Биремнәр. 1. Сүзләрне лексик-семантик төркемнәргә (предмет, билге, процесс, халәт

1. Сү злә рне лексик-семантик тө ркемнә ргә (предмет, билге, процесс, халә т, кү лә м, мө нә сә бә т, эмоциональлек мә гънә лә рен белдерү) аерыгыз.

Аваз, якын, ачу, каршы, һ ә м, тынлык, ә мма, кү тә релергә, ак, да, ягымлылык, кызганыч, сө йлә ү, бала, аз, ызгышу, дустанә, урындык, җ аным, кө чсез, уң ай, ө стә л, кычкырышу, язү, кү п, сары, җ аный, ягымлы, дустанә, тынлык, тиз, бару, кызганыч, урман.

2. Җ ө млә лә рдә ге аерып бирелгә н сү злә рнең кайсылары тө шенчә белдерә, кайсылары белдерми? Сә бә плә рен аң латыгыз. Ни ө чен бер тө ркем лексик берә млеклә р атау һ ә м тө шенчә белдерү ү злеклә ренә ия, кайберлә рендә мондый ү зенчә леклә р тулысынча табылмый?

1) Кичке җ иделә рдә Зө лфия торды, ө стен алыштырды, чә чен тарады. Сә гатькә карамаса да, Илфатның хә зер тренировкага барырга җ ыенып йө рү ен кү ң еле белә н тоя, сизә иде. (А. Ганиев) 2) Шушы сү злә рдә н соң оныгы кинә т ү згә реп, очкынланып китте. (Р. Низамиев) 3) — Ай-һ ай, туры килерме икә н, сез бит ә нә бер дә кү ченү дә н бушамыйсыз! (Ә. Еники) 4) Ә сә р иҗ ат итү нең бө тен авырлыгы, минемчә, нә рсә хакында язудан бигрә к, ничек итеп язуга кайтып кала. (Ә. Еники) 5) Егерме алтынчы елның кө зе ү теп, яң а гына йомшак, ак кар тө шкә н чак иде. (З. Зә йнуллин)

3. Тү бә ндә ге ө зектә аерып бирелгә н сү злә рнең мә гънә лә рен аң латыгыз. Сү знең мә гънә се кайсы очракта тулысынча кү заллана: аерым торгандамы, ә ллә контекст эчендә ме?

Кү к гө мбә зе бә лә кә й генә калган, йолдызлар ишлелектә н кысылышып тартышалар, кыймыл-кыймыл килә лә р, алар кү кне җ иргә сө йрә п тө шерерлә р кебек тоела. Ә нә алар, кү пер аръягындагы талга сарылып, аның шә лбер ботаклары н тагын да тү бә нрә к игә ннә р. Кап- кара шомлы офык сызыгы аның кө чсез аяк очыннан гына уза кебек.

(А. Гыйлә җ ев)

4. Ә леге сү зтезмә лә рдә сү з мә гънә се тө шенчә белә н туры килә ме? Кайсы очракларда туры килми? Ни ө чен?

Агачка менү, агачка басу, кызыл агачтан эшлә нгә н җ иһ аз; кү к кү гә рчен, кү гә рченем минем; бала анасы, җ ир-ана; кө меш ятмалары, кө меш тә ң кә; ак аю, аю гә ү дә; иясез йорт, иясез җ ө млә, иясез хайван.

5. Кием, яшә ү, йө рү, кү ң ел тө шенчә лә рен бирә торган сү злә рнең лексик-семантик парадигмасын тө зегез.

6. Җ ө млә лә рдә ге аерып бирелгә н сү злә рне мә гънә лә ренә карап типларга аерыгыз.

1) Йолдызларга карап мин сагынырмын Кү злә рең нең җ ылы карашын. Җ иллә р сыйпар синең к улың булып, Кү крә гемнең тирә н ярасын. (М.Җ ә лил) 2) Бер касә бал эчү белә н, ул чажлап баш миенә барып та керде һ ә м ә че бал исеннә н рә хә тлә неп утырган Хә йбуллага тагын да кү брә к итеп лә ззә т ө стә де. (З. Зә йнуллин)

3) Бакчага ямь, шатлык алып килгә н

Яшьлә рне ул кү рми диярсең:

Кө мешлә нгә н чә чле ике затны

Кү злә п атлый аксак кү гә рчен. (Ә. Баянов)

4) Инде кө з бакчадагы куакларга сары буяуын тамызып йө ри, җ ә йнең гомере ә крен генә кыскара, кыр-басулар шә рә калган, очар кошлар китә р юлга җ ыена иде. (Н. Гыйматдинова)

7. Бетү, очу, кайнар, бату, салу, койрык, боламык сү злә ре белә н лексик мә гънә типларының тө рле очраклары чагылырлык итеп җ ө млә лә р тө зегез.

8. Тексттан кү черелмә мә гънә дә ге сү злә рне кү череп языгыз, стилистик вазифаларын аң латыгыз.

Кояш нурлары тә рә зә тө бендә ге гө ллә р арасыннан ү теп идә нгә челтә рлә неп тө ште. Таң да, минем кебек, давыллы тө ннә н айнып, тынычланып уянгандыр сыман. Тө штә кү ргә н тө слә рне хә тергә тө шерергә тырышам. Лә кин тө слә р секундның мең нә н бер ө лешендә генә чагылып киткә н сыман була да эреп югала. (М. Галиев)

Ө й эше: «Татар теленең аң латмалы сү злеге» ярдә мендә табу, моң, пешерү, аһ, шаккаткыч, тамак, ө стә мә, шома, йолдыз, яхшы, йө рү, сафлык, куркаклык, уф, начар сү злә ренең мә гънә лә рен аң латыгыз, лексик мә гънә типлары буенча характерлагыз.

Сораулар:

1. Сү згә билгелә мә бирегез.

2. Лексик-семантик пардигмага билгелә мә бирегез. Сү знең семантик позициясен мисаллар ө стендә аң латыгыз.

3. Сү знең лексик мә гънә се нә рсә ул? Лексик мә гънә нең типларын атагыз.

4. Сү з мә гънә се һ ә м тә шенчә арасында нинди мө нә сә бә т ята?

5. Мө стә кыйль һ ә м бә йле мә гънә ле сү злә рнең ү злеклә рен санагыз.