Биремнәр. 1. Бирелгән сүзләрнең барлык мәгънәләрен дә аңлатыгыз

1. Бирелгә н сү злә рнең барлык мә гънә лә рен дә аң латыгыз. Беренчел һ ә м икенчел мә гънә лә рне билгелә гез, мә гънә ү сеше чылбырын тө зегез.

Җ ир, ө стә л, норма, тө ш, ау, бару, коралсызландыру, туры, оешу, елан, басым.

2. Тү бә ндә бирелгә н җ ө млә лә рдә н кү п мә гънә ле сү злә рне табып, мә гънә лә рен аң латыгыз, аларның беренчел мә гънә лә рен табыгыз.

1) Йортларның тү бә кыегына кадә р кар ө елде, коелар, чишмә лә р кү мелде. (М. Мә һ диев) 2)1907 нче елның октябрь башлары… Тукай башлап «Болгар»ның утызынчы номерына урнашкан. 3) Ө с-башын ү згә ртә, якыннарына һ ә м туганнарына кү чтә нә члә р ала.(Ә. Фә йзи) 4) Хастаханә нең баш табибы да, саубуллашканда: «Фә ридә нең сезне аякка бастыруга керткә н ө леше зур», — дигә н иде. (Т. Галиуллин) 5) Хә зер мин ул кү рсә тмә лә рдә н баш тартам. (Т. Галиуллин) 6) Болардан соң җ иде ел җ ил кебек очты, кү п хә ллә р ү тте, кү пме айлар килде, кичте. (К.Гали) 7) Ә нә шул тулган айга карагыз ә ле! (Ф. Ә мирхан) 8) Бө тен газапларыннан, куркыныч-хә тә р уйларыннан, сү нми килгә н соң гы мә хә ббә теннә н, кү птә н югалган Лә йлә не эзлә п йө рү еннә н – барысыннан да айныган иде. (Ә. Еники) 9) Кояш нә къ аң а карап ү зенең алтын нурларын коя, яшел уҗ ымнар, алар янына сузылган сап-сары агач полосалары – һ ә ммә се, бер сагышлы моң булып, кү злә р аша кү ң елгә тулалар иде. (Ф. Садриев)

3. Тү бә ндә бирелгә н сү злә рнең кайсы мә гънә лә ре соң рак барлыкка килгә н?

Куян - озын колаклы җ ә нлек; билетсыз пассажир. Тә рә зә – стенадагы бушлык; дә реслә р арасындагы буш вакыт. Уң кул – кеше ә гъзасы; ярдә мче, таяныч. Ачык – нә рсә нең дә булса бикле булмавы; аң лаешлы, тө гә л. Корыч – металл тө ре; каты. Койрык – хайван яисә кошның бер ә гъзасы; бурыч.

4. Ф. Сафинның “Саташып аткан таң ” романыннан алынган ө зектә н кү черелмә мә гънә дә ге сү злә рне табыгыз, стилистик кулланылышларын аң латыгыз.

Эш белә н онытылып, кө ннә ренең бер-бер артлы йотыла баруын да тоймый калды... Шактый бертө рлегә ә йлә неп беткә н кө ннә рен җ анландыргын бер вакыйганы искә ала да Ә хмә тсафа шаклар ката. Бу дө нья, бер карасаң, шактый зур, киң сыман. Шушы Хива якларын гына ал. Һ ә р ике якта диң гез сыман ком сахрасы җ ә йрә п ята. Чү л барысын да йотып барган кебек. Аерым бер кешегә ни сан – сә фә ргә кузгалган зур-зур кә рваннар да кибә нгә тө шкә н инә сыман гына монда. Бер офыкка кереп кү мелгә ч, кемнең кайда йө ргә нен белмә ле тү гел.

5. Бирелгә н мисалларда кү черелмә мә гънә ле сү злә рне табып, тө рлә рен билгелә гез һ ә м кү черелмә мә гънә нең нә рсә гә нигезлә неп барлыкка килү ен аң латыгыз.

