері нығ аяды.

Оқ у – тә рбиелік маң ызы зор болғ андық тан, химияның бағ дарламалары мен оқ улық тарында бейорганикалық қ осылыстардың маң ызды кластарына едә уір мол орын беріліп келеді.

1935-1950 жылдарда бө лек тақ ырып ретінде оқ ытылып, 7- класта басталып, 8- класта аяқ талды. Оқ у материалы концентризм принципі бойынша орналастырылды. VII класта ө тілетін деректі материалдың кө лемі ү лкен болғ андық тан оқ ушыларғ а ауыр тиді. Бұ л кезең де материалды орналастырудың генетикалық негізі ү стем болды. Алдымен оксидтер қ арастырылып, олардың гидраттануы арқ ылы негіздерге жә не қ ышқ ылдарғ а ауысу жү зеге асырылды. Мұ ның кемшілігі оқ ушылар іс жү зінде жү рмейтін реакциялардың тең деулерін жазды, білімнің ү стірт болуына ә келіп соқ ты.

1953-1962 жылдары Д.М.Кирюшкиннің VII класқ а арналғ ан оқ улығ ында алдымен негіздер, қ ышқ ылдар содан соң оксидтер жә не тұ здар оқ ылатын болды. Ө йткені оксидтердің химиялық қ асиеттері қ ышқ ылдарғ а жә не негіздерге қ атынасы арқ ылы ғ ана берілуі мү мкін.

1970 жылдардың соң ында химия бағ дарламасына елеулі ө згерістер енгізілді. Бейорганикалық қ осылыстар VII класта жеке тақ ырып ретінде оқ ытылмайтын болды. Оксидтер туралы алғ ашқ ы ұ ғ ым оттегі тақ ырыбына, қ ышқ ылдар мен тұ здар туралы мә ліметтер сутегі тақ ырыбына, негіздер су тақ ырыбына кө шірілді. Олар туралы білім VIII класта қ орытылып бір жү йеге тү сірілді. Ең соң ғ ы жаң артылғ ан бағ дарламада білімді қ орытындылау VII класқ а ауыстырылды.

Орта мектептегі бейорганикалық химияның мазмұ ны мен қ ұ рылымын тү бірлі ө згерткен Н.С. Ахметов жә не Л.М. Кузнецова оқ улығ ында бейоганикалық қ осылыстарды оқ ып ү йренудің атом- молекулалық дең гейі жә не жеке тақ ырып тү ріндегі деректі материалдары шығ ып қ алды. VII класта «Химияның алғ ашқ ы ұ ғ ымдары», «Атом қ ұ рылысы» тақ ырыптарынан кейін «Химиялық айналулар» «Заттарды жіктеу» тақ ырыбында қ ышқ ылдар, негіздер жә не тұ здардың химиялық реакциялары электрон- иондық тұ рғ ыдан қ арастырылды.

2. Оқ у материалының орналасуы жә не берілетін білімнің кө лемі.

Оксидтер, қ ышқ ылдар, негіздер жә не тұ здар туралы алғ ашқ ы ұ ғ ымдар қ алыптасуының ү ш кезең і бар. Бірінші кезең де бұ л заттардың қ ұ рамы жә не кейбір химиялық қ асиеттері атом- молекулалық ілім тұ рғ ысынан тү сіндіріледі. Екінші кезең периодтық заң жә не периодтық жү йе, заттың қ ұ рылысы ө тілгеннен кейін басталады. Ә р класқ а жататын заттардың химиялық байланыстарының тү рлері, кристалл торлары жә не қ асиеттері электрондық теорпияның тұ рғ ысынан қ арастырылады. Ү шінші кезең де (9 класс) бейорганикалық қ осылыстар туралы ұ ғ ымдар электрон – иондық кө зқ арастармен байытылып, дамиды.

