Главная страница Случайная страница
КАТЕГОРИИ:
АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника
Биремнәр.
|
|
Г.Р. Галиуллина
ТАТАР ТЕЛЕ
ЛЕКСИКОЛОГИЯ
(таблицалар, анализ ү рнә клә ре, кү негү лә р, сү злекчә)
Югары сыйныф укучылары
һ ә м студентлар ө чен
Ярдә млек югары уку йортлары ө чен тө зелгә н татар теле программасына нигезлә неп, анда куелган талә плә рне истә тотып тө зелгә н. Биредә таблица һ ә м схемаларга салынган теоретик мә гълү мат, лексикология фә ненең тө п тармаклары буенча тө рле типтагы кү негү лә р белә н бергә, мә ктә птә һ ә м уку йортларында зур игътибар сорый торган лексик-семантик, генетик анализ ү рнә клә ре, белемнә рне тикшерү ө чен сораулар, терминнар сү злекчә се бирелә.
ЭЧТӘ ЛЕК
Кереш......................................................................................................................3
Лексикология фә не, аның тармаклары.................................................................7
Семасиология Сү з һ ә м тө шенчә. Сү знең лексик мә гънә се. Мә гънә типлары....................................................................................................................8
Полисемия кү ренеше........................................................................................14
Омонимнар........................................................................................................20
Антонимнар......................................................................................................25
Синонимнар......................................................................................................30
Татар теле лексикасының генетик катламнары.................................................35
Хә зерге таатр телендә гарә п һ ә м фарсы алынмалары................................39
Хә зерге татар телендә рус һ ә м рус теле аша башка теллә рдә н кергә н лексика...................................................................................................................43
Кулланылыш мохите ягыннан татар теленең сү злек составы..........................49
Хә зерге татар телендә тө рле стильлә рдә кулланыла торган сү злә р................56
Кулланылыш дә рә җ ә се ягыннан татар теленең сү злек составы...................................................................................................................60
Этимология............................................................................................................65
Татар ономастикасы..............................................................................................68
Татар теле фразеологиясе.....................................................................................70
Лексик анализ ясау тә ртибе..................................................................................75
Лексикология тармагына караган терминнарның кыскача сү злекчә се...............................................................................................................80
КЕРЕШ
Укучылар игътибарына тә къдим ителә торган ә леге дә реслек-кулланма тел гыйлеменең гаять дә рә җ ә дә катлаулы һ ә м кү пкырлы ө лкә се булган лексикология буенча ә зерлә нде. Телне ө йрә нү, беренче чиратта, сү здә н башлана. Сү знең табигате, аның кулланылыш мө мкинлеге һ ә м даирә се, яшә еше, мә гънә тирә нлеге аша без халыкның мә дә ни-рухи мирасын барлыйбыз, миллә тнең ү сеш кыйбласын, башка халык, дә ү лә тлә р белә н багланышын ачыклыйбыз. Сү з ул аралашу, аң лашу чарасы гына булып калмыйча, миллә тнең дө ньяны аң лавын, кабул итү ен кү рсә тә торган фактор да. Тел, җ ә мгыять ү сеше дә вамында сү злә рнең мә гънә лә рендә халыкның кө нитеш ү зенчә леклә ре сакланып кала, милли яшә еш ү зенчә леклә рен алдагы буыннарга җ иткерү вазыйфасын да сү з башкара. Шул сә бә пле телнең сү злек байлыгын тирә нтен ө йрә нү миллә тнең ү ткә н тарихын, рухи кыйммә тлә рен ачыклауга да ярдә м итә.
Телнең сү злек байлыгын без лексика дип, ә шул байлыкны ө йрә нә торган тел тармагын лексикология (гр. lexikos - сү з, logos – ө йрә нү ) дип атыйбыз. Лексикология фә не сү зне тө рле яклап ө йрә нү не ү зенең максаты итеп карый. Беренче чиратта, лексикология фә не кысаларында, сү з мә гънә се, аның типлары, сү злек составының катламнары, сү злә рнең килеп чыгышы, кулланылыш ү зенчә леклә ре, телнең лексик составы баю, тулылану юллары тикшерелә. Телнең сү злек байлыгы даими рә вештә тулыланып, ү сеш-ү згә реш кичереп яши. Лингвистика фә ненең бер генә тармагы да лексикология кебек җ ә мгыять тә эсиренә тиз бирешеп, ү згә решкә дучар ителми. Сү знең фонетик тышчасы, тө зелеше ү згә рү гасырлар дә вамында бара торган гамә ллә рдә н санала, ә сү злек составы исә унбиш-егерме ел эчендә шактый ү згә рергә мө мкин. Бу, беренче чиратта, телгә җ ә мгыять, иҗ тимагый-сә яси, мә дә ни тормыш тә эсире белә н аң латыла. Халык яшә ешендә булган һ ә рбер яң алык, иң беренчелә рдә н булып, сү злек составында чагылыш таба, аның алга таба ү сеш юнә лешлә рен билгели. Заман талә бе телнең сү злек байлыгына да яң ача караш талә п итә, аны ө йрә нү нең яң а юлларын билгели.