1) Эскерткә җ итә рә к кар сизелерлек тирә нә йде, җ ил сызып-сызып сырт-сырт кө ртлә рне тыгызлап ө йгә н, бозлы тауга охшаган тә бә нә к эскерт юаш кына ялтырый иде. (А.Гыйлә җ ев) 2) Каенның куанычы да, Кайгысы да ак аның: Кү пме кү рдем ак каен буйлап Ак кү з яше акканын. (Р. Миң нуллин) 3) Лә кин булган кадә ргесен бик пө хтә лә п тышлап, китап битлә ре керлә нмә сен ө чен кө меш кә газьдә н тоткыч ясап, кадерлә п кенә саклый иде. (Ә. Еники) 4) Һ арун белә н Мансур тиз-тиз генә эшлә рен бетерделә р дә, усал теллә р кү зенә элә ккә нче, алданрак ашап алырга булдылар. (Н. Фә ттах) 5) Бө тен шә һ ә р бә йрә м итә: һ ә рбер ө й гаскә рлә рне кунак итеп алды, туган ө йлә рендә ге кебек сый-хө рмә т кү рсә тте. (Г. Исхакый) 6) … Ә зә ң гә р кү злек, ә йтерсең, тырнак астына энә тыга. (М. Мә Һ диев) 7) Яхъя моның шулай килеп чыгуына колхозны гаеплә де. (Ф. Садриев)

6. Текстта бирелгә н сү злә рнең туры яисә кү черелмә мә гънә дә бирелү лә рен ачыклагыз. Аларның уртак һ ә м аермалы якларын кү рсә тегез.

1) Вакыт җ иллә ре Шә вә ли абзаң ның да каралты-кураларына эзен салмый калмады. (Г. Ахунов) 2) Нә фисә бераз дулкынлана, ү зен җ идееллыкны тә мамлар алдыннан имтихан биргә ндә ге кебегрә к хис итә иде. (Г. Бә широв) 3) Таулар итә геннә н диң гезгә карап һ ә м куе яшеллеккә кү мелеп утырган ак сарайлар шә һ ә ре Сочига мин бү ген кө ннең икенче яртысында килеп тө шкә н идем. (Ә. Еники) 4) Каз мамыгын яшь киленгә, - Тү шә к, ястык, юрганга… Дә ртлә нерсең – мамыктай кул Иң нә рең ә кунганда. (Э. Шә рифуллина)

7. Кабу, бирү, тулу, басу, тамыр, тел, ү зә к сү злә ренең кү пмә гънә ле булуын мисаллар ө стендә дә лиллә гез.

8. Мисаллардан метафораларны табып, гомумтел, образлы, индивидуаль тө рлә ргә аерып языгыз.

1) Таң сә гате суга! Тә рә зә лә р

кө нгә ача җ иң ел канатын.

Аяз хә бә рлә рме, болытлымы

Ни китерә икә н яң а кө н?.. (М. Галиев)

2) Бу бү лмә дә хә тта озын урындык аяклары да кыска булып тоелалар иде. (Ә. Еники). 3) - Чә чкә, теге яр ө стендә ге болытлар дулкынына кара ә ле! – дип салмак кына сузып башлады Кубрат хан. (М. Хә бибуллин). 4) Эче ут белә н тулган, йө рә ге гү я ялкынсынып яна, кисә тә. (Ш. Камал). 5) Елларның сер тө еннә рен берә млә п сү теп барам. (Зө лфә т). 6) Айлар ү тә, еллар ү тә, рә химсез вакыт кешегә бирелгә н гомер йомгагын акрын гына сү тә бара. (Ә. Еники). 7) Озакламый җ илнең канатына тө ялешеп карлар килделә р. (М. Җ ә лил) 8) Җ ир йө зе йомшак аклык белә н капланды. (Г. Ибраһ имов) 9) Кү злә рең нә н кайчак тозлы моң нар ургылырга тора яшь тө сле. (Ә.Баян) 10) Хә рә кә т, тереклек инде бө релә р дө ньясында. Яшел йолдызлар кабына агачлар арасында (Р. Миң нуллин)

9. Ә леге мисаллардан кү черелмә мә гънә ле сү злә рне табып, аларның нинди термин белә н аталуын ә йтегез, кү чеш нигезендә яткан бә йлә нешлә рне кү рсә тегез.