Оксидтер туралы алғ ашқ ы ұ ғ ым оттегінің қ асиеттерін ө ткенде беріледі. Металдарғ а жә не бейметалдарғ а жататын жай заттардың оттегімен тотығ уының нә тижесінде кү рделі заттар- оксидтер тү зіледі. Тә жірибелерді бақ ылау нә тижесінде оқ ушылар тү зілген кү рделі заттар екі элементтен тұ ратыны, оның біреуі оттегі екені жө нінде қ орытындығ а келеді. Осы белгі оксидтерді анық тауғ а негіз болады. Оксидтер туралы жалпы ұ ғ ым металл оксидтері жә не бейметалл оксидтері деп екіге жіктеледі. Олардың физикалық қ асиеттерін зерттейтін зертханалық жұ мыс ө ткізіледі. Бақ ылау нә тижелері кесте тү рінде жазылады.

Қ ышқ ылдардың металл оксидтерімен ә рекеттесуі реакцияның бұ рын кездеспеген жаң а типіне жатады, оны орын басу реакцмясымен салыстырып, ұ қ састығ ымен айырмашылығ ы сараланады. Екі кү рделі зат қ атысып, екі кү рделі зат шығ атын алмасу реакциясына анық тама беріледі.

Негіздерді оқ ып ү йренуге оқ ушылар едә уір зор дайындық пен кіріседі. Алғ ашқ ы ұ ғ ым судың активті металдар мен реакциясының механизмін талдау арқ ылы беріледі:

H₂O+Me → Me (OH) _n +H₂

Сызба нұ сқ ағ а сә йкес негіздің қ ұ рамы, индикаторғ а ә сері, матаны бү лдіруі, физикалық қ асиеттері тү сіндіріледі, анық тама беріледі, гидроксотоп жә не оның валенттілігі туралы бастапқ ы ұ ғ ым қ алыптастырылады.

Оқ ушылар тұ здармаен алғ ашқ ы рет металдарды қ ышқ ылмен ә рекеттестіріп сутек алғ анда танысады. Мұ ндада ұ ғ ымды анық таудың негізгі белгісі – қ ұ рамы. Тұ здар металл атомдарымен қ ышқ ыл қ алдық тарынан тұ рады. Оқ ушылар еритін жә не ерімейтін, орта жә не қ ышқ ыл тұ здармен танысады. Қ ышқ ылдардың металл оксидтерімен, бейметалдар оксидтерінің сілтілермен ә рекеттесуін жә не бейтараптану реакциясын ө ткенде тұ здар алудың жолдары туралы оқ ушылардың білімі нығ аяды. Бұ л алғ ашқ ы кезең де тұ здардың химиялық қ асиеттері қ арастырылмайды.

3. Бейорганикалық қ осылыстардың маң ызды кластары жө ніндегі білімді қ орытындылау.

Бұ л тақ ырыптың міндеттері: 1) оксидтердің, негіздердің, қ ышқ ылдардың жә не тұ здардың қ ұ рамы жө ніндегі білімді бір жү йеге тү сіру; 2) қ ұ рамы мен аталуының жә не қ асиеттерінің арасындағ ы тә уелділікті ашу; 3) жіктелу негіздерін тү сіндіру; 4) химиялық тіл туралы білімімен білігін нығ айту; 5) эксперимент дағ дыларын жетілдіру, алғ ан білімді эксперимент есептерін шығ ара білуге қ олдану.

Оксидтердің химиялық қ асиеттері туралы білімді бір жү йеге тү сіру ү шін зертханалық жұ мыс жасалады. Оқ ушылар кремний (IV) жә не кө міртегі (IV) оксидерінің суғ а калций гидрокидінің ерітіндісіне, мыс (II) оксидінің жә не калций оксидінің суғ а жә не кү кірт қ ышқ ылына қ атынасын зерттейді.

Соның нә тижесінде: 1) қ ышқ ылдық оксидтердің сілтімен; 2) негіздік оксидердің қ ышқ ылмен ә рекеттесуі жалпы қ асиеттері екені, бұ л қ асиет оларғ а анық тама беру ү шін пайдаланылатыны жө нінде қ орытынды жасалады. Суғ а қ атысы туралы тә жірибеден алынатын мә ліметтер: 3) кө міртегі (IV) оксиді жә не калций оксиді суда ериді бір жағ дайда қ ышқ ыл, екінші жағ дайда сілті тү зіледі; 4) кремний (IV) оксиді жә не мыс (II) оксиді суда ерімейді. Оксидтердің бә рі бірдей сумен ә рекеттеспейді бұ л олардың ерекше қ асиеттеріне жатады.