Лексикология фә не чагыштырмача яшь тармаклардан саналса да (тел гыйлеме бү леклә реннә н иң соң гылардан булып ХХ гасыр башларында тә мам формалашып җ итә), аның кеше, җ ә мгыять тормышында гаять ә һ ә миятле урын билә ве антик чорда ук фә лсә фә челә р тарафыннан сү згә, аның мә гънә сенә игътибар булдыруга китерә. Соң рак сү знең нә фислегенә, сурә т ясау мө мкинлегенә игътибар бирелә башлый. Чит халыклар белә н аралашу кысалары киң ә ю сү злеклә р тө зү ихтыяҗ ын китереп чыгара. Шул рә вешле лексикология фә ненең аерым юнә лешлә ре, кү пкә алдан барлыкка килеп, ә леге фә нгә нигез салалар. Татар лексикологиясе беренче башлангычларны М. Кашгарыйның ө ч бү лектә н торган “Диване лө гат-эт тө рк” сү злеге, XVII-XX гасыр башларында тө зелгә н сү злеклә рдә н алып, фә н буларак, ХХ гасыр урталарында зур ү сеш ала. Сү знең табигатен аерым яссылыкта ө йрә нү, монографик хезмә тлә р язылу белә н беррә ттә н, укучылар, студентлар ө чен дә реслек-ә сбаплар, программалар, кулланмалар тө зелә. Аерым алганда, 1965 нче елда басылып чыккан “Хә зерге татар ә дә би теле: югары уку йорты студентлары һ ә м урта мә ктә п укытучылары ө чен” дә реслеге (лексикология бү леге К.С. Сабиров тарафыннан эшлә нгә н), Г.Х. Ә хә тов “Хә зерге татар теленең лексикологиясе” (Казан, 1979, 1985), Ф.С. Сафиуллина “Хә зерге татар ә дә би теле: кү негү лә р һ ә м кызыклы материаллар җ ыентыгы” (Казан, 1992), Г.Ф. Саттаров “Хә зерге татар теле лексикасыннан контроль эшлә р башкару ө чен методик кү рсә тмә лә р” (Казан, 1997), Ф.С. Сафиуллина “Хә зерге татар ә дә би теле. Лексикология: югары уку йорты студентлары ө чен” (Казан, 1999), И.Р. Галимов “Мавыктыргыч лексикология: Татар урта гомуми белем мә ктә плә ре, педагогия колледжлары һ ә м училищелары ө чен уку ярдә млеге” (Казан, 2001), Г.Р. Галиуллина Хә зерге татар ә дә би теле лексикологиясе: методик кү рсә тмә лә р” (Казан, 2002), И.Б. Бә широва “Хә зерге татар ә дә би теле. Семасиология: татар лексикасында системалы бә йлә неш-мө нә сә бә тлә р” (Казан, 2006) һ.б. Югарыда саналган хезмә тлә р татар теле лексикасын эзлекле, максатчан ө йрә нү гә йө з тотып тө зелгә ннә р. Шулай да бү генге кө нгә кадә р телнең сү злек ө йрә нү дә кабул ителгә н ныклы система, академик хезмә тлә р булмавы кызганыч.
Укучыларга тә къдим ителә торган ә леге басма сү злек составында барган ү згә решлә рне истә тотып, заман талә бенә яраклаштырып тө зелде. Биредә таблицаларга салынган теоретик мә гълү мат, лексикология фә ненең тө п тармаклары буенча тө рле типтагы кү негү лә р белә н бергә, мә ктә птә һ ә м уку йортларында зур игътибар сорый, укучылар, студентлар тарафыннан шактый авырлык белә н башкарыла торган лексик анализ ө лешлә ре булган лексик-семантик, генетик тикшерү ү рнә клә ре бирелә. Басманың ә һ ә миятле ягы булып ахырда бирелгә н лексикология тармагы буенча кыскача терминологик сү злек, һ ә р темага кагылышлы тө п фә нни хезмә тлә р кү рсә телү, белемнә рне тикшерү ө чен сораулыклар тә къдим ителү тора.
Хезмә т югары уку йортлары ө чен тө зелгә н татар теле программасына нигезлә неп, анда куелган талә плә рне истә тотып, авторның ә леге курстан ун елдан артык лекциялә р һ ә м гамә ли дә реслә р алып бару тә җ рибә сеннә н чыгып тө зелде.
