Биремнәр. 1. Җөмләләрдәге сүзләрнең нинди стильләрдә кулланылуын күрсәтегез.

1. Җ ө млә лә рдә ге сү злә рнең нинди стильлә рдә кулланылуын кү рсә тегез.

1) Углеводородларның гологенлы кушылмаларына селтелә рнең спиртлы эремә лә ре тә эсир иткә ндә гологеноводород аерылып чыга һ ә м икеле бә йлә неш углеводород барлыкка килә. (Дә реслек) 2)—Куркытма! Синең ише фраерларны кү п кү ргә н мин! Ачуны китерсә ң, ү зең китеп бармагаең анда… Мин дә шаярырга яратмыйм. (Ә.Сафиуллин) 3) Алпавыт утарларына һ ә м билә мә лә ренә һ ө җ ү мнә р, крестьян хуҗ алыгындагы кризис, крестьяннарның җ ирлә ре аз булу патша хө кү мә тен реформалар юлына басарга этә рә. (И. Габдуллин) 4) Һ и-и! Йө ргә н була, эчемне поштырып! Куян мамык шә л бө ркә нгә н булып! Ә җ ә ткана! Ыстырам! (М. Мә һ диев)

2. Җ ө млә лә рдә н китап теле лексикасын табып, тө рлә рен аерыгыз.

1) Дү рт йө згә якын фотосурә т тө шергә н фотографларның яшен һ ә м елъязманың Калининградта чыгарылуын да исә пкә алсаң, китап шактый гына бә ялегә охшап тора. (“Ватаным Татарстан” газ.) 2) Ү сеш дә рә җ ә се унике кү рсә ткеч буенча билгелә нде. 3) Коры җ иргә эчкә ре ү к кергә н диң гезлә р бар. Алар океан белә н бугаз аша тоташалар. 4) Административ җ аваплылык, нигездә, штраф, хокуктан мә хрү м итү кебек чараларда чагыла. 5) Кешелә ре белә н дә, аларның алга куйган максатлары белә н дә кү ң еллә ргә тирә н булып уелып калган гаҗ ә п дә рә җ ә дә катлаулы да, четрекле дә бер чор иде ул. (“Казан утлары” жур.)

3. Ө зектә стиль ү зенчә леклә рен кү рсә тә торган тел чараларын табыгыз.

Урманда чиклә век җ ыйган чак искә тө шә. Олы-олы керфеклә рен ачып-йомып утырган кишә нкелә рне берә м-берә м капчыгың а тутырасың. Зурлыгы имә н чиклә вегеннә н кайтыш, лә кин бик тә чибә р һ ә м йомры “кү чтә нә ч”лә р магнит сыман гел ү зенә тартып тора. Куак арты куакны сыгып тө шерә сең. Дү рт чиклә векле...бишле....алтылы... Һ ә м менә шулчак кемдер: “Миндә сигезле! ” – дип тирә -юньгә ө н сала икә н, ул дустың а сокланып та, бераз кө нлә шеп тә карыйсың.

Ә йе, беренче булуның ү з лә ззә те, ү з рә хә те бар. Ә дә биятта да шулайрак тү гелме соң? Беренче булып яң а сү з ә йтә се, яң а ачышлар ясыйсы, образлар тудырасы килә. Ү зе белә ме-юкмы, язучы кешенең кү зә нә клә рендә, кан тамырларында югары бер халә т, энергия посып ята. Вакыт җ иткә ч, аҗ аган булып уйнаячак энергия!

Зур гамьнә р, борчулар белә н яшә ү, ә йтер сү зең булу шулай ук мө һ им. Юкса буш сү з очырудан, чыпчыктай туктаусыз чыркылдаудан файда юк. Бака кычкыра башласа, сандугач сакаулана, дип ә йтә лә р бит халыкта. (Р. Низами)

4. Гади сө йлә м лексикасын табып, тө рлә рен билгелә гез.

1) Ике атна элек сарайдан кө рә клә рне алганнар, ө йдә н эмаль кә чтрү лне, яң а кү н фуражкамны чә лдергә ннә р (З. Хә ким) 2) - «Дыр» белә н «бугай» егерме беренче елны чә чкә ннә р иде дә, басуларда шымытыр гына ү сеп чыкты, - дип чә нечте Мә фтуха егетне. (А.Гыйлә җ ев) 3) Шул арада Сафа җ ирдә аунаган тупас чынаякны алды да, ачу белә н читкә ыргытып, Гарифның яң агына кундырды. (Ш. Камал) 4) …Бә й, прокурорны йомдырганнар тү гелме?! (А. Гыйлә җ ев) 5) — Соң бит бө тен генераллар, барлыке ә фисә рлә р, адвокатлар, докторлар бу якта. (К. Тинчурин) 6) Бераздан малларның бик эспижилә ре булыр. (Г. Камал) 7) Һ и-и, исегез киткә н икә н, мондыйларны гына бө ккә н бар инде! (М. Мә һ диев) 8) —Кара син аны, тә мле тамакны! Нинди оста сө йлә шә, - диде Вафа. (М. Галә ү) 9) Бояр Нурдидә ө ч җ ә пле ү ткер сә нә ген бар кө ченә эскертнең боз бү ксә сенә кадады. (А.Г.) 10) Крестьяннарның читә н буйларында чү бек чә йнә п уздыра торган вакытларына да кысылабыз. (Ш.Рә кыйпов)