Қ ышқ ылдардың қ асиеттері туралы білімді бір жү йеге тү сіргенде бә ріне ортақ жә не жеке топтарына ғ ана тә н қ асиеттеріне кө ң іл аударылады. Қ ышқ ылдардың ортақ қ асиеті- бейтараптану реакциясы ол қ ұ рамында сутегінің болуына байланысты. Кү шті жә не қ ыздыруғ а тұ рақ ты қ ышқ ылдар металдардың ерімейтін оксидтерімен ә рекеттеседі. Активтік қ атарда сутегіне дейін орналасқ ан металдар еритін қ ышқ ылдармен реакцияғ а тү седі.

4. Бейорганикалық қ осылыстар арасындағ ы генетикалық байланыс.

Генетикалық байланыс шығ у тегі жағ ынан байланысты. Кү рделілену жағ ынан алғ анда бұ л байланыс химиялық элементін жай затынан басталып, тұ збен аяқ талатын қ атар тү зеді:

металл→ негіздік оксид→ негіз→ тұ з

Металдар тү зілетін қ атардың ә р мү шесінің бейметалл қ атарындағ ы ө зіне сә йкес мү шесімен қ асиеттері қ арама- қ арсы болып келеді, сондық тан олар ө зара ә рекеттеседі.

Металл, бейметал, негіздік оксид, қ ышқ ылдық оксид, негіз, қ ышқ ыл. Бұ л ә ректтесулердің нә тижесінде оттексіз жә не оттекті қ ышқ ылдардың тұ здар тү зіледі.

5. Бейорганикалық қ осылыстардың маң ызды кластары ұ ғ ымның дамуы.

Бұ л тарауда бейорганикалық қ осылыстардың маң ызды кластары туралы негізгі ұ ғ ымдар қ алыптасуының бірінші кезең і қ арастырылады. Оның теориялық негізі- атом – молекулалық ілім. бұ л кезең нің негізгі мақ саты- оқ ушылардың периодтық заң жә не периодтық жү йеге атом қ ұ рылысы туралы теориялық материалды қ абылдауғ а дайындау.

Есте болатын нә рсе, бейорганикалық қ осылыстардың қ ай класын алсақ та, барлық жеке ө кілдерін тегіс қ амтитын жалпы қ асиеттер ө те аз. Қ осылыстардың белгісі бір тобына ғ ана тиесілі қ асиеттің ауқ ымын кең ейтуден аулақ болғ ан дұ рыс. Оқ ушы біліміндегі формализмнің тү пкілікті себебі осығ ан жә не дара ерекшеліктерді ұ мытудан туындайтынын ә рдайым есте сақ тағ ан жө н.

Бақ ылау сұ рақ тары.

1. Бейорганикалық қ осылыстар туралы ұ ғ ымдардың оқ у тә рбиелік маң ызы қ андай?

2. Бейорганикалық қ осылыстардың маң ызды кластары туралы ұ ғ ымдар қ алыптасуының неше кезең і бар?

3. Бірінші кезең де оқ у материалы қ алай орналастырылады? Бұ л саладағ ы методикалық пікірдің дамуын сипаттаң дар.

4. Оксидтер туралы ұ ғ ымның қ алыптасуы жә не дамуы ретімен баяндаң дар.

5. Қ ышқ ылдар туралы ұ ғ ымның қ алыптасуы жә не дамуын ретімен баяндаң дар.

6. Негіздер туралы ұ ғ ымның қ алыптасуы жә не дамуын ретімен баяндаң дар.

7. Тұ здар туралы ұ ғ ымның қ алыптасуы жә не дамуын ретімен баяндаң дар.

8. Оксидтер, негіздер, қ ышқ ылдар жә не тұ здар туралы білімді қ орытындылаудың методикалық мә селелерін сипаттаң дар.

9. Бейорганикалық қ осылыстар арасындағ ы генетикалық байланысты қ алай ашу керек, бұ л материалдың ғ ылым мен кө зқ арас қ алыптасуындағ ы маң ызын кө рсетің дер.