ЛЕКСИКОЛОГИЯ ФӘ НЕ, АНЫҢ ТАРМАКЛАРЫ
| Лексика – телнең сү злек составы | |
| Сү злек составының тө п ө лешлә ре | 1) гомумкулланылыш сү злә ре, ә йтелмә лә р 2) иҗ тимагый яисә территориаль чикле сү з һ ә м ә йтелмә лә р 3) ә дә би нормага туры килгә н тү бә н стиль сү злә ре һ ә м ә йтелмә лә р 4) актив лексикада кулланылмый торган сү з һ ә м ә йтелмә лә р |
| Лексикология (гр. lexikos - сү з, logos – ө йрә нү) – телнең сү злек составын ө йрә нә торган фә н. |
| Бурычлары | 1. сү зне, аның мә гънә сен, мә гънә ү сешен-ү згә решен тикшерү; 2. лексик һ ә м фразеологик берә млеклә рне, аларның охшаш һ ә м аермалы якларын билгелә ү; 3. сү злә рнең ү зара мө нә сә бә тлә рен ө йрә нү; 4. телнең лексик составы тарихын, килеп чыгышын ө йрә нү; 5. сү злә рнең һ ә м гыйбарә лә рнең кулланылыш дә рә җ ә сен һ ә м даирә сен билгелә ү |
| Лексикология фә ненең тө рлә ре һ ә м ө йрә нү объектлары | 1. гомуми лексикология - тө рле теллә рнең сү злек составын ө йрә нә. 2. хосусый лексикология - аерым бер телнең сү злек составын ө йрә нә. 3. тарихи лексикология – телнең сү злек составын тарихи яссылыкта ө йрә нә. 4. чагыштырма лексикология - уртак һ ә м аермалы якларны билгелә ү максатыннан, тө рле теллә рнең сү злек составын чагыштырып ө йрә нә. |
| Лексикология фә ненең тармаклары | 1. Семасиология (гр. semasia – мә гънә, logos – ө йрә нү) – сү злә рнең мә гънә лә рен, мә гънә ү сешен, ү згә решен ө йрә нә. 2. Ономасиология (гр. onyma – исем, logos – ө йрә нү) - лексикологиянең ә йбер, кү ренешлә ргә атама бирү закончалыкларын ө йрә нә торган тармагы. 3. Этимология (гр. etymon - чын, logos – ө йрә нү) – сү знең тарихын, килеп чыгышын ө йрә нә торган тармагы. 4. Фразеология (гр. рhrasis – тә гъбир, logos – ө йрә нү) – тотрыклы ә йтелмә лә рне ө йрә нә торган тармак. 5. Лексикография (гр. lexsikos – сү з, grapho - язу) - тел белеменең сү злеклә р тө зү теориясен һ ә м практикасын ө йрә нә торган тармагы 6. Ономастика(гр. onomastike-исем кушу сә нгате) – тел белеменең барлык тө р ялгызлык исемнә ренең ү сеш-ү згә реш, ясалыш, номинациялә ү закончалыкларын, кулланылу ү зенчә леклә рен ө йрә нә торган тармагы. |
СЕМАСИОЛОГИЯ
СҮ З Һ Ә М ТӨ ШЕНЧӘ. СҮ ЗНЕҢ ЛЕКСИК МӘ ГЪНӘ СЕ. ЛЕКСИК МӘ ГЪНӘ ТИПЛАРЫ
Ә дә бият:
1. Ә хә тов Г. Х. Хә зерге татар теленең лексикологиясе.— Казан, 1979.
2. Бә широва И. Б. Сү з белә н сурә т ясау.— Казан, 1974.
3. Бә широва И.Б. Хә зерге татар ә дә би теле. Семасиология (махсус курс программасы). – Казан, 2003
4. Закиев М. З. Татары: проблемы истории и языка.— Казань, 1995.
5. Поварисов С. Ш. Тел— кү ң елең кө згесе.— Казан, 1982.
6. Поварисов С. Ш. Сү з һ ә м сә нгатьле сө йлә м. — Уфа, 1997.
7. Саттаров Г. Ф. Хә зерге татар лексикасыннан контроль эшлә р башкару ө чен методик кү рсә тмә лә р. —Казан, 1987.