5. Эмоциональ тө смерле сү злә рне табыгыз, нинди хис белдерү ен аң латыгыз, эмоциональлек белдерелү чараларын кү рсә тегез.

1) —Хә зер ү к илтеп бушат йө гең не, алланың ачы каһ ә ре суккыры! – дип чыжылдады. (М. Мә һ диев) 2) Гө лнур: — Болай да колаклар шаулый, урамда каркылдашыгыз, - дип, пырылдатып куып чыгарды. (Н. Гыйматдинова) 3) Гыйльми тү ти, нишлә ргә белмичә, каушап, арлы-бирле килде: — И, җ анкисә клә рем! Нилә р генә ә йтим?! Нинди изгелеклә р белә н генә кайтарыйм? (Г. Бә широв) 4) Нә рсә син ә вене янган кеше кебек торасың? – диде Кә шифә. (Г. Ахунов) 5) И ходаем! Иртә гә дә яумас микә нни! (Н. Исә нбә т)

6. Аерып бирелгә н сү злә р нинди мә гънә дә кулланылалар?

Май талпанның сулыш ала торган органын каплый һ ә м берничә минуттан аны суырып чыгару җ иң елә я. («Ватаным Татарстан» газ.) 2) — Минеке буласың мы? – диде ул, пышылдап, кайнар сулышын ө реп. (Н. Фә ттах) 3) Быел тамырлылардан алган уң ыш кү ң елне сө ендерә («Татарстан яшьлә ре» газ.) 4) Аның тамырлары мә шһ ү р Шиһ абетдин Мә рҗ аниларны биргә н Ә тнә районына барып тоташа. 5) Галимнә р раславынча, Җ ир шарын дү рт катлам «тышлык» чорнап алган. («Мә дә ни җ омга» газ.) 6) Бә леш тышлыгын йомшак итеп җ ә ергә кирә к. (Татар календаре)

7. Җ ө млә лә рдә ге сү злә ргә лексик анализ ясагыз.

Бу хатны алганда Гә рә й морзаның картада зур акча оттырып, кә ефе бозылган чак иде. Хат аның кә ефсезлеген тагын да арттырып җ ибә ргә ндә й булды. Ул, кабинеты буенча ә рле-бирле чабып йө ргә н хә лдә, улы исеменә ярсулы сү злә р яудырырга тотынды:

— Аһ, кө чек! Авызыннан ана сө те кипмә гә н, ү з ә тисенә фә лсә фә сата бит… (М. Галә ү)

Сораулар:

1. Лексик берә млеклә рнең тө рле стильлә рдә кулланыла алуын сез ничек аң лыйсыз?

2. Татар теле лексикасы тө рле стильлә ргә мө нә сә бә ттә ничек аерыла?

3. Стильара лексикага нинди ү зенчә леклә р хас?

4. Сө йлә м теленең ү зенчә леклә рен атагыз. Аның нинди тө рлә рен белә сез?

5. Китапча лексика нинди стильлә рдә кулланыла?

6. Эмоциональ-экспрессив мә гънә ле сү злә р дип нинди сү злә рне атыйбыз?

КУЛЛАНЫЛЫШ ДӘ РӘ Җ Ә СЕ ЯГЫННАН ТАТАР ТЕЛЕНЕҢ СҮ ЗЛЕК СОСТАВЫ

Ә дә бият:

1. Ә хә тов Г. Х. Татар теленең лексикасы.— Казан, 1995.

2. Зинина А. С.Проблемы устаревания и утраты слов в лексике татарского языка // Взаимовлияние и взаимообогащение языков народов СССР. – Казань, 1982, с. 168-180.

Анализ ү рнә ге: 1. Ө зектә ге сү злә рнең активлык һ ә м пассивлык дә рә җ ә се ачыклана.

2. Пассив лексиканың тө ркемчә се кү рсә телә.

Кем итә р икә н аны атасы – каравыл башымы, агачымы, таварлык башымы, битекчеме? (Н. Фә ттах) Кем, итә р, икә н, аны, атасы сү злә ре хә зерге телдә дә кулланыла, актив лексикага керә лә р, каравыл башы, агычы, таварлык башы, битекче – пассив сү злек составының искергә н лексика тө ркеменә керә лә р, тарихи сү злә р.