Биремнәр. 1. Тексттан актив һәм пассив кулланылыштагы сүзләрне аерыгыз.

1. Тексттан актив һ ә м пассив кулланылыштагы сү злә рне аерыгыз.

Тә ң ре кичерсен. Сиң а тө рле чакта бө тилә р язып, биргә н сү зең не тотарга чакырдым. Дошманнарымнан качып, синең илең ә сыгынган чагымда миң а, балаларыма, бә клә ремә, гаскә рлә ремә каршы нинди сый, нинди хө рмә т кү рсә ттең? Безне ук берлә, кылыч берлә каршы алмадың мы? … Безнең ул чактагы авыр хә лемездә, безнең зә гыйфьлегемезне кү реп, безне бетерергә, безнең байрагымызны иң дерергә касд итмә дең ме? Син тә ң ренең кө чле ягында тү гел, халык ягында икә нен оныттың. Тә ң рене танык итеп ү з ихтыярың берлә биргә н антың ны боздың. Инде тә ң ренең хө кеме сине вә боярларың ны бу хә лдә безгә тапшырды. (Г. Исхакый)

2. Мисаллардан искергә н сү злә рне табыгыз, тө рлә рен билгелә гез.

1) Тарханны, ө лкә н бичә не котлау ө чен беренче булып Куян ыруыннан Котлуг бә к керде. (Н. Фә ттах) 2) Кү рә бит, белә бит Илбарис баһ адир, Чә чкә ү зе дә Патшакалага китә ргә телә ми. (М. Хә бибуллин) 3) Бу аларның ымнары – алдан килешеп куйган сү злә ре иде. (Н. Фә ттах) 4) Бер вә зире бар иде аның, мә гә р Гыйлем-хикмә ттә ул шактый мө гътә бә р. (Мө хә ммә дьяр) 5) — Базарбаш бү ген иртә нге чә йдә сезне ү з хозурында кү рергә тели. (Ф. Латыйфи) 6) Чиктә н тыш авыр тормышка һ ә м властьлар, сә вит куштаннары тарафыннан булган кимсетелү лә ргә тү зә алмыйча, балалар чит иллә ргә чыгып китеп, карчыгы белә н икесе бер-бер артлы дө нья куйдылар. (Р. Фә хретдинов) 7) Бояр, патша нә селе, чиркә ү һ ә м монастырь җ ирлә ре бө тен җ иһ азлары белә н алынып, власть җ ир комитетларына, ө яз, батрак-солдат советлары кулына тү лә ү сез тапшырылды. (А. Таһ иров)

3. Ә леге тотрыклы сү зтезмә лә р составындагы искергә н сү злә рнең мә гънә лә рен сү злеклә р ярдә мендә аң латыгыз, кайсы телгә карауларын ачыклагыз, тотрыклы ә йтелмә нең мә гънә сен ә йтегез.

Тө мә н тө рле; гуҗ корсак, акылына хә лә л килү; таз талак; кул кушыру; карын ачу; тә кать кору; сө мсере коелу; лаф ору; иза чигү; җ ик кү рү; сө рә н салу; тырай тибү; мур кыргыры; таз талак.

4. Архаизмнарның типларын билгелә гез.

1) Шуның ө стенә, тарихтан аз гына, җ ә гърә фиядә н аз гына, хисап, һ ә ндә сә дә н аз гына, ә ллә нинди ү лә ннә р, хайваннар хакында… (Г. Исхакый)

2) Бу эшне ул ү зе сизсә, ачуланыр

Иде, лә кин тугърысы шул: ялганламыйм! (Г. Тукай)

3) Гыйшык берлә терек ушбу галә м,

Ә гә р гыйшкы булмаса, булмас ирде адә м?

Җ аным гыйшыкдин фә рә х тапты исә, белдем,

Кү ң ел бирдем берең ә, гыйшык алдым. (Котб «Хө срә ү вә Ширин»)

3) Егет булсаң, егетлек кү ргә з илгә,

Мә хә ббә тлек футасын багъла билгә. (У. Имә ни)

4) Изгелек хакын анлар белгә йлә р,

Илкидин килгә нчә изгелек кылганнар. (Мө хә ммә дьяр)

5. Тү бә ндә бирелгә н сү зтезмә лә рдә семантик неологизмнарны табып, мә гънә ү згә решен аң латыгыз:

Иҗ тимагый җ ирлек, табышлы эш, югарыдагылар фикере, канатлы ракета, радио дулкыны, йө змә кү пер, агымдагы ел, президент сайлаулары, явызлыкны аклау.