8. Сафиуллина Ф. С. Хә зерге татар ә дә би теле. Лексикология.— Казан, 1999.
| Сү згә билгелә мә | Ү зенең эчтә легендә мә гълү м тө шенчә алган, реаль чынбарлыкның теге яки бу ягын чагылдырган, халык тарафыннан кабул ителгә н авазлар системасы ярдә мендә мә гънә берлегенә ия булган, теге яки бу грамматик категориягә билгеле бер мө нә сә бә ттә торган тел берә млеге. |
| Асыл сыйфатлары | 1.структур яктан бө тен булу (фонетик, грамматик бө тенлек) 2.аһ ә ң, яң гырашка ия булу 3.бү ленү чә нлек – һ ә р сү з фонетик, семантик, грамматик билгелә ре буенча башка сү злә рдә н аерыла |
| Функциясе | 1.атау – сү з чынбарлыктагы ә йбер кү ренешлә рне атый. 2.гомумилә штерү – бер типтагы ә йберлә рне бер тө ркемгә туплап атый. 3.башка сү злә р белә н мө нә сә бә ттә яши. 4.кеше фикерен, телә к-хислә рен белдерә. |
| Сү з мә гънә се | 1. Лексик мә гънә - билгеле бер телнең грамматик законнары нигезендә формалашкан, шул телнең гомуми семантик системасының бер элементы саналган сү знең эчке табигате, эчтә леге. 2. Сү зьясалыш мә гънә се – сү з ясагыч нигез белә н яң а ясалган сү з арасындагы мө нә сә бә т. 3. Грамматик мә гънә – телдә даими кулланыла торган бер тө ркем сү з, сү з формаларына, синтаксик конструкциялә ргә хас гомумилә шерә торган абстракт мә гънә. |
Биремнә р.
1. Бирелгә н сү злә рне тематик тө ркемнә ргә берлә штерегез һ ә м тө ркемнең исемен атагыз.
Бит, икмә к, йө зек, тел, шулпа, эремчек, белә зек, тамак, чынаяк, агач, аяк, чуен, ү лә н, намаз, яң гыр, кул, алка, пә йгамбә р, хушбуй, буран, садака, бә леш, фә рештә, чылбыр, кар, гает.
ЛЕКСИК МӘ ГЪНӘ Һ Ә М ТӨ ШЕНЧӘ
| Лексик мә гънә | Тө шенчә | |
| Уртаклык | 1.кеше аң ында саклана 2.предмет, кү ренешнең уртак билгелә рен белдерә | 1.кеше аң ында саклана 2.педмет, кү ренешнең уртак билгелә рен белдерә |
| Аерма | 3.тө шенчә нең бер ө леше генә чагыла. 4.һ ә р аерым тел ө чен ү згә, җ ә мгыятькә бә йле ү згә рә ала 5.бер кү ренештә н икенчегә кү чә ала. 6.семантик системаның бер элементы һ ә м тел берә млеге санала. | 3. ә һ ә миятле билгелә рне генә берлә штерә. 4.барлык теллә р, халыклар ө чен уртак. 5.бер кү ренештә н икенчегә кү чми, бә лки ул кү ренеш турында кү заллауны тагын да тирә нә йтә. 6.фикерлә ү берә млеге санала. |
| Лексик мә гънә типлары | |
| Атау функциясе буенча | туры мә гънә - предмет, кү ренеш, процессның, билгенең турыдан-туры атамасы) кү черелмә мә гънә - кү заллаулар, чагыштырулар, ассоциациялә р нигезендә туган мә гънә конкрет мә гънә - кү ренешлә рне барлык билгелә ре белә н тулысынча кү заллап, тоеп, сизеп була торган сү злә р мә гънә се абстракт мә гънә - тө шенчә нең бер ү зенчә лекле сыйфаты буенча гына кү ренешлә рне гомумилә штерә торган мә гънә сигнал мә гънә -тө шенчә атамасы булмаган, бары тик аң а ишарә генә итә торган мә гънә (алмашлык, ялгызлык исемнә ре, ярдә млек сү злә р, ияртемнә р, ымлыклар) |
| Лексик яраклашу принцибы буенча | ирекле мә гънә - башка сү злә р белә н мө мкин кадә р ирекле яраклаша, контексттан азат мә гънә бә йле мә гънә - башка сү злә р чолганышында гына тулысынча аң лашыла, контекстка бә йле (м-н, фразеологизмнар, синтаксик бә йле сү злә р) |
| Мотивлашу дә рә җ ә сенә карап: | беренчел, мотивлашмаган мә гънә. икенчел, семантик яисә сү з ясалышы буенча мотивлашкан, ясалган мә гънә. |
Анализ ү рнә ге: Тулган айның тау башында утырган чагы... (З. Хө снияр). Тулган ай – кү черелмә мә гънә дә, конкрет, бә йле мә гънә дә, семантик мотивлашкан; тау башында - кү черелмә мә гънә дә, конкрет, бә йле мә гънә дә, семантик мотивлашкан; утырган - кү черелмә мә гънә дә, конкрет, ирекле мә гънә дә, семантик мотивлашкан; чагы – туры, конкрет, ирекле, мотивлашмаган.