1) Бу кызыктан исә якын-тирә дә гелә р генә тү гел, бө тен бү лмә кычкырып кө лде. (М. Ә мир) 2) Ник елыйсыз, сез, урамнар, Ник елыйсыз? Туктагыз! (Һ.Такташ)

3) Мин Тукайны укыйм -

Салкыннарда

Туң а - туң а язган хатларын… (М. Ә гълә мов)

4) … Ярлы ө йлә р пычак кайрыйлар,

Ак сарайлар ашыгып хә йлә кора. (Х. Туфан)

5) Бичара хатын, ү зен аклап нидер ә йтте. Лә кин чират аны ишетерлек хә лдә тү гел иде. (Ф. Яруллин) 6) Уйлыйсың дыр: «Казан минем Шигырьлә рне ятламай…» (И. Юзеев) 7) Малай-шалай сө енеп йө ри, Белә сезме шатлык нидә н? Авыл шаулый, урам гө рли: - Кино килгә н, кино килгә н. (Г. Афзал)

10. Җ ө млә лә рдә н синекдохаларны табыгыз, тө рлә рен билгелә гез:

1) Зарифуллин шул урында бү ленеп калды, чө нки ишектә сары сатин кү ренде. (М.Мә һ диев) 2) Чикмә н якасын утыртып куйган яшел кү з, ялт-йолт як-ягына каранып алды да, Гө лйө земгә якыная тө шеп пышылдауга кү чте (Ф. Латыйфи) 3) “Сурә тең не язам” – диде рә ссам. Ничек кө йлә ним, дим, тө шендер? Ак мыек елмайды да: “Кү рсә т, - диде, - якын кешең не! ” (Ш.Галиев)

Ө й эше: Ә дә би ә сә рлә рдә н индивидуаль метафораларга берничә мисал язып алыгыз.

Сораулар:

1. Сү знең номинатив мә гънә се нә рсә ул?

2. Телдә ге кү пмә гънә лелек нигезендә нә рсә ята?

3. Кү черелмә мә гънә нең нинди тө рлә ре бар? Аларның ү злеклә рен санагыз.

4. Метафора, аның тө рлә ренә билгелә мә бирегез.

5. Кү черелмә мә гънә нең аерым тө рлә ре буларак метонимия һ ә м синекдоха нә рсә лә ргә нигезлә неп барлыкка килә?

6. Вазыйфа буенча кү чешне сез ничек аң лыйсыз?

ТАТАР ТЕЛЕНДӘ ОМОНИМИЯ КҮ РЕНЕШЕ

Ә дә бият:

1. Абдуллина Р. Паронимнар һ ә м парономаслар// Фә н һ ә м мә ктә п.— 1997. - №6-7.

2. Гобә ев Г. Телдә ге лексик-грамматик омонимнар//Совет мә ктә бе.— 1981. - №10.

3. Сабиров К. Татар телендә паронимнар.// Совет мә ктә бе. —1963. - №2.

4. Сафиуллина Ф. С., Ризванова Л. М. Татар теленең омонимнар сү злеге.—К., 1997.

5. Сә лимгә рә ева Б. С. Хә зерге татар телендә омонимнар.—Уфа, 1982.

Анализ ү рнә ге:

1. Омонимик сү злә рнең һ ә рбер мә гънә се бирелә.

2. Ясалышлары, лексик-грамматик мә гънә лә ре ягыннан, ә йтелеш һ ә м язылышлары ягыннан тө рлә ре кү рсә телә.

Ү рнә к: Кара-кара! Кара карга кардан бара канатларын кага-кага.

(Балалар фольклоры). Кара – кара - 1) фигыль, 2) тө с; тамыр, лексик-грамматик омоним, омоформа.