6. Неологизмнарны табыгыз, аларның тө рлә рен (окказионализм, семантик, лексик неологизмнар) ә йтегез.

1) Осталар китсә ү пкә лә п дө ньядан, Бу илдә кабат белеклә р туармы? (Ф. Яхин) 2) Деморкратмы, партократмы, диеп, Башын вата безнең агайне. (Б. Рә химова) 3) Республикада җ ылылык бирү нокталары 80 процентка гына ә зер. («Татарстан яшьлә ре»)

4) Бер уйласаң, син кем миң а?

Беренче кү рә м алда.

…Без – Җ ирдә ш шул. Кеше булып

яшә ргә килгә н җ аннар. (Р. Фә йзуллин)

7. Яң а сү злә рнең ясалыш калыпларын кү рсә тегез, телдә таралыш дә рә җ ә сен билгелә гез.

1) Ә бусына карап:

- Кем бу, мондый

Ә йбә т егет була, - дисезме?

Бу бит теге безнең алпут улы

Кулакетдин була шикелле… (Һ. Такташ)

2) Ул кө ннә р тоташ ачлык, яралардан җ ә фа чигү, рухи газап һ ә м ә рнеш, ташны эретердә й кайнар кү з яшьлә ренә кү мелеп ү тә. («Ватаным Татарстан» газ.) 3) Агарды чә ч, Куарды баш, Сары юллар сызылды. (Дә рдмә нд) 4) Алар безгә, сездә гечә ә йтсә к, спонсорлык ярдә ме кү рсә тә. (Вакытлы матбугаттан) 5) Җ иһ анда барган вакыйгалар сө решенә ясаган кыскача анализ да аларның масштаблыгын кү рсә тә. (Ф. Уразаев) 6) Чү птө шергеч янына басып, аның килгә нен кө тте. (Р. Хаҗ иев)

8. Бирелгә н сү злә рнең мә гънә лә рен, килеп чыгышларын сү злеклә р ярдә мендә аң латыгыз, сү злек составында кулланыла башлау чорын ачыклап, алфавит тә ртибендә урнаштырыгыз.

Бә рмә че, илбаш, юллама, керем, санак, рейтинг, иман яң арту, драйвер, сити, хә бә рдарлык, кү мхуҗ, менедң ер, эшкуар, мантыйк, чартер, киллер, чакырунамә, ә йдә ман, голкипер спонсор.

9. Яң адан кулланылышка кайтарылган архаизмнарга мисаллар уйлагыз, актив сү злек составына кү чү сә бә плә рен аң латыгыз.

10. Җ ө млә лә рдә ге сү злә ргә генетик анализ ясагыз.

1) Каникуллар ү теп, Миң легаяз мә ктә пкә йө ри башлагач, Азатка ямансу булып калды. (Р. Мө хә ммә диев) 2) Ә йтик, безнең татарлар ү з алдына бер халык булып формалашканнан бирле кү пме язма ә сә р, рә сми һ ә м хосусый документ иҗ ат итеп, нихә тле кулъязма китап кү черде икә н? (М. Госманов)

Ө й эше: Окказиональ сү злә ргә матур ә дә бият ә сә рлә реннә н мисаалар табыгыз.

Сораулар:

1. Актив һ ә м пассив кулланылыштагы сү злә р дип нинди сү злә рне атыйбыз? Сү злә рнең пассивлашу сә бә плә рен ә йтегез.

2. Искергә н сү злә рнең тө рлә рен һ ә м типларын атагыз.

3. Архаизм һ ә м тарихи сү злә р бер-берсеннә н нә рсә белә н аерыла?

4. Яң а сү злә рнең телдә тоткан урыннарын билгелә гез.

5. Неологизмнарның бер тө ре буларак окказионализмнар дип нинди сү злә рне атыйлар? Алар нинди юллар белә н ясалалар?

ЭТИМОЛОГИЯ

Ә дә бият:

1. Ахметьянов Р.Г. Общая лексика духовной культуры народов Среднего Поволжья. – М., 1981.

2. Гарипова Ф.Г. Исемнә рдә - ил тарихы. – Казан, 1994.

3. Кузьмина Х.Х. Лексика поэмы “Кысса-и Йусуф” Кул Гали. – Казань, 2001.

4. Мусаев К.М. Лексикология тюркских языков. – М., 1984.

5. Саттаров Г.Ф. Татар топонимиясе. – Казан, 1998.

6. Ә хмә тьянов Р. Г. Татар теленең кыскача тарихи – этимологик сү злеге. —Казан, 